Maxsus pedagogika

o ‘qish faoliyati 
o ‘ziga xosligi 
bilan ajralib turadi. CKqish mehnatning eng murakkab turi — aqliy mehnatga 
asoslanadi. Aqli zaif o ‘quvchilarda bilimlarni, malaka va ko‘nikmalarni 
egallash o ‘qish jarayonidagina emas, balki o ‘yin va m ehnat jarayonida 
ham ro‘y beradi.
Aqli zaif bolalar m ehnatning ijtimoiy aham iyatini to ‘la tushunib 
yetmasliklari natijasida ularning ayrimlarida m ehnatga nisbatan salbiy 
munosabatlar ham shakllanadi. Turli xil mehnat turlarida mashq qilish, 
ularni doimo boyitib, takomillashtirib borish orqaligina aqli zaif bolalar 
faoliyatning mustaqil usullariga o4adilar, o ‘zlarini shaxs sifatida anglay 
boshlaydilar. Inson birorta axloqiy yoki m a’naviy fazilatni tayyor holda, 
meros shaklida olmaydi. Bularning hammasi faoliyat jarayonida, aw alo 
m ehnatda tarbiyalanadi, rivojlanadi, shakllanadi va takomillashib boradi. 
Yordamchi maktablarda o cqituvchi va tarbiyachilar bolalarning mehnat 
faoliyatini to ‘g‘ri tashkil etib, ularni mehnatga faol jalb eta olsa, bu faoliyat 
tarbiyaning yetakchi vositasi sifatida qollanilishi mumkin.
Tarbiyalash aqli zaif bolalarga qanday ishlarni qilish-qilmaslik haqida 
ko‘rsatma berishdangina iborat emas. Tarbiyalanuvchi ana shunday xatti- 
harakatlarning ijtimoiy m azm unini anglab olishiga, unda to ‘g‘ri xatti- 
harakatlarning ijtimoiy yoki shaxsiy qadri borligiga ishonch hosil bo‘lishiga 
erishish kerak.
Aqli zaif bolalarda kolp hollarda shaxc motivlari bilan harakatlari o‘rtasida 
bir xil bogliqlik yo'qligini aytib o ‘tish muhim. Juda katta istak bolishiga 
qaram ay, ko‘pincha harakat m utlaqo ro‘y bermaydi. Aqli zaif bolalar 
psixologiyasida uning xulq-atvorini yo‘naltirib turadigan boshqa omillar 
ham borki, ular orasida shaxsning intellektual va hissiy-irodaviy faolligi 
m uhim aham iyatga ega. Yordam chi maktablardagi tarbiyaviy jarayon 
shaxsning ehtiyoj, motivlarini qanchalik boyitsa va qayta qursa, uning 
intellektual va hissiy-irodaviy faolligini qancha ko‘proq rivojlantirsa, bu 
jarayonning samaradorligi shuncha yuqori bo‘ladi.
Aqli zaif o ‘quvchiga mehnatning foydali va qadrli ekanligini qancha 
uqtirmang, agar bola mehnatning ta ’sirini, charchoqni, mehnat zavqini
108

---

o‘zi tatib kokrmasa, ko‘ngildagi natijaga erishib bolm aydi. Shu sababli 
yordamchi maktabda tarbiya ishining asl mohiyati bola bilan o ‘tkaziladigan 
turli suhbatlarda emas, balki bola hayotini tashkil etishdadir. Tarbiya ishi 
avvalo tashkilotchining ishidir.
X ulq-atvor k o ‘nikm alari va odatlari bam isoli insonning zaruriy 
ehtiyojiga aylangan harakatlar va xulq-atvom ing barqaror shakllari bo‘lib, 
ularning bajarilmasligi noxush, ko‘ngilsiz, b a’zan ogVir oqibatlarga olib 
keladi. Inson qanchalik ko‘p oqilona va foydali ishlarni o ‘zi uchun odat 
qilib olsa, uning hayoti shunchalik m azm unli, samarali b o lad i. Yaxshi 
odat insonning axloqiy boyligi ekanligi barchaga m a’lum. Odob to ‘g‘ridan- 
to ‘gkri shaxsiy xususiyat b o lm a s d a n , balki m uayyan sh a ro itla rd a
tarbiyalanib boradi.
Abu Ali ibn Sino odamning oliy asab faoliyatini o ‘rganar ekan, bu 
faoliyatning nihoyatda moslanuvchan ekanligini doimo ta ’kidlar edi. Hech 
narsa harakatsiz, ta ’sirsiz qolmaydi, balki ham m a narsaga hamisha erishish 
mumkin, yaxshi tom onga o ‘zgartirish mumkin, buning uchun faqat tegishli 
sharoitlar yaratilishi lozim. Bu so‘zlarda o ‘quvchi faoliyatining rivojlanishiga 
ishonch, pedagogik optim izm , tarbiyaning g‘oyat katta imkoniyatlarini 
tan olish ifodalangan. Ajab emaski Abu Ali ibn Sino shu katta, juda 
sermazmun jumlasida aqli zaif bolaiarni ham nazarda tutgan bolsa.
I.P.Pavlov va uning shogirdlari asarlarida ta ’lim -tarbiya jarayoni 
murakkab, ko‘p tom onlam a, shartli reflektor aktidan iborat ekanligi 
tasdiqlangan. Tarbiya va ta ’lim vositasi bilan tashqi ta ’sir hamda muayyan 
javob faoliyati o ‘rtasida shartli refleks deb ataladigan aloqa vujudga keladi. 
Organizmga bir necha bor takrorlanadigan sistem atik ta ’sir dinam ik 
stereotipni, shartli bog‘liqlikni vujudga keltiradiki, bu bogliqlik muayyan 
darajada doimiylik, stabillik, barqarorlik xususiyatiga ega boladi.
Asab tizimining bu xususiyatini bilgan pedagoglar bir xil harakatlarni, 
bir xil ishlarni ko‘p mart; takrorlash asosida aqli zaif o ‘quvchilar xulq- 
atvorining mustahkam ko‘nikma va odatlarini hosil qili.h imkc niyatlariga 
ega boladilar.