Х. Ч. Буриев савзавот экинлари селекцияси ва уруечилиги



Download 0,95 Mb.
bet28/124
Sana31.03.2022
Hajmi0,95 Mb.
#520956
TuriЛекция
1   ...   24   25   26   27   28   29   30   31   ...   124
Bog'liq
Сабзавот экинлари селекцияси ва уруғчилиги

Полиплоидия. Полиплоидия хромосомалар сонининг каррази микдорда ортиши булиб, бунда ирсий модда узгаришга учрамайди-ю, лекин микдорининг ортиши ирсий белгиларнинг узгаришига сабаб булади. Экиладиган киишок хужалик экинлари орасида диплоид, триплоид ва тетраплоид навлар бор. УруFи булмайдиган тетраилоид тарвузлар шираси юкори булиши билан кам ажаралиб туради.
Полиплоидияда усимликнинг хужайралари, айникса меристематик тукималаридаги хужайралари камиша деярли катталашади. Бу нарса усимлик органларининг катталашувига олиб келади, аксари усимликнинг гуллари, мевалари ва уруFлари катталашган булади. Барглари калинрок, лекин калтарок ва сербаррок булади. Полиплоид усимликлар одатда секин усиб, сустрок шокланади, кечрок ва узокрок гуллайди, камрок чанг беради, органларининг кимёвий таркиби узгарган булади. Уларда кар хил даражада ифодаланган стериллик яъни бепуштлик кузатилади.
Полиплоид формаларни юзага келтириш селекция учун дастлабки материал яратиш усули сифатида каттагина дикдатга сазовордир. Бундай формаларни олиш максадида ишлов бериладиган материал диплоид ёки шунга якин сондаги хромосом ал арга эга булиши керак токи буларнинг сони икки баравар ортишидан юзага келадиган полиплоидия белгиларнинг ёмонлашиб колишига сабаб булмасин. Бирок, полиплоид холат кандай узгаришларни келтириб чикаришини олдиндан айтиш хозирча мумкин эмас, чунки битта экиннинг турли навлари хам турлича реакция курсатиши мумкин. Полиплоидияда усимликлар кисман стерил булиб колиши ва уруF махсулдорлиги бир кахар камайиб кетиши мумкинлигини назарга олиб, уни кайси усимликларнинг вегетатив кисмлари махсулдор органлар булиб хисобланадиган булса, шундай усимликларга татбик, этиш уринлидир. Лекин, узок танлаш йули билан уруFидан купаядиган усимликларда хам анча серуруF, серпушт линияларни олиш мумкин.
Усимликларнинг полиплоид хужайралари, кейинчалик эса органларини хам, куйидаги усул-амаллар билан олиш мумкин:

  1. Декапитация, бунда тукималари регенерация лаёкатига эга булган ёш усимликлар (помидор, карам ва бошкалар) да поясининг учи чимдиб, олиб ташланади, усишининг тезлашувига кулайлик туFдирадиган шароитлар яратилади, барг култикларидан чикадиган новдалари битта колмай олиб ташланади. Натижада поясининг кесилган жойида каллус юзага келиб, унда куртаклар пайдо булади. Буларнинг бир кисмидан полиплоид новдалар усиб чикади (помидорда 10 фоизгача).

  2. Усимликларга 20-30 минут давомида паст (0-8°С) ёки юкори (38-40°С) харорат таъсир эттириш. Харорат билан кучли таъсир утказиш натижасида полиплоид хужайралар пайдо булиши мумкин.

  3. Полиспермия - тухум хужайрасини бир йула бир нечта спермийлар билан уругаантириш.

  4. Хромосомаларининг сони хар хил булган турларни чатиштириш. Бунда хужайраларнинг булиниш жараёни уз-уздан изидан чикиши туфайли амфидиплоидиялар пайдо булади.

  5. Усимликларга полиплоидоген деб аталадиган кимёвий бирикмалар (колхицин, хлороформ, эфир, хлоралгидрат, аценафтен) ни таъсир эттириш. Усимликларни шундай бирикмалар билан ишлаш булинаётган хужайралардаги функцияларнинг бузилишига сабаб булади. Бунинг натижасида хар бир .хужайранинг хроматидалари бир-биридан ажралиб, .хужайранинг кутбларига гаркалмасдан, балки унинг марказида колади. Телофазада хросомаларининг сони икки баробар куп буладиган янги ядро юзага келади.

Усимликларга полиплоидоген моддалар таъсир эттириш учун уларнинг усиш нукталари, куртаклари, уругаари, нихоллари ва бошка вегетатив органлари хар хил концеитрациядаги эритмага турлича вакт давомида (хар хил экпозицияда) намлаб куйилади (пахта тампонлар, фильтр когоз, Петри косачаси ва бошкаларда). Энг самарали полиплоидоген модда булмиш колхицин эритмасининг энг оптимал кондентрациялари 0,01 дан 0,2% гача, баъзан 0,05% гача, бунда экспозиция бир неча соатдан то икки кеча кундузгача давом этади.
Селекцияда полиплоидиядан гаплоидларни полиплоид долга келтиришда, усимликларнинг чатишмаслигини бартараф этиш учун, узок дурагайларнинг пуштдорлигини ошириш ёки улардаги беиуш- тликни йукотиш максадида фойдаланилади. Бирок, хромосомалар Тупламининг триплоид долатда булиши туфайли юзага келган стериллик баъзи долларда фойдали булиши мумкин (уруFCиз тарвуз).
Баъзи экинларда полиплоидиядан триплоид дурагайлар олиш учун фойдаланилади, буларнинг афзаллиги уларнинг уруFCиз булишидир. Кднд ловлаги билан дашаки ловлаги устида олиб борилган ишда даммадан катта ютуклар кулга киритилган, буларнинг триплоид дурагайлари диплоид навларга караганда 20-30 фоиз купрок хосил беради.
Триплоид усимликлар хамдан-кам долларда бекаму-куст жинсий хужайраларни хосил килади ва шунга кура усимликларда юзага келадиган стериллик хужалик учун кимматли баъзи белгилар пайдо булишига олиб келади. Масалан, уруFCиз банан ва тарвузнинг хар йили юкори хосил берадиган булиши; азалиялар билан нилуфарларнинг хар йили муким гуллаб, гулларининг узок сакланиб туриши; тилоFOчнинг зур бериб, тез усиб бориши шунинг натижасидир. Олма ва нокнинг триплоид навлари селекция учун кимматли булиб хисобланади.
Усимликларни полиплоид долга келтириш усули купгина сабзавот экинлари: карам, редиска, нухат, бодринг, салат, пиёз, шунингдек полиз экинлари селекциясида кулланиладиган булди. Бу сохада Польшада катта муваффакиятларга эришилган, бу мамлакатда полиплоидлаштириш йули билан яратилган дастлабки материал асосида редиска, бодринг, кольраби карам ва исмалок навлари етиштирилган ва районлаштирилган.
Мутациялар ёки полиплоид формалар олиш максадида усимликларга мутагенлар ва полиплоидогенлар билан ишлов берилганида уларнинг бир талай меристематик хужайраларига таъсир утказилади, уларнинг хар бирида мутациялар руй бериши ёки хар хил даражадаги серпуштлилик юзага келиши мумкин. Шундай килиб, усимликларга ишлов бериш натижасида химера усимликлар - миксокимералар пайдо булади. Шу туфайли химераликни йукотиш ва мумкин кадар купрок хилма-хил формаларни хосил килиш учун ишлов берилган хар бир усимликда шокланишни зурайтириш ва имкони борича купрок гулларнинг узидан чангланишига куйиб бериш керак. Полиплоидларни аниклаш иши усимликларни кандай булмасин бирор анатомик-морфологик белгиларига ёки плоидлик билан боыик булган бошка курсаткичларига караб танлашдан бошланади. Тригогоидлар мевалари бир мунча йирик барг огазчалари ва барглари каттарок, чангининг яшашга кобилияти камрок, уругаари полиморф, яъни турли шаклда булиши билан таърифланади. Полиплоидларнинг дастлабхи танловини усимликлар ривожланишининг нихоллик пайтидан бошлаб турли боскичларида оFизча аппарати хлоропластларининг микдорига караб олиб бориш мумкин. Усимликларнинг плоидлилигини аник, узил-кесил белгилаб олиш учун цитогенетик усул кулланилади, бу усул гарчи куп мехнат талаб килса-да, лекин хаммадан кура ишончли булиб хисобланади.

Download 0,95 Mb.

Do'stlaringiz bilan baham:
1   ...   24   25   26   27   28   29   30   31   ...   124




Ma'lumotlar bazasi mualliflik huquqi bilan himoyalangan ©hozir.org 2024
ma'muriyatiga murojaat qiling

kiriting | ro'yxatdan o'tish
    Bosh sahifa
юртда тантана
Боғда битган
Бугун юртда
Эшитганлар жилманглар
Эшитмадим деманглар
битган бодомлар
Yangiariq tumani
qitish marakazi
Raqamli texnologiyalar
ilishida muhokamadan
tasdiqqa tavsiya
tavsiya etilgan
iqtisodiyot kafedrasi
steiermarkischen landesregierung
asarlaringizni yuboring
o'zingizning asarlaringizni
Iltimos faqat
faqat o'zingizning
steierm rkischen
landesregierung fachabteilung
rkischen landesregierung
hamshira loyihasi
loyihasi mavsum
faolyatining oqibatlari
asosiy adabiyotlar
fakulteti ahborot
ahborot havfsizligi
havfsizligi kafedrasi
fanidan bo’yicha
fakulteti iqtisodiyot
boshqaruv fakulteti
chiqarishda boshqaruv
ishlab chiqarishda
iqtisodiyot fakultet
multiservis tarmoqlari
fanidan asosiy
Uzbek fanidan
mavzulari potok
asosidagi multiservis
'aliyyil a'ziym
billahil 'aliyyil
illaa billahil
quvvata illaa
falah' deganida
Kompyuter savodxonligi
bo’yicha mustaqil
'alal falah'
Hayya 'alal
'alas soloh
Hayya 'alas
mavsum boyicha


yuklab olish