|
Sakrash yo‘nalishiga nisbatan orqa bilan turtib uzunlikka sakrash.
Diskni chap qo‘l bilan irg‘itish.
Tezlashtirilgan tempda mashqlarni bajarish.
Kichik doiradan diskni irg‘itish, o‘yin maydonining kichraytirilishi.
Turli usullar bilan balandlikka sakrash.
Yerga qo‘shishida qo‘shimcha burilish bilan tayanib sakrash.
O‘yinlarda turli taktika kombinatsiyalarini qo‘llash; turli raqiblar bilan uchrashuvlar o‘tkazish.
Aksincha sport.
|
Faoliyat turlarining maxsus yo‘nalishiga qarab charchashning bir necha tiplari mavjuddir. Bular aqliy, sensor (xis-tuyg‘u organlariga tushadigan yuklanish bilan bogliq), emotsional va jismoniy charchashdan iborat. Jismoniy tarbiya sohasida muskul faoliyati tufayli hosil bo‘lgan jismoniy charchash ko‘proq ahamiyatga ega, chunki charchash holatidagi faoliyat chidamlilikni tarbiyalashga imkoniyat yaratadi.
Kishi faoliyatining belgilangan shiddatligini qachongacha saqlay olishini ko‘rsatadigan vaqt chidamlilikning asosiy o‘lchovidir. Chidamlilik bilvosita va bevosita usullar bilan o‘lchanadi. Bevosita o‘lchash usulida tekshirilayotganlarga biror bir topshiriqni bajarish (masalan, berilgan tezlikda yugirish) tavsiya etiladi va ish qancha vaqtgacha berilgan shiddatlikda bajarilishi (tezlik pasaya boshlangunga qadar) aniqlanadi. Chidamlilikni bevosita usulda o‘lchash amalda doimo qulay emas. Shuning uchun ko‘pincha bilvosita usuldan foydalaniladi. Chunonchi, sport amaliyotida chidamlilik biror bir uzun masofani (masalan, 10000 metrga yugurishda) o‘tish vaqtiga qarab aniqlanadi.
Harakat faktoridagi ish qobiliyati ko‘pgina faktorlarga jumladan, kishining tezlik va kuch qobiliyatlariga bog‘liq bo‘lganligi uchun, chidamlilik ko‘rsatkichining ikki tipini e’tiborga olish lozim: absolyut ko‘rsatkich (mazkur kishidagi kuch va tezlikning konkret ko‘rsatkichlari hisobga olinmaydigan ko‘rsatkichlar yuqorida keltirilgan misollar chidamlilikka bunday baho berishga misol bo‘la oladi.
Kishining harakat faoliyati xilma-xildir; charchoqning xarakteri va mexanizmlari ham turli xollarda turlicha bo‘ladi. Masalan: barmoq ergografida ishlash tufayli charchash marafonchi yoki bokschining charchashidan ancha farq qiladi. Faoliyatning bu turlaridagi charchoq ham muvofiq ravishda xilma-xil bo‘ladi. Ixtisoslashish predmeti sifatida tanlangan ma’lum faoliyatga nisbatan chidamlilik maxsus chidamlilik deb ataladi. Masalan, yuguruvchi va sakrovchining maxsus chidamligi kuch mashqlaridagi chidamlilik haqida shu ma’noda gapiriladi. Qisqa qilib aytganda, maxsus chidamlilik turlari juda ko‘p bo‘lishi mumkin. Biroq jismoniy charchoqni ba’zi bir belgilari asosida uncha katta bo‘lmagan guruhlarga taqsimlash mumkin. Avvalo ishda qatnashadigan muskul qismlarining hajmiga qarab, bir joydagi guruh muskullar charchoq va umumiy charchoq bo‘lishi mumkin. Lokal bir joydagi guruh muskullar ishtirokidagi bajariladigan yurak-tomir va nafas olish sistemalarining ancha aktivlashuvi bilan bog‘liq emas. Bunday ishda charchoqning sababi, asab-muskul apparatining harakat bajarilishini ta’minlaydigan zvenolaridir. Gavda muskullarining 2/3 qismidan ko‘prog‘i qatnashadigan ishda odatda, energiya ko‘p sarf bo‘ladi. Bu energetik metobolizm tizmalari, jumladan, nafas olish va qon aylanish organlariga katta talablarga quyadi. Ko‘pincha organizmning aynan shu tizimdagi funksional imkoniyatlarining yetarlicha bo‘lmasligi ish qobiliyatini cheklab quyadi.
Shuning uchun ma’lum bir lokal mashqlarda ko‘rsatadigan chidamlilik barcha muskullarga ta’sir etadigan mashqlardagi yuksak chidamlilikdan dalolat bermaydi. Masalan, bir oyoqda juda ko‘p marta (150-200) o‘tirib turgan holda nisbatan yomon chang‘ichi yoki stayyor bo‘lishi mumkin.25
Chidamlilikni tarbiyalash jarayonida organizmning umumiy chidamlilikni va chidamlilikning maxsus turlarini belgilab beradigan funksional xususiyatlarini har tomonlama o‘stirishning bir qator vazifalarini hal etish talab qilinadi.
13-jadval
Charchash turi
A) aqliy
B) sensor
V) emotsional
G) jismoniy
Biror bir faoliyatda charchoqqa qarshilik kо‘rsatish qobiliyatini chidamlik deyiladi
Ishlash natijasida kishida ish qobiliyatini vaqtinchalik kamayish charchoq deb ataladi
Barcha muskul guruhlarini ishga soladigan, о‘rtacha shiddatlikda uzoq vaqt davom etadigan ishlardagichidamlilik umumiy chidamlilik deyiladi
Umumiy
А) mashqning absalyut shiddatligi (harakattezligi); B) mashqning davom etish vaqti; V) dam olish intervalining davom etishi; G) dam olish xarakteri (aktiv yoki passiv dam olish shakllari); D) mashqni takrorlash soni
Maxsus
Chidamlilikni namoyon bо‘lishi
14-jadval
Chidamlilikni tarbiyalash metodikasi
Anaerob imkoniyatlarni oshirish a) fosforkeramika mexanizmining funksional imkoniyatini oshirish (alaktat) b) glikoltik mexanizmi takomillashtirish
Aerob imkoniyatlarini oshirish a) kisrorod qilishni maksimal darajaga oshirish; b) shu darajani uzoq vaqtgacha saqlab turish qobiliyatini rivojlantirish; v) nafas olish jarayoni maksimal miqdorgacha tezroq yetishishni oshirish
A) nafas olishni erkin holda boshqarishga о‘rgatish. B) nafas olish muskullarini kuchini oshirish. V) о‘pkaning hayotiy sig‘imini oshirish. G) nafas olish harakatlarida amplitudani oshirish
Nafas olish va chidamlilik
Ish jarayonida charchoq paydo bo‘lganiga qaramay, mashqni davom ettirish, albatta zarur bo‘ladigan katta hajmdagi, ancha zerikarli va og‘ir ishni bajarmay turib, bu vazifalarni hal qilishni tasavvur etish ham qiyin. Shu munosabat bilan irodaviy fazilatlarga alohida talablar qo‘yiladi. Chidamlilikni tarbiyalash mexnatsevarlikni, katta jismoniy yuklanishlarga nihoyatda xorg‘inlik xissiga bardosh berishga tayyor turishni tarbiyalash bilan birga olib boriladi. Chidamlilikni tarbiyalashdagi jismoniy yuklanish quyidagi 5 ta asosiy komponent bilan nisbatan to‘la xarakterlanadi:
Do'stlaringiz bilan baham: |
