I – боб. Корпоратив бошқарув курсига кириш

С=к₁С₁+ к₂С₂ +...+ к_нС_н
бунда C. - капиталнинг ҳар битта таркибий қисми нархи; к. - алоҳида таркибий қисмнинг вазни.
Капиталнинг ўртача тортилган қийматини ҳисоб-китоб қилиш билан боғлиқ айрим қийинчиликлар вужудга келиши мумкин. Муаммо таркибий қисмларни қайси кўринишда ҳисобга олиш кераклигидан иборат- Ҳисобга олишнинг икки хил усули мавжуд: бозор қиймати ва баланс қиймати бўйича. Иккала усулнинг ҳам афзалликлари, ҳам камчиликлари мавжуд. Шубҳасизки, бозор қиймати ҳақиқатда мавжуд қийматга яқинроқ ҳисобланади. Шу билан бир пайтда бозор доимий ҳаракатда бўлади ва бу баҳолаш жараёнининг ўзини қийинлаштириб қўяди. Баланс баҳоси ҳисоб-китобларни анча осонлик билан амалга оширишга имкон беради, бироқ бунда корхонада ўтказиладиган қайта боаҳолашларнинг камдан-камлиги, моддий ва маънавий эскириш даражасини аниқлаш ва бошқа омиллар билан боғлиқ унчалик ҳам тўғри бўлмаган маълумотлар бериши мумкин. Корхона учун капитал таркибидаги бирон-бир лойиҳани амалга ошириш учун ҳақиқатда фойдаланиладиган маблағлар катта аҳамиятга эга. Шу сабабли кўпинча ишлаётган капиталнинг аслида дастлаб ҳисоблаб чиқилган миқдордан кам ҳам, кўп ҳам бўлиб чиқиши мумкин бўлган реал қийматини ҳисоб-китоб қилиш зарур. Турли корхоналарни капнал қийматининг ҳажми бўйича таққослаш вазифаси алоҳида бир аҳамиятга эга. Бу ерда корхоналар бўйича уларнинг асосида кўрсаткичлар таққосланувчанлиги белгиланадиган бошланғич шарт-шароитларни шакллантириш зарур. Кўп сонли корхоналар бўйича маълумотларга эга бўлиб, ўртача тармоқ кўрсаткичларини ҳисоб-китоб қилиш мумкин, бироқ улар умумий ҳолатда иқтисодиётнинг ҳақиқий аҳволини акс эттириши қийин. Эҳтимол, капитални арзонлаштириш ёки аксинча, қимматлаштириш жараёнини рағбатлантириш мумкин. Амалда шундай бўлади ҳам. Кўрсатиладиган таъсир ҳам табиий, ҳам сунъий бўлиши мумкин. Капитал нархини аниқлашнинг муҳимлиги шундаки, у орқали бошқа яна бир кўрсаткич - бизнес нархини ҳисоб-китоб қилиш мумкин. Бизнес деганда бирон-бир маълум усул билан аниқтанган ишлаб чиқариш воситалари қийматининг ўзигина эмас, капитал қийматига кирадиган бозор омилларини ҳисобга олган ҳолда ишнинг реал баҳоси тушунилади. Бизнес нархи турли хил рейтинг жадваллари тузиш, турли лойиҳаларни амалга ошириш учун корхонанинг жалб этувчанлик даражасини аниқлаш учун корхоналарни таққослаш имконини беради. Шу билан бирга ушбу кўрсаткич корхонанинг асл баҳосини белгилаш ва уни керакли томонга ўзгартириш усулларини аниқлаштиришга имкон беради. Капиталнинг алоҳида таркибий қисмлари нархининг таҳлили жамият олдида вужудга келадиган у ёки бу муаммони ҳал қилиш учун молия- лаштириш усуллари ҳақида қарор қабул қилиш тамойилини ишлаб чиқиш имконини беради. Қарзга олинган маблаглар нархини аниқлашда шуни эътиборга олиш керакки, у фирма эришишга интиладиган мақсадлар билан бевосита боғлиқ бўлади. Ҳиссадорлик капитали қиймати маълумки, ҳиссадорлик капитали иккита таркибий қисмдан - оддий ва имтиёзли акциялардан иборат. Капитални бундай тақсимлаш тўғри бўлиб, бу таркибий қисмларга хизмат кўрсатиш бўйича харажатларнинг ҳар хиллиги билан ҳам боғлиқ. Мамла- катимизда капиталдан фойдаланиш амалиётининг ривожланиш характерини ҳисобга олиб, ундаги ҳам ижобий, ҳам салбий жиҳатларни қайд этган ҳолда мавжуд тажрибаларни ҳисобга олиб, назарий ишланмалар олиб бориш лозим, маълумки, ҳар хил турдаги имтиёзли капитал ҳиссадорлик капиталига мансуб ҳисобланади. Бироқ имтиёзли акцияларга қарзга олинган капиталдан кам фарқ қиладиган хусусиятлар мансуб ҳисобланади. Улар қаторига имриёзли дивиденд тўловлари, жамиятни тугатиш даврида кредиторлар ҳуқуқига ўхшаш махсус ҳуқуқлар киради. Имтиёзли акцияларни ўзига хос облигациялар сифатида кўриб чиқишда акция унинг эгасига учта имконият улардан фақат биттаси - даромад олиш реал ҳисобланади) беришини ҳисобга олиб, жамият маблағларининг барча манбалари таркибини қайта кўриб чиқиш зарур. Шу билан ҳир пайтда жамият уларни кафолатламайди. Демак, айрим ҳолатларда оддий ва имтиёзли капитални тақсимламаслик ҳам мумкин. Ҳиссадорлик капиталига хизмат кўрсатиш харажатларини таҳлил қилишда илгари мавжуд бўлган капитал ва эмиссия натижасида ҳисобот даврида олинган капиталга тақсимлаш зарур. Дастлабки ҳолатда фақат айнан уни ошириш йўли билан жамиятнинг ривожланишини молиялаштириш мақсадга мувофиқ деган фикрга олиб келади. Бироқ бу умуман нотўғри. Турли ҳиссадорлик жамиятлари томонидан қимматли қоғозларни янги чиқариш ва жойлаштириш амалиёти шуни кўрсатадики, эмиссиянинг муваффақиятли бўлиб чиқиши учун жуда кўп куч ва жиддий маблағлар сарфлаш керак. Бунда олинадиган самара доим ҳам кутилгандай бўлиб чиқавермайди. Ҳиссадорлик жамиятлари тўғисидаъги Қонунда кумулатив имтиёзли акциялар каби қимматли қоғозлар турларининг пайдо бўлишига йўл қўяди. Улар шуниси билан харакрерлики, улар бўйича диви- дендлар белгиланган муддат давомида жамғарилади ва шундан кейингина тўланади. Шу сабабли бу ерда нархни ҳисоб-китоб қилиш учун дивидендлар ҳажми ўрнига оддий имтиёзли акциялардаги каби келтирилган даврга, фақат бозор фоиз ставкаси орқали барча тўловлар ҳажмидан фойдаланиш керак. Бир қарашда дивиденд тўловларидан ташқари капиталга хизмат кўрсатиш билан боғлиқ бошқа ҳеч қандай тўловлар йўқдай кўринади. Бироқ зарур ҳолларда ҳисоб-китобларни бирмунча мураккаблаштириш мумкин. Масалан, харажатлар таркибига эмиссия проспектини тайёрлаш ва рўйхатдан ўтказиш, реклама қилиш ва жойлаштириш бўйича харажатларни киритиш мумкин. Агар эмиссия учун солиқ тўлаш зарур бўлса, бу ҳам капиталга хизмат кўрсатишга киради. Эҳтимол, баъзида асосий фондларни қайта баҳолаш натижалари бўйича низом капиталини ошириш бўйича ўзига хос ҳолатларни кўриб чиқишга тўғри келар. Бундай вазиятда низом капиталининг ўзгариши мулк солиғининг ўсиши билан бирга кузатилади, бу эса билвосита мавжуд харажатларга киритилиши мумктн. Професор С.В. Загородниковнинг фикрича, ривожланган фонд бозорларида ҳиссадорлик капитали нархининг ўзгариши корхона фаровонлигининг сезгир бир кўрсаткичи ҳисобланади. Бунда қоидага кўра, оддий Гордон формуласига қараганда мураккаброқ боғлиқликда бўлсада, акцияларнинг бозор нархида ўзгаришлар рўй беради. Инвестор учун акцияларга эгалик қилиш билан боғлиқ риск даражаси муҳим кўрсаткич ҳисобланади. Кўриниб турибдики, имтиёзли капитал оддий капиталга нисбатан камроқ риск билан тавсифланади. Уни узоқ муддатли молиявий қўйилмаларнинг турларидан бири сифатида кўриб чиқиш мумкин. Эҳтимол, шу сабабдан имтийозли акциялар ликвидлиги оддий имтиёзли капитал учун хос бўлган яна бир жиҳат унинг спекулатив жалб этувчанлигининг пастлиги ҳисобланади. Бироқ ҳисобот йили натижалари бўйича дивидендлар тўланмаганда бундай жалб этувчанлик жиддий ортади. Шу тариқа акция ўзининг сифатлари бўйича амалда оддий акциялар билан тенглашади. Капиталнинг риск каби тавсифидан фойдаланадиган бўлсак, доимо унинг қандай топилишини аниқлаштириб олиш зарур. Ҳиссадорлик жамиятлари учун имтиёзли капитал мавжудлиги билан боғлиқ риск облигациялар учун рискдан бироз пастроқ. Ҳиссадорларнинг ўзига келадиган бўлсак, бу ерда аҳвол умуман бошқача. Улар учун имтиёзли акцияларга эгалик қилиш риски облигацияларга нисбатан юқорироқ. Оддий акциялар бўйича тўланадиган дивидендларни таърифлашда кўпинча икки хил тарзда тўланган дивидендлар миқдорининг соф фойда ҳажмига нисбати сифатида ёки тўланган дивидендлар ҳажмининг баланс фойдаси ҳажмига нисбати сифатида аниқлаш мумкин бўлган фойдани тақсимлаш меъёри каби кўрсаткичдан фойдаланилади. Биринчи ҳолатда меъёр нолдан биргача ўзгариши мумкин. Иккинчи ҳолат учун белгиланганки, ушбу кўрсаткич учун чегара корхонанинг ўз маблағлари рентабеллиги қиймати ҳисобланади. Жамиятнинг қарз мажбуриятлари нархи. Қарзга олинган маблағлар нархини аниқлашнинг муҳимлиги шу билан белгиланадики, айнан у корхонанинг қимматли қоғозлари бозор кўрсаткичлари билан ҳеч бўлмаганда назарий жиҳатдан боғлиқ. Олинган кредитдан фойдаланаётган корхона банкка ёки бошқа кредит муассасасига фоизлар тўлашга мажбур. Айнан шу сабабли капиталнинг мазкур таркибий қисми ўзининг маълум бир нархига эгалиги ҳақида гапириш мумкин. Бироқ бу нархни фақат тўланадиган фоизлар ҳажмидан келиб чиққан ҳолда ҳисоб-китоб қилиб бўлмайди. Бу ерда қуйидагиларни билиш зарур: *корхонага кредит ажратган субъектни; *кредит воситаларининг мақсадли вазифаларини; * кредитдан реал фойдаланишни; * молия соҳасида давлат сиёсатини; * кредит олинган валута турини. Шартномага мувофиқ корхона кредит ташкилотига фоизлар тўлаши лозим. Унинг учун тўлов муддатлари ҳажми ва ўз вақтидалиги муҳим. Бироқ корхонанинг ўзида тўлов учун маблағларни олиш мумкин бўлган турли манбалар мавжуд. Шунга қараб капиталнинг қарзга олинган қисми ҳам ўзгаради. Реал фоизлар фақат корхона фойдасидан тўланиши ёки қисман чиқарилаётган маҳсулот таннархига киритилиши мумкин. Капиталнинг қарзга олинган қисми нархини шакллантириш замонавий қонунчиликнинг кўплаб хусусиятларига, солиқ органлари фаолиятига ва корхонанинг ўзига боғлиқ. Ҳозирги пайтда кредит бўйича фоизларни маҳсулот таннархига киритиш масаласини тартибга соладиган бир нечта меъёрий ҳужжадар амал қилмоқда. Фоизларнинг қайси қисми таннархга киритилишига жамиятнинг фойда ҳажми боғлиқ бўлади. Демак, кредитга хизмат кўрсатиш жараёни тақсимланмаган фойда ҳажмига ҳам, ҳиссадорлик капиталига хизмат кўрсатиш ҳисобланган дивиденд тўловларига ҳам таъсир кўрсатади. Жамиятнинг қарз мажбуриятлари қаторига у томонидан чиқарилган облигацияларни ҳам киритиш лозим. Жамиятнинг облигация чиқарувига хизмат кўрсатиш бўйича харажатларини қуйидаги турларга тақсимлаш мумкин: * эмиссия тайёрлаш бўйича харажатлар; * эмиссияни жойлаштириш бўйича харажатлар; * фоиз тўловлари; * тўлов ва қайтариб бериш жараёнлари ўтказиш харажатлари, Облигациялар нархини фақат фоиз тўловларидан келиб чиқиб аниқлаш учун классик формулани таклиф этиш мумкин, Агар облигациялар белгиланган вақт муддатида тўланадиган бўлса, бунда уларнинг эгаларига тўланадиган облигациялар номиналини ҳам ҳисобга олиш зарур. Облигациялар бўйича фоизлар солиққа тортилади, шунинг учун уларнинг нархи ставкага қараб ўзгариб туради. Облигацияларни жойлаш- тиришда шуни ҳисобга олиш кераики, бу турдаги қимматли қоғозлар номиналдан қимматга ҳам сотилиши мумкин. Баъзида ҳисоб-китоб учун қуйидаги формула қўлланади: