O zbekiiton fayi a L l I lari 4illiy jamiyaii nashkiyol

1413-yilda  vafot  etgan.

206

---

vom  ettirgan  eronlik  mashhur  faylasuf  Jaloliddin  Davoniyning1 

tushuntirishicha,  inson  qaysi  toifaga  mansub  bo‘lishidan  qat’iy 

nazar,  uning  tanasida  moddiy  olam  asosi  hisoblangan  to‘rt  unsur

—  suv,  havo,  tuproq,  olov  mavjud  bo‘ladi.  Bu  unsurlar  in­

sonning  mehnat  faoliyatiga  ham  o ‘z  ta’sirini  o‘tkazadi.  Hatto 

inson  o‘z  qo‘li  bilan  yasagan  mehnat  qurollarining  tarkibida 

ham  to ‘rt  unsur  mavjud  boMadi.  To‘rt  unsurning  har  biri  inson 

kundalik  faoliyati  uchun  zarur  bo‘lgan  barcha  shart-sharoitlarni 

yaratadi.  Chunonehi,  suv  bilan  olov  —  isitish,  sovutish,  ovqat 

tayyorlashga  xizmat  qilsa,  havo  —  nafas  olish  uchun  zarur 

bo‘lib,  u  inson  ruhiga  orom  beradi.  Tuproq  esa  urug‘  sochish, 

oziq-ovqat,  uy-joy  qurish  va  hokazolarga  kerak  bo'ladi.

Jaloliddin  Davoniyning  fikriga  ko‘ra,  olam  moddiy  asosini 

tashkil  etgan  to ‘rt  unsur  jamiyat  taraqqiyoti  uchun  ham  xizmat 

qiladi. 

H atto , 

jah o n  

sivilizatsiyasining 

eng 

m uhim  

ko‘rsatkichlaridan  biri  hisoblangan  yozuv  uchun  zarur  bo‘lgan 

harflarning  o ‘ziga  mos  shakli  bo‘ladi.  Ushbu  shakllar  ham  tabi- 

atga  qiyos  etilgan.  Harflarning  nomi  esa  osmon  jismlari  va  Xudoga 

borib  taqaladi.  Harflar  Xudo,  tabiat  va  insonni  birini  ikkinchisi 

bilan  bog‘lab  turuvchi  eng  muhim  vositadir.

Eronlik  faylasuf  borliqning  turli  shakllari  orasidagi  o‘zaro 

aloqadorlik  mohiyatini  bilishda  inson  aqlining  ahamiyati  katta 

ekanligiga  e’tiborini  qaratadi.  0 ‘zining  «Nur-ul-Hidoya»  asarida 

insonning  har  bir  harakati,  qilgan  ishi  uning  aqli  bilan  bog'liq 

bo‘ladi.  Shuning  uchun  ham  inson  faoliyati  aqlga  bo'ysunishi 

lozim.  Aqlli  kishi  ikkita  qarama-qarshi  fikmi  eshitganda,  o‘z 

bilimiga  asoslanib  puxta  o‘ylab  ko‘rishi,  aql  tarozisi  bilan  o‘lchashi 

lozim.  Ana  o‘shandan  so‘ng  aql  hukmiga  to‘g‘ri  keladigan  va 

aniq  isbotlangan  fikrni  ma’qullashi  zarur,  deb  yozadi.2