Aziz o'quvchi

(Biroz to’xtab, kulub yuborub.) Qanday yarashdi, jonim Maryam. (Orqaroq qo'l qovushtirub turub, yana oldinroq kelub, yig'lamsirab.)

Jonim Maryam, zoliming keldi. Shirin dunyodan yosh o'lmog'ingga eng birinchi sababchi vafosizing keldi. Ko'rgali chiqmaysanmi? Man sog'indim, san sog'inmadingmi? (Biroz turub, yana kulub tizzasiga urub.) Chiqmadi-ya! Chiqmaydi, araz. (Cho'chub qochub.) Yo Alloh, yo rabbiy (Bir dam to’xtab, xayollanub, yana o’zin tuzatub, lahad yaqiniga borub)...

Man zorlab, man adabsiz axloqsizman, vijdonsiz, insofsiz, hurmat qilmay, muqaddas tuproqlaringni bosdim-a. (Qo’lin ko’ksina qo’yub.) Tovba qildim, xato qildim, ayb qilma, man gustohingga, jonim. (To’xtab turub, cho’chub, tomoq tugmalarini tortqulab oshig'ub, osmonga tomon.) Yo Alloh! Yo rabbiy! Manga nima bo'ldi? (Yonlarig'a qarab, o'zin tuzotub.) Majnun bo'ldimmi?.. O'zim uydan bemahal chiqdim, kechasi keldim-da! (To’xtab turub.) Hushimni joyiga olib kelay. (U tarat, bu taratini tuzatub.) Man uyqusiradim, jonim, man tush ko'rub turub, cho'chub turdim-da yugurdim. (Lahadga yaqin­roq kelub o’turub.) Man endi biroz Qur'on o'qiyin, jonim Maryamxonim, senga Qur'on o'qiyin. (Biroz labini qimirlatub, fotiha qilur holda bir dona kapalak qo’li uzasidan uchar, ko'tarilur. Mah­mudxon shoshilub ushlamoqqa harakat qilub, ul taraf, bul tarafga qarar, ul yuqori uchub ketar, qarab qolur. Birozdan so’ng cho’chub, o’rtaroq kelub, Qo’lin silkub, jahl bila) Nimaga, nima uchun. to'xtamadi? (O'zin ko'rsatub) Man zolim uchun. Maryamni ruhi-da u. Man xiyonat qildim, o'shal uchun ruhi iltifot qilmadi. (Maryamxonim qabrina qarab, yig'lab yolborub) Jonim Maryam, suyukli Maryam! Sanga zulm qiluvchi bir manmi? (Qo’lin sanab) Yo'q, mani johil otam, sani johil ota-onang, maning johila onam. Sabab bo'lgan to'rt kishi-ya! Man har narsa deding, qabul qildim. O'zungni ota-onalaring sabab bo'ldi-ku! Manda u qadar ko'p gunoh yo'q-ku! (Yana sachrab to’xtab) Mandangina san, san xafa bo'lma! Johil otalar (qichqurub), johillar! (Yana cho’chub, qochub, o’zini tuzatub turub birozdan so’ng, kulumsirabroq lahadga qarab boshin, qo'lin qimirlatub) Yo'q, yo'q, jonim, afv qil, afv qil, haqiqatda bu ishlar jaholatdan, jaholatdan, g'aflatdan, ilmsizlikdan. (Cho’chub yana sarosima bo'lub, to’xtab turub, lahadga qarab) Jonim Maryam, mandanmi xafalanur ruhing! Yo'q, ota-onalardanmu? Yo'q! (Qichqirub) Jaholat bu! Jaholat! . O'zing fikrli eding, o'zing olima eding, zamon holindan, xalqning ma'rifatsiz, ilmsizligindan o'zing yaxshi xabardor eding-ku! Jonim Maryam, endi kimdan zorlanmoq lozim? Hech kimdan! (Boz qich­qirub). Hamma kasofat, vahshat kasofati, vahshat, jaholat. (Yana sarosimalanur, biroz to’xtab turub, o’z-o’zicha ro’baro’ga qarab jahl ila qo'l siltab) Bu qanday jaholat zamon, qanday vahshat zamon! Insoniyatni, vijdonni, adolatni, mehr-shafqatni (yana qichqirub), jondan ortuq farzandni aqchaga sotadurgan zamon, sotadurgan!

Maryam, Maryamxonim! Man dunyoda yashamam, yashamam! (Yig'lab boshini qabrni ustina qo’yar) Maryam, man sani yoningda yotaman, tiriklik manga harom. (Boshidan sallasi tushar, turar, sochlari yozilub yuzin chulg'ar, sallaga qarab) Oh-o, oh-o (olub), man muni kiyub yuraman? Yo'q! (To’n ustiga tashlab, yana lahadga qarab) Maryam, man yashamam, sansiz dunyoda bir kun turmam, degan edim. Man inson, va'daga vafo qilaman. (Yana cho'chub sarosimalanub, cho’ntagidan to’pponchani olub, o’rtaga kelub, ro'baro'ga qarab to’pponchani ko'rsatub) Kecha oqshom Maryamxonim muhabbat qurboni edi, biz bugun insoniyat, millat qurboni! (Boshin qimirla­tub) Bay-bay, qanday laziatli o'lim bu! Rohat, rohat! (Achchig'la­nub) Mundog' jaholat, mundog' ilmsizlik, vahshatlik (ko’krak tugmalarini ochub yuborub) orasida yashamoqdan o'lim lazzat, lazzat! (Lahadga qarab, yalinub yig'lab) Maryamxonim, Maryamxonim, mana man hozir yoningga kiraman, amin bo'l, qiyomat kun ikkimiz qo'l tutushub, janobi haq va rasul qoshinda bu shariat xoinlariga barobar da'vo qilishamiz. Jonim Maryam! (To’pponchani o’qlab, shoshilub, ko’kragiga tirab) Man sansiz yashamam, o'z suyukligim bo'lmagach, dunyo harom! Maryam! Mana, hozir! (Qichqirub) Oh jaholat! Dod g'aflat! Faryod, zaharli hayot!

Otar, yiqilur. Bir tarafdan fonus ila Mahmudxonning onasi, Mavsum kelub, dod deb o'zini tashlar. Parda tushar.

* * *

Hurmatli o'quvchi, guvohi bo'lganingizdek, Hamzaning «Zaharli hayot yoxud Ishq qurbonlari» dramasi birmuncha sodda voqealar zamiriga qurilgan. Asarda ishtirok etadigan qahramonlar ham sanoqli. Qolaversa, ularning hammasi ham hodisalarda faol ishtirok etmaydi. Asar mavjud konfliktlarning oxiri - yechimiga yaqin joyidan olingandek taassurot tug'diradi. Unda boshlang'ich tafsilotlar, murakkab hodisalar aytarli yo'q. Muallif qahramonlari tabiati, ayrim xarakter jihatlari, har biriga xos muhim belgilarni asar boshidagi tanishtirish matnida berishga urinadi. Boshqacha qilib aytganda, mumtoz sahna asarlariga nisbatan olib qaraganda, Hamzaning ilk dramalaridan biri bo'lmish bu asar birmuncha jo'n tuyulishi ham turgan gap. Dramadagi bu soddalik, ba'zi epizodlar talqinidagi jo'nlik esa qator sabablar bilan izohlanadi. Avvalo, mazkur asarni yozganida Hamza Hakimzoda nisbatan yosh - 26 yoshda bo'lganini unutmaylik. (She'riyat, hatto, prozadan farqli o'laroq, dramatik asar yaratish muallifdan juda katta hayotiy va ijodiy tajribani talab etadi!) Demak, uning hayotiy tajribasi ham, ijodiy tajribasi ham, tabiiyki, birmuncha oz edi. Qolaversa, dramatik turda asar yaratishning uquviva malakasi bir Hamzadagina emas, balki o'zbek adabiyotida hali deyarli yo'q edi...

Biroq, bu asardan bir yil oldinroq sahnaga qo'yilgan Mahmudxo'ja Behbudiyning «Padarkush» dramasiga nisbatan olib qaralsa, Hamza o'z asarida sezilarli yutuqlarga ham erishganini e'tirof etishga to'g'ri keladi. Avvalo, asarning bosh g'oyasi, muallifning uni yaratishdan ko'zlagan maqsadini anglab turgan bo'lsangiz kerak. Yodingizda bo'lsa, Abdurauf Fitrat mavzuida ham, Hamza tarjimayi holini hikoya qilayotganimizda ham bu ijodkorlarni o'ylatgan muammolar to'g'risida qisqacha gapirgan edik. Xo'sh, Mahmudxon va Maryamxonimdek hayotga tashna, navqiron insonlarning umri bevaqt xazon bo'lishiga nimalar sabab bo'ldi?

XX asr boshidagi Turkiston o'lkasining ijtimoiy-iqtisodiy ahvoli har jihatdan achinarli, qoloq holatda edi. Hamzaning 1914-yil 10-avgustda yozgan va «Sadoi Turkiston» gazetasining 34-sonida bosilgan «Faqirlik nimadan hosil o'lur?» nomli maqolasidan o'qiymiz: .«1912-yildan boshlab aksar kosiblar zararlanub, mardikorlikka kira boshlaganlari uchun kuchsiz mardikorlarni bozor olmay, bu yillardan alar gadoylarga qo'shilub, 1914-yil ramazonda gadoylar boshqalarga qaraganda yuzga qirq protsent bo'lib ketgan desak ham lof bo'lmaydir...

Kecha bir kafshg'a 20 tiyin olub na'l qoqub bergan usta, bugun darvozalar tagida: «Rabban min, yo rab, yo ramazon!» deb qichqirmakdadir». O'lkada faqat kosiblarning emas, aksariyat hunarmandlarning, qishloqlarda esa dehqonlarning ro'zg'ori xarob holga kelgandi. Yevropa, jumladan, Rusiya kapitalizmining mehnat va mahsulot bozoridagi hukmronligi Turkiston o'lkasini arzon ishchi kuchi va xomashyo bazasiga aylantirgandi. Shafqatsiz raqobatga bardosh bera olmagan, bardosh berish yo'llarini topa olmayotgan o'lka xalqlarining nafaqat moddiy, balki ma'naviy hayotida ham katta

1 Na’l – poyabzal ostiga qoqiladigan temir taqa.

o'pirilishlar yuzaga kelgandi. Hamza yuqorida tilga olingan maqolasida «Bu xo'rliklar ilmsizlikdan kelganin shoyad o'ylagan va aqlga so­lub qaragan kishi bilur», deydi. «Zaharli hayot» dramasining markaziy qahramonlaridan bo'lmish Maryamxonim ham «bir faqirgina kosibning qizi». Garchi uning otasi asarda bevosita ishtirok etmasa-da, qizning eshonga nazr qilinishiga u ham sababchi bo'lgan. Dramaning uchinchi pardasida zahar ichib yotgan Maryamxonim va uning onasi o'rtasida quyidagi munozara bo'lib o'tadi:

«Maryamxonim (betoqatlanub Soraga). Onajon, bas, ko'p yig'lamang! Qulog'imga yoqmaydi. Hamma ishga o'zingiz sabab bo'ldingiz. Dunyoni suydingiz, ammo joningizdan ortuq farzandingizi suymadingiz, mandan ko'z yumdingiz...

So r a (boshlaridan silab, yig'lab). Jonim bolam, manda nima ixtiyor bor edi, otang sabab bo'ldi, mani o'z holimga qo'ymadi, man qandoq qilay?.

Maryamxonim. ...Siz yo'q deb tursangiz, albatta, otam ham biroz qabul qilar edi. Holbuki, siz ko'proq hazrati eshonni davlatiga mag'rur bo'lub harakat qildingiz-da, haqiqiy davlatingizdan ajralmoq martabadagi bir holga qoldingiz...»

Maryamxonimning ota-onasi o'ta faqirlik, noilojlikdan bu ishga qo'l urganlarini asarning ikkinchi pardasida eshon tomonidan Maryamxonimning yuziga aytilgan mana bu gaplar ham tasdiqlaydi:

«Eshon. Gapirma, bezot. Tag'in qaytaradi-ya! Mani uydagi beshov xotinimning qaysi biri sandan xunuk? Alar sandan boyroq odamlardi qizi. San bir gadoy kosibdi qizi-ku! Shu bechora holingga muncha noz qilasan! Mani bergan yog', birinchim bila ota-onang osh ko'rdi-ku! (Bo’ynini ko'rsatub) Mani pulim bila bo'yning marjon ko'rdi-ku! Tag'in nimaga noz qilasan?»

Agar muammo Maryamxonim ota-onasining kambag'alligi-yu, shu sabab qizni eshonga nazr qilib yuborishidagina bo'lganda, uning yechimi topilishi ham mumkin edi. Boshqa bir jiddiy muammo Mahmudxonning otasi bilan bog'liq. Shu o'rinda bir muhim holga e'tibor berishimiz kerak bo'ladi. Ya'ni Mahmudxonning otasi Mirzo Hamdamboy sahnada umuman ko'rinmaydi. Uning voqealarga munosabatini biz Abdiqodirboyning hikoyasi orqaligina bilib boramiz. Shunday bo'lsa-da,

1 Birinch - guruch

yozuvchi bu odamni «Qatnashuvchilar» ro'yxatida ko'rsatadi va uning tashqi ko'rinishi va xarakteriga oid izoh ham beradi. Qiziq holat, shunday emasmi? Yozuvchi farzandlari kelajagi, ularning baxt-u iqbolini aqchaga, soxta obro'-e'tiborga, «xalq mani nima deydi» degan bahonaga almashgan zamon otalarining tipik qiyofasini ham o'quvchiga tanitib qo'yishni istaydi. Bu «o'rta bo'yli, mosh-birinch soqol, qizil yuzli, ro'zi davlatlik bo'lsa ham, ilm-ma'rifatdan yiroq kishi» lar jaholatga botib yotgan o'lkaning har yerida topilardi. Mirzo Hamdamboyning «shunday obro' bilan borub bir bechora kosibdi qizini» o'g'liga olib bermasligiga ko'rsatayotgan vajlariga e'tibor beraylik: «Axir uning katakdek ko'hna hovlisi bor, to'y qayerda bo'ladi? Xo'sh, kelgan yor-do'stlar borub qayerda o'lturadi? Sharmanda bo'lamiz-ku!» Qarang: yosh, aqlli, farosatli farzandlarning ko'ngli, ularning istak-xohishlari, orzu-umidlari, baxt-u iqboli to'g'risida bir chimdim o'y-fikr yo'q, vahima qilinayotgan «tashvish»- to'yga «kelgan yor-do'stlar borub qayerda o'lturishi»... Mirzo Hamdamboy «olti yildan baqqa qancha pullar sarf qilib» o'g'lini nega, nima maqsadda o'qitganini ham o'zi deyarli tushunmaydi. Farzandining dunyoni tanigani, odamni tanigani, yaxshi-yomonni farqlab, millat dardi bilan yashaydigan inson bo'lib yetishgani uning uchun sariq chaqalik ahamiyatga ega emas. Uning uchun o'g'lining «mulla bo'lub qilib beradigan foydasi» boshqacha bo'lishi kerak edi. Asarda otalar va bolalar o'rtasidagi ziddiyat faqat shu bilan cheklanmaydi. Ularning diniy e'tiqodga bo'lgan munosabatlari o'rtasida ham yer bilan osmoncha farq ko'ramiz. .Bu jihatdan eshonning qilmishlari, mog'or bosib ketgan qarashlari tomoshabinning nafratini qo'zg'aydi. U o'ziga «man hazrati eshon-a, kattadan-kichik, boydan kambag'algacha mani ko'rsa o'rnidan turadi-yu, mani kavshlarimni

ko'zlariga surkab tabarruk qilishadi…” deya baho bersa-da, Maryamxonim bilan bo'lgan munozarada kuchi baqirishga-yu, ojizani yerga urishga yetadi, xolos:

«Esho n (g'azab bila). Shariat buyursa, nima qilasan?

Maryamxonim (hamon yig'lab- yig'lab). Shariat zolim emas, xoin emas. Shariat mandek bir sag'ira mazlumani san kabi bugun-erta o'lim egasi bo'lgan noinsof cholga hargiz buyurmas. Shariat ham avval mani qabul qilmog'im bila buyuradi. Nikoh tarafaynning ijobi qabuli bila nikohi halol bo'lur...

Eshon. Ota -onang bergan. Az ro’yi shariat, imom nikoh qilgan. Ular sanchalik bilmaydimi?

Maryamxonim (hamon yig'lab, qo’lin siltab). Dedim-ku, otam, onam johil, dunyoparast, molparast. Imomlar ham shul. Shariat boshinda turuvchilarga oqcha bo'lsa bo'lur. Bir sohibi taqvoyi zohid eshon sanmi, sanmi? Boshqasi nima bo'ladi endi. Hammang qiyomatda janobi haqga mas'ulsan.

Eshon (nihoyatda g'azab bila). Man sani bila masala talashgani olganim yo'q, tur deyman!..»