281
FITOBENTOS SUV O„TLARINING MAVSUMIY O„ZGARISHI
Esonaliyeva O.T.
O‘zbekiston Milliy universiteti
Ma‘lumki, suv o‗tlarning ayniqsa bentos ekologik guruh vakillarining tarqalishida ekologik
omillarning ahamiyati juda katta. Bu haqda O‗zbekistonning buyuk algolog olimlardan akademik
A.M.Muzzafarov (1958,1960,1965,1981yy), Ergashev (1968,1974,1976y.y), Musaev (1960y) va
xorijiy davlatlarning olimlari Elenkin (1936y), Voronixin (1927y); Kiselev (1931,1969yy), Gollerbax
va boshqalar (1951y), Gusaeva (1952,1961,1968yy), Skabichevskiy (1954,1960yy), Primachenko
(1965,1968yy), Kojova (1970y), Odum(1975y), Kalugina –Gudnik, Tsarenko (1991y), Murzalieva
(1991y), Ryabushka (1991y), Qo‗chqorova (1974y), Abduqodirov (1990,2002yy),
Olimjonova
(1991,2002yy) va boshqalar o‗z asarlarida aytib o‗tganlar.
Quyosh nuri- suvo‗tlarning rivojlanashidagi omillaridan asosiysi hisoblanadi. Quyosh nuri
radiatsiyasi albatta joyning geografik o‗rniga, yil fasllari va atmosferaning holatiga bog‗liq.
O‗zbekiston quyoshli o‗lkadir. Bu o‗lkada quyoshli kunlar 210 kunni tashkil qiladi. Iyun oyida
quyoshning gorizontga nisbatan turish nuqtasi Toshkentda 72
0
, Temizda 76
0
ni tashkil qiladi.
Quyosh nurining suv ostigacha yetib borishi har-xil (Rutkovskaya, 1965y). Bu suv havzasining
chuqurligiga va tiniqligiga bog‗liq. Suv qancha tiniq bo‗lsa, quyosh nuri shuncha chuqur kirib boradi.
Suv tiniqligining pasayishi munosabati bilan, ya‘ni 2-10 mg/l li qattiq jismga sathining 0,5 m
qalinligidan quyosh nurining o‗tishi 48,7% dan 21,9% gacha hatto 19,3% gacha pasayadi
(Ilinskiy,1996y).
Bu paytda suv yaxshi isiydi ammo tiniqlik kamligi uchun suvo‗tlarning ayrimlarining o‗sishi
pasayadi. Suvo‗tlarning o‗sishi uchun foydali quyosh energiyasi
bahor faslining oxiri, yoz faslining
boshlari va yoz faslining oxiri hisoblanadi. Bu paytda harorat 22-26
0
S, tininqlik -0,28m ga boradi.
Qolgan paytlarda haroratning va tiniqlikning pasayishi kuzatiladi.
Suvo‗tlarining rivojlanishida harorat muhum ahamiyatga ega. Haroratning qo‗tarilishi bilan
bog‗liq suvo‗tlarning ham rivojlanishi ham ortib boradi. Bahor faslida suvning harorati 15
0
-18
0
, yoz
faslida 24
0
, kuz faslida 21
0
dan 18
0
gacha, qish faslida 14
0
-7
0
gacha pasayishi kuzatiladi. Bahor
oylarida 15
0
-18
0
haroratli suvda sovuqsevar suvo‗tlardan –
Fragilaria crotonensis Kitt, Gomphonema
constrictum Ehr., St.tenue(Ag)Kuetz, Euglina clara Skuja.
larning asta sekin rivojlanishi kuzatiladi. Bu
o‗simliklar suv havzasi qirg‗oqlari ustidagi tosh va yuksak o‗simliklar
qoldiqlari , kanal devorlari
loyidan olingan na‘munalarda uchraydi.
Yoz oylarida haroratning isishi bilan turlarning uchrashi kuzatiladi, ya‘ni yozda haroratning 20
0
-
24
0
ga ortishi bilan fitobentos guruxlarida turlar sonining ortishi kuzatiladi. Masalan: ko‗k-yashil
suvo‗tlardan
Anabaena constricta
(Szaf)
Geitl, Oscillatoria irrigua
(Kuetz) Gom
, O.
terebriformis
(Ag) Elenk. ; Yashil suv o‗tlardan-
Microspora willeana
Lagerh
, Stigeoclonium
elongatum (
Hass) Kuetz
, St.flagelliferum
Kuetz,
St.nudiusculum
Keutz,
St.tenue
(Ag)Kuetz
,
Oedogonium acmandrium
Elfw
;
Diatomlardan –
Fragilaria crotonensis
Kitt,
Gomphonema
constrictum
Ehr
.
Kuz oylarida harorat 21
0
dan 18
0
gacha pasayishi kuzatiladi.
Bu paytda yozda uchraydigan
turlardan sakkistasi
Anabaena constricta (Szaf) Geitl, Gomphonema constrictum Ehr.
;
St.flagelliferum
Kuetz, St.tenue(Ag)Kuetz,; Oedogonium acmandrium Elfw;
uchraydi. Yozda uchramaydigan turlardan
Euglina clara Skuja
ning kuzda uchrashi kuzatiladi. Ayrim turlarning
Oscillatoria irrigua, ,O.
Terebriformis, Stigeoclonium elongatum, , Euglina clara
kabi turlarning qishning boshida (harorat 14
0
-
7
0
) uchrashi kuzatiladi.
Qish faslida 14
0
-7
0
gacha faqat
Gomphonema constrictum Ehr.
ning doimo uchrashi kuzatiladi
(1-jadval).
Xulosa qilib shuni aytish kerakki, haroratning ortishi bilan
turlar soni ham ortib boradi, yoki
aksincha harorat pasayishi bilan turlar soni kamayib boradi (2-jadval).
Do'stlaringiz bilan baham: 
