Maxsus pedagogika

3 .5 . Y ordam chi maktabda o ‘qitishni tashkil qilish.
Y ordam chi maktablarda dars va dars turlari
Yordamchi m aktablarda ta ’lim jarayonini tashkil qilishning individual 
va guruhli shakllaridan foydalaniladi. Asosan sinf dars tizimi qollaniladi. 
Pedagogika fanining taraqqiyotida alohida o ‘ringa ega b o ig an buyuk chex 
pedagogi Yan Amos Komenskiyning «Buyuk didaktika» asarida birinchi 
marta dars masalasi atroflicha ochib berildi. Keyinchalik qator olimlar, 
p ed ag o g lar d a rs n in g tu rli to m o n la r in i tu rlic h a riv o jla n tird ila r.
89

---

O kzbekistonda Munavvar qori, Abdulla Avloniy va boshqa m a’rifatparvar 
olimlar jadid maktablari yaratganlar. Yordamchi maktablardagi dars esa 
A.N.Graborov, G.M .D ulnev, l.G.Yeremenko va boshqalar ishlarida ochib 
berildi. Ommaviy maktablarda bolganidek, yordamchi maktablarda ham 
o ‘quvchilar o ‘zlarining yosh va bilish saviyalariga ko‘ra m a’lum guruhlarga 
birlashtiriladi hamda ularga nazariy, amaliy bilimlar berila boshlaydi. Dai'S 
deganda m a’lum fanlardan, m a’lum hajmdagi bilimlarning m a’lum yoshdagi 
o ‘quvchilar guruhiga maxsus tayyorgarligi b oigan mutaxassis tom onidan 
berilishini tushunamiz. Darsning samaradorligini oshirish, beriladigan bilimlar 
saviyasini ko‘tarish, nazariy bilimlarni hayot bilan b og lab olib borish, 
aqli zaif bolalar nuqsonlarini tuzatish va boshqa q ato r m asalalarni 
rivojlantirish borasida ko‘p ishlar qilinmoqda. Yordamchi maktablardagi 
darsga q o ‘yiladigan asosiy didaktik talablardan biri uning tuzatish va 
tarbiyalashga korreksion yo‘naltirilganligidir. A .N .G raborov quyidagi 
tuzatish-tarbiyalash vazifalarini hal etishni taklif etadi:
1. T a ’limda m um kin qadar kolproq sensor m exanizm larni jalb etish.
2. Kuzatgan holatlarni to ‘g‘ri bayon etishni mashq qilish.
3. 0 ‘quvchilarning kuzatuvchanligini rivojlantirib borish.
T a ’lim jarayonida o ‘quvchilar narsa va voqealar bilan tanishibgina 
qolmasdan, balki ular haqida fikrlaydilar. Bu esa, o ‘z navbatida, bolalarda 
tabiatning rivojlanish qonuniyatlari haqidagi bilimlarning shakllanishiga 
olib keladi. Darsning tarbiyaviy mazmun kasb etishi, berilayotgan m ate­
rial mazmuni bilangina chegaralanib qolmasdan, balki 
0
‘quv materiallarini 
egallash usullari bilan xarakterlanadi.
A gar o bq u v c h ila r b ilim la rn i eg allash v a q tid a fikr y u rits a la r, 
taqqoslasalar, xulosa qilsalar, o ‘z flkrlarini bayon etsalar, uning tarbiyaviy 
tomoni yanada oitadi. Shu sababli dars materiallarini tanlash, har bir dars 
uchun ta ’lim usullarini belgilash zarur. Darsdagi o ‘quv materiallarining 
hajmi, o ‘quvchilar imkoniyatlari dastur talablarida belgilangan. Darsdagi 
o ‘quv materiali o ‘quvchilarning yosh xususiyatlariga mos bolishi kerak. 
Agar o ‘qituvchi bolalarga imkoniyati yetmaydigan o ‘quv materiallarini 
bersa, albatta uni egallashga bolaning kuchi yetmaydi. Buning oqibatida 
b o la la rd a c h a rc h a s h h o llari k u z a tila d i. A m m o d a rsd a bo lalarg a 
imkoniyatlaridan kam o ‘quv materiali berilsa yanada salbiy natijalarga olib 
kelishi mumkin. M a’nosi sodda materiallarni qaytarish o ‘quvchilar diqqatini 
pasaytiradi hamda materialni o ‘zlashtirishga xalaqit beradi.
Yordam chi m aktab o ‘quvchilari diqqatining turg‘un emasligi, tez 
charchashi sababli dars jarayonida o ‘quvchilarning turli faoliyatlaridan 
foydalanish tavsiya etiladi. Ko‘rgazmali, og‘zaki va amaliy ish usullarini 
birga q o ‘shib olib borish maqsadga muvofiqdir.
T a’lim materialining murakkabligi va hajmi bolalarning psixologik 
xususiyatlari va ularning yosh imkoniyatlari xususiyatlari bilan belgilanadi.
90

---

Yosh ulg‘aygan sari bolalar bilan olib boriladigan ish uslublari ham o ‘zgarib 
borishi taqozo etiladi. Shuningdek, bolalarning darsdagi faoliyat mazmuni 
ham o ‘zgarib boradi. Bu o ‘zgarish bilim lar, ko‘nikm a va m alakalar 
egallasluiagi mustaqillikning ortishida namoyon boladi.
Y ordam chi m aktablarda darslarga q o ‘yiladigan m uhim didaktik 
talablardan biri o ‘quvchilarning individual, guruhli, frontal ishlarini tolgi*i 
qo‘shib olib borishdir. Ushbu talabni amalga oshirish asosan yordamchi 
maktab o ‘quvchilarini birinchi marta sinflarda jam oa bo‘lib birikishlarida va 
ular o ‘zaro m a’lum darajada individual xususiyatlari bilan farq qilganlarida 
aniq namoyon boiadi. Bu o ‘ziga xos xususiyatlar yordamchi maktablarda 
turli toifalardagi (oligofren, shizofrenik, bosh miyasi jarohatlangan va 
h okazo ) b o la la rn in g o ‘q itilish i, y a ’ni u larn in g um u m iy x a ra k ter 
xususiyatlari, aqliy jihatdan orqada qolganliklari bilan belgilanadi. Biroq 
ana shu asosiy yetishmovchilikning namoyon bolishi kasallik xarakteri, 
uning kelib chiqish sabablari va jarohatlanish darajasi bilan bogliq. Shuning 
uchun toifadagi bolalar, masalan, debil darajadagi oligofrenlar o ‘zlarining 
o‘qish imkoniyatlari bilan tubdan farq qiladilar.
Bularning hammasi o ‘qituvchining ishni shunday rejalashtirishini taqozo 
etadiki, bunda sinf bilan keng kolam li ishlashda har bir o ‘quvchining 
individual imkoniyatlari hisobga olinsin. Bunda individual yondashish va 
o‘quvchilarga differensial munosabat, ularning imkoniyatlariga tayangan 
holda, darsdagi keng kolam li ishga hamm a bolalarni jalb etishga qaratiladi.
Guruhli va individual mashg‘ulotlarqoloqlikni yengishda g‘oyat muhim 
ahamiyatga ega. 0 ‘qituvchin:ng qoloq o ‘quvchilar uy vazifalarini qanday 
bajarganliklari ustidan nazorat qilishi, ular bilan qo‘shimcha mashg‘ulotlar 
o ‘tkazish, javob berish uchun tez-tez doskaga chiqarish, o ‘z vaqtida qo‘llab- 
quwatlash va ragkbatlantirish, kerak bo‘lganda tanbeh berish — bularning 
hammasi qCiOqlikning oldini olish tadbirlaridir. Shu maqsadda, bilimni 
o‘zlashtirishdagi kamchilikni o ‘z vaqtida aniqlash va kerakli yordam berish 
uchun o ‘quvchilarning yangi materialni qanchalik o ‘zlashtirganliklarini 
doimo tekshirib turish zarur.
Shunday qilib, darsda keng kolam li, guruhli, individual ishlarni qo‘shib 
olib borish o ‘quv mashg‘ulotlarini shunday olib borishga imkon beradiki, 
bunda yaxshiroq tayyorlangan o ‘quvchilar ishda ushlanib qolmaydilar, 
tayyorgarligi kamlari esa ularga tenglashadilar. Ham ma ko‘rsatilgan didaktik 
talablar oldindan o ‘ylab chiqilgan tuzilish bilan aniqlanishi darsning aniq 
tashkiliy tuzilishi zaruriyatini keltirib chiqaradi, bu esa darsning turi va 
m aq sa d i, sh u b ila n b irg a , u n in g d id a k tik , p six o lo g ik , u slub iy
tugallanganligiga bogliq.
Darsning didaktik tugallanganligi darsning tuzilishi va natijalarining 
o‘zaro muvofiqligi bilan belgilanadi. Darsning psixologik tugallanganligi 
dars davomida o ‘quvchilaming egallangan bilimlardan qoniqish hissi va
91

---

0
‘qituvchining esa darsdagi o ‘quvchilar faoliyatidan qoniqish hissining 
paydo bolishi bilan belgilanadi. Darsning uslubiy tugallanganligi qo‘yilgan 
didaktik masalani muvaffaqiyat bilan yechishga imkon beradi va darsning 
mazmuni, maqsadiga mos keladigan aniq ishlangan uslubiyatda ifodalanadi. 
Tashkiliy aniqlikning zarurligi materialni bo ‘laklarga bo ‘lish, o ‘qitish 
usullarini tanlash va darsning turli elementlarining o ‘zaro munosabati bilan 
belgilanadi. Shunday qilib, yordamchi maktablardagi darslarga quyidagi 
didaktik talablar qo‘yiladi:
1. D arsning korreksiyalash (to ‘g lrilash), tarbiyaviy va t a ’limiy 
maqsad la rining uzluksizligi, ajralmasligi.
2. Darsning har bir qismi uchun uslub va o ‘quv materialini to ‘g‘ri 
tanlash.
3. Keng ko‘lamli, guruhli va individual ishni qo‘shib olib borish.
4. Darsning tashkiliy aniqligi.
O'qitish nazariyasida darsni mavzular bo‘yicha tasniflash muhim masala 
b o lib hisoblanadi.
Yordamchi maktablardagi didaktik maqsadga muvofiq holda quyidagi 
turdagi darslar qoMlaniladi:
1. Yangi bilim berish darsi.
2. Aralash darslar.
3. Amaliy darslar (darsni mustahkamlash va egallangan bilimni amalda 
q o ‘llash).
4. Nazorat, hisobga olish darslari.
5. Umumlashtirish, qaytarish darslari.
Didaktik maqsad darsdagi asosiy ish turini aniqlaydi (yangi materialni 
o ‘zlashtirish, uni qaytarish, sistemalashtirish va hokazo). Didaktik maqsadga 
muvofiq, m a’lum ishga vaqt ajratiladi, o ‘qitish uslublari va darsning to ‘la 
tuzilishi belgilanadi.
Yordamchi maktablardagi darslar asosan nuqsonni tuzatish maqsadini 
kolzlaydi.