Nizomiy nomidagi toshkent davlat pedagogika universiteti jismoniy madaniyat nazariyasi va metodikasi fanidan

Anaerob imkoniyatlarni oshirish metodikasi yuqorida bayon qilingan edi. Ikkinchi vazifani xal qilish uchun musobaqa masofasini chegara tezlikda o‘tishdan foydalaniladi.
Submaksimal va katta intensivlikdagi bajariladigan ishlarda maxsus chidamlilikni tarbiyalashdan tanlangan musobaqa masofasini nisbatan ancha qisqaritirilgan bo‘laklarni qayta o‘tishdan keng foydalaniladi. Qisqa masofani bir marta o‘tish organizmga juda kam ta’sir ko‘rsatganligi uchun har bir alohida mashg‘ulotlarda trenirovka samarasi yuqori bo‘lishiga intilib, shu masofani har hal ktomonlama ko‘p marta o‘tiladi.
Submaksimal katta va o‘rtacha intensivlik bilan bajariladigan ishlarda chidamlilikni tarbiyalashning xususiyatlari har bir zonada organizmga quyiladigan talablar spetsifikasi bilan belgilanadi. Masofa qancha qisqa bo‘lsa, anaerob imkoniyatlar shunchalik katta rol o‘ynaydi, ishlarni kislorod yetishmagan sharoitda bajarish qobiliyati shuncha muhimroq bo‘ladi. Aksincha masofa ortishi bilan anaerob reaksiyalarning, yurak-tomir va nafas olish tizimlarining faoliyati ahamiyati ko‘payadi. Bu zonalarning har birida chidamlilikni tarbiyalashda uchta asosiy vazifa bor: a) anaerob imkoniyatlarni oshirish; b) anaerob imkoniyatlarni yaxshilash, jumladan, yurak-tomir va nafas olish tartibini faoliyatini takomillashtirish; v) qattiq ishlash tufayli hosil bo‘lgan ichki muhit o‘zgarishlariga barqarorlikning fiziologik va psixologik chegaralarini kengaytirish. Ayrim hollarda asosiy nagruzka tushadigan muskul guruhlarining lokal chidamlilik mexanizmlarini hamda yana boshqa jihatlarni takomillashtirish ham muhim ahamiyatga ega bo‘ladi.
Malakali sportchilarning mashg‘ulotlarida chidamlilikni tarbiyalashda foydalanadigan zamonaviy metodlar bir mashg‘ulotda ham, mashg‘ulotlarning yillik siklida ham katta xajmdagi ishlarni bajarish bilan bog‘liq. Masalan, ba’zi bir yuruvchi sportchilar mashg‘ulotlarda 100 km gacha yo‘l bosganlar. Mashhur fransuz stayeri Allen Mimun sport bilan shug‘ullangan yillari mobaynida 85000 km yugurib o‘tgan. Bu masofaning qanchalik kattaligi ko‘z oldiga keltirish uchun yer sharining ekvator bo‘ylab aylanasi 40 000 km ga tengligini hamda yer sharini birinchi marta aylanib chiqqan Megellan bunga 3 yil sarflanganini eslatib o‘tish kifoyadir.²⁸
Chidamlilikni tarbiyalashda faqat masofaning uzun-qisqaligini emas, balki o‘kuvchilarning individual xususiyatlarini, jumladan ularning jismoniy tayyor ekanlik darajalarini ham hisobga olish lozim.
Bunda shuni esda tutish kerakki, bir masofa shugullanuvchilarning tayyorlik darajasiga qarab, turlicha quvvat zonalariga taalluqli bo‘lishi mumkin. Masalan, 800 m.ni 1.45,0 dan tezroq chopib o‘tadigan yuqori darajadagi sport ustasi uchun bu masofa sprintga yaqin bo‘lsa, shu masofani o‘tishga 3-3,5 daqiqa sarflaydigan yangi shug‘ullanuvchilar uchun esa u uzun masofalarga yaqin bo‘ladi.
Taxminan bo‘lsa ham ishning doimiy intensivligini saqlash yaxshi natijalarga erishishni osonlashtiradi. Biroq sportdagi kurash sharoitlari ko‘pincha ish bajarish davomida uning intensivligini o‘zgartirishga majbur etadi. Bu organizmdagi ish jarayonlarining vaqtincha diskoordinatsiyalanishi munosabati bilan bir qator fiziologik va psixologik qiyinchiliklar paydo qiladi. Buni hamma birdek yenga olmaydi. Bunday qobiliyatni maxsus tarbiyalash lozim.
O‘zgaruvchan shiddatlikdagi ishlarda chidamlilikni tarbiyalash jarayonida fiziologik funksiyalarning yangi ish darajasiga moslashish tezligi takomillashadi, barcha organ va jarayonlarning yangi ishga moslashishi ko‘proq bir vaqtda bo‘ladi. Bu maqsadda takroriy o‘zgaruvchan va takroriy orta boruvchi mashq metodlarini ko‘plab masofani o‘tishda intensivligi va davom etishi jihatidan xilma-xil tezlanishlardan foydalaniladi. Irodaviy fazilatlarni o‘stirish katta ahamiyatga ega bo‘ladi: kishi o‘zini, qiyinchiliklarga qaramasdan, ishni kerakli shiddatlikda davom ettirishga majbur qila bilishi kerak.
Biror bir kuch mashqlaridagi chidamlilik odatda bu mashqni mumkin bo‘lguncha takrorlashlar soni bilan xarakterlanadi. Boshqa shunga o‘xshash barcha hollardagi kabi bunda ham chidamlilikning absolyut va porsial ko‘rsatkichlari mavjuddir. Absolyut ko‘rsatkichlar ko‘proq kuchga bog‘liq: kuchliroq kishilar, odatda, kuch mashqlarini ko‘proq marta takrorlashlari mumkin. Lekin bu bogliqlik kuch ishlatish miqdori ancha yuqori: maksimal kuch darajasidan kamida 25-30% bo‘lgandagina kuzatiladi.
Kichik og‘irliklar bilan mashq qilishda mumkin bo‘lgan takrorlashlar soni juda tez o‘sib boradi va amalda maksimal kuchga bog‘liq emas, buning ustiga ko‘pincha ular o‘rtasida manfiy korrelyatsiya mavjud deb hisoblaydilar. Aytilganlarni quyidagi misoldan tushunish mumkin: aytaylik, ikki sportchidan biri 100 kg li shtangani, ikkinchisi 60 kg li shtangani jim qilishda yaxshi natijaga ega. 50 kg li shtangani birinchi sportchi ko‘proq marta jim qila oladi, bu yerda uning chidamliligining absolyut ko‘rsatkichlari ikkinchi sportchinikidan yuqori bo‘ladi. Agar shu sportchilarning o‘ziga, masalan, 10 kg shtangani jim qilish taklif etilsa, ularning qaysi biri chidamlirok, ekanini oldindan aytish mumkin emas. Bunday holda chidamlilik sportchilar kuchi darajasiga bog‘liq emas. Nihoyat, har ikki sportchi o‘zlarining maksimal kuchlarini 50% teng bo‘lgan og‘irlikni jim qilsalar, bunda ham kimning chidamliroq ekanligi ma’lum emas. Bu yerda ham chidamlilik kuchga bog‘liq bo‘lmaydi. Na kundalik hayotda, na sportda hech qachon kishilarni ularning kuchiga qarab taqkoslanmagani sababli, bizni chidamlilikning faqat absolyut ko‘rsatkichlari qiziqtiradi.
Yuqorida qayd qilingan ko‘rsatkichlar kuchning darajasiga bogliq: shu bilan birga qanchalik ko‘p qarshilikni yengishga to‘g‘ri kelsa, bu bog‘liqlik shuncha ko‘p bo‘ladi. Shuning uchun anchagina qarshiliklarni takror yengish zarur bo‘lsa, bu holda chidamlilik kuchning ortishi natijasida o‘ yo avtomatik ravishda rivojlanadi. Kamroq qarshiliklarda esa, ham kuchni, ham chidamlilikni tarbiyalashga maxsus e’tibor berishga to‘g‘ri keladi. Masalan, gimnastikachi 3 soniya mobaynida halqada qo‘llarini yon tomonga tirab tura olmasa, u holda chidamlilikni emas, balki kuchni o‘stirish kerak. Biroq gimnastikachi bir kombinatsiyada bir martagina krest hosil qilsa, ikki va undan ko‘p marta bajara olmasa, unda chidamlilikni tarbiyalash kerak.