O zbekiiton fayi a L l I lari 4illiy jamiyaii nashkiyol

1  Qur’oni  Karim.  3-sura,  31-oyat.  Toshkent,  1992,  39-bet.

2  Qarang:  Usm on  Turar.  Tasaw uf  tarixi.  Toshkent,  1999,  52-bet.

211

---

So‘fiylikning  ilk  axloqiy  talablari,  yo‘l-yo‘riqlarini  belgilash- 

da,  uning  maqomatlari  va  tariqatlarini  har  tomonlama  asoslab 

berishda  Ma’ruf  Qarxiy  (815-yilda  vafot  etgan),  Zunun  Misriy 

(859-yilda  vafot  etgan),  Boyazid  Bistomiy  (875-yiIda  vafot  et­

gan),  Abdulloh  Tustariy  (896-yilda  vafot  etgan),  Junayd 

Bog‘dodiy  (909-yilda  tug‘ilgan)larning  xizmatlarini  alohida 

ta ’kidlamoq  darkor.  Shunday  qilib,  IX  asr  boshlariga  kelib, 

so‘fiylikning  amaliyoti,  asosan,  shakllandi.

SoTiylarning  fikriga  ko‘ra,  inson  tanasida  biri  ikkinchisiga 

qarama-qarshi  bo‘lgan  ikki  —  rahmoniy  va  shaytoniy  kuchlar 

mavjud.  Inson  barkamollik  darajasiga  ko‘tarilmog‘i  uchun  rah­

moniy  kuchning  o‘z  tanasidagi  shaytoniy  kuchdan  g‘olib  chi- 

qishini  ta ’minlash  malakasiga  ega  bo‘lmog‘i  darkor.  Inson  tana­

sidagi  barcha  shaytoniy  qiliqlar,  nafs,  g‘azab,  bilimsizlik  bilan 

aloqadorlikda  sodir  bo‘ladi.  Xususan,  nafs  insondagi  xudbinlik- 

ning  zaminidir.  Xudbinlik  esa  faqat  o‘z  manfaati  haqida  o‘ylash 

kayfiyatini  hosil  qilishda  muhim  manba  vazifasini  bajaradi.  Nafs 

balosiga  giriftor  bo'lgan  kishi  har  qanday  pastkashlik,  axloqiy 

tubanlikdan  tap  tortmaydi,  harom-xarishdan  hazar  qilmaydi, 

asta-sekin  boshqalar  hisobidan  yashashga  ko‘nikma  hosil  qiladi. 

Oqibatda,  bunday  kishilar  zolim,  berahm,  riyokor  bo‘lib  shakl- 

lanadilar.

So‘fiylarning  e’tirof  etishlaricha,  millatlar  va  elatlar  orasida 

sodir  bo‘ladigan  turli  mojarolarning  zaminida  ham  nafs  yotadi. 

Nafsni  jilovlay  olmaslik,  mol-u  dunyo  to‘plashga  hirs  qo‘yish, 

ya’ni  boylik  to ‘plashga  uzluksiz  intilish  inson  tanasini  o‘tkinchi 

Jazzat-u  farog'at  bilan  ardoqlaydi.  Bunday  lazzat  va  farog‘at 

qarmog‘iga  ilingan  inson  yirtqich  hayvonlardek  qutura  boshlaydi, 

g‘azabi  ortib  boradi.  Nafs  va  g‘azabning  birlashib  ketishi,  inson­

da  hayvoniy  qiliqlarni  yanada  rivojlantiradi  va  rahmoniy  fazilat- 

larni  yemiradi.  Natijada,  bunday  kishilar  ma’naviy  qashshoqla- 

sha  boshlaydilar.  Xuddi  shuning  uchun  ham,  so‘fiylaming  fikriga 

muvofiq,  inson  nafsiga  erk  bermasligi,  uni  o‘z  vaqtida  jilovlay 

bilishi  zarur.  Nafsga  erk  bermaslik,  uni  jilovlay  olish  —  ma’naviy 

yetuklik  garovidir1.