O zbekiiton fayi a L l I lari 4illiy jamiyaii nashkiyol

1  Qarang:  N azarov  M.  0 ‘lim   etnografiyasi.  Fan  va  turm ush,  1992,  № 1, 

23-b et.

2  Iskandarov  B.  Tasavvuf  falsafasi.  Toshkent,  1995,  39—44-betlar.

213

---

yuksak  m a’naviyatli,  qalbi  yaxshilik,  ezgulik  bilan  to‘la  kishidir. 

Ana  shunday  odamlar  soni  jamiyatda  qancha  ko‘p  bo‘lsa,  bu 

foniy  olam  shuncha  barqaror  va  osoyishta  bo‘ladi.

X  asrga  kelib,  so‘fiylikning  g‘oyaviy-nazariy  asosi  —  tasawuf- 

ning  shakllanish  jarayoni  boshlandi1.  So‘fiyIikning  g‘oyaviy-nazariy 

qismi  tasawuf  o‘rta  asr  falsafasidagi  Qur’on  va  Sunna  an’analariga 

asoslanuvchi  yirik  ta’limotlar:  sunniylik  va  shialikka,  mutakallimlik 

va  mu’taziliylikka  nisbatan  musulmon  madaniyati  va  ma’naviyati 

taraqqiyotida  muhim  ahamiyatga  ega  bo‘ldi.  Chunonchi,  islom 

aqidalari,  qonun  va  qoidalarini  qayta  tahlil  qilish  imkoniyatlarini 

vujudga  keltirdi.  0 ‘z  navbatida,  tasawuf  o‘rta  asr  musulmon  fal­

safasida  hurfikrlilik  ko‘rinishi  sifatida  ham  namoyon  bo‘ldi.  Shu­

ning  uchun  Ye.E.Bertels  yozganidek,  «tasaw uf  adabiyotini 

o‘rganmasdan  turib,  o‘rta  asrlar  musulmon  Sharqi  madaniy  hayoti 

haqida  tasawurga  ega  bo‘lish  mumkin  emas.  Bu  adabiyotdan 

xabardor  bo‘lmasdan  Sharqning  o‘zini  ham  anglash  qiyin»2.

Alqissa,  tasawufni  qandaydir  bir  eklektik  ta’limot,  ya’ni 

turli  ilmlarning  mexanik  qorishmasi,  deb  boMmaydi.  U  o‘zidan 

awal  vujudga  kelgan  barcha  madaniy-ma’naviy  boyliklarni  o‘zida 

mujassamlashtirgan  va  ularni  qayta  ishlab  chiqqan,  shu  asosda 

yangi  tasawufiy  g‘oyalarni  shakllantirgan.  0 ‘z  navbatida,  tasav- 

vuf  odamlarning  orzu-umidlarini,  ruhiy-ma’naviy  yetuk  insonni 

shakllantirish  borasidagi  istaklarini  ifodalagan.  Uning  ijtimoiy 

mag‘zini  kambag‘al,  kam  ta ’minlangan:  shaharlardagi  kichik 

savdogarlar,  hunarmandlar,  ruhoniylarning  kambag‘allashgan 

qismi,  shayxlar  (pirlar)ning  muridlari  tashkil  etadi3.

Tasawuf  ilmi  ko‘pchilik  holatlarda  keng  xalq  ommasi  man- 

faatlarini  himoya  qildi.  Fuqarolarni  xalq,  millat,  davlat,  mu­

sulmon  madaniyatining  ajralmas  qismi  bo‘lgan  islom  dini  man- 

faatlarini  himoya  qilishga  da’vat  etdi.  Ko'rinib  turibdiki,  tasawuf 

ba’zi  tadqiqotchilar  ta’kidlaganidek  «mistik,  o‘z  qobig‘iga  o‘ralib 

qolgan  ta ’limot»  emas,  balki  keng  mehnatkashlar  ommasi  man- 

faatlarini  ifodalovchi  diniy-falsafiy  ta’limotdir.