O zbekiiton fayi a L l I lari 4illiy jamiyaii nashkiyol

1  Pahlavon  Mahmud.  Rubbiyat.  Toshkent,  1962,  38-bet.

204

---

atvorini  belgilashda  erkinmi?  degan  savollarga  Amir  Temur  sa- 

royining  mashhur  olimlaridan  biri  Sa’diddin  Taftazoniy1  o‘zining 

«Taxzib  al-mantiq  val-kalom»  asarida  javob  berishga  harakat  qi­

ladi.  Uning  fikriga  ko‘ra,  borliqning  yaratuvchisi  bo‘lgan  Olloh 

odamlarni  hamisha  turli  yomonliklardan  o‘zlarini  tiyib  yurishga 

chorlaydi.  Yomon  qiliqlar  inson  tabiatidan  kelib  chiqmaydi, 

balki  ularni  sinab  ko‘rish  uchun  yaratilgan.  Xudo  o‘z  bandala- 

riga  o‘zlarini  sinab  ko'rish  uchun  ikki  yo‘lni  «taklif  etadi». 

Birinchi  yo‘l  xayrli,  ezgulik  ishlar  bilan  shug‘ullanuvchi  sharaf- 

li  yo‘l  bo‘lsa,  ikkinchisi  nomaqbul  mashg‘ulotlar  tom on 

boshlovchi  yo‘ldir.  Qaysi  yo‘lni  tanlash  insonning  o ‘z  qo‘lida, 

o‘z  irodasiga  bog‘liq.  Yomon  yo‘lni  tanlab  gunohga  botgan  ban- 

dalarini  Xudoning  o ‘zi  ertami-kechmi,  albatta,  jazolaydi.  Yo­

mon  xulq-atvorni  qoralash  Xudoning  irodasiga  qarshi  borish 

emas.  Yomonlikning  yer  yuzida  mavjud  bo‘lishi  odamlar  uchun 

poklikka,  insofga  qilingan  da’vatdir.  Yaxshilikning  ahamiyatini 

odamlarga  tushuntiruvchi  muhim  vositadir.

Abu  Ali  ibn  Sinoning  inson  aqlining  shakllanish  jarayoni 

haqidagi  qarashlarini  har  tomonlama  rivojlantirgan  Sa’diddin 

Taftazoniy  ma’lumot,  bilim  inson  aqliy  yetukligining  asosini 

tashkil  etadi.  Lekin  ma’lumot  bilan  bilimning  farqiga  bormoq 

zarur.  Chunki  har  qanday  ma’lumot  bilim  darajasiga  ko‘tarila 

olmaydi.  Ma’lumot,  insonning  his-tuyg‘ulari  bilan  bilimi  o‘rtasida 

vosita  vazifasini  bajaruvchi  bosqichdir,  degan  g‘oyani  bayon 

qiladi.  Shuningdek,  insondagi  ichki  his-tuyg‘ular,  tashqi  sezgi- 

lar  yordamida  shakllanadi.  Tashqi  sezgilar  tufayli  insonda  turli 

bilimlar  hosil  bo‘ladi,  degan  fikr-mulohazalarni  zamondoshlari 

hukmiga  havola  qiladi.

XIV—XV  asrlar  inson  to ‘g‘risidagi  falsafiy  fikrlar  taraqqiyo-