Аҳоли турмуш даражаси статистикаси Услубий кўрсатмалар ва намунавий мисолларни ечиш

Аҳоли турмуш даражаси статистикаси


Услубий кўрсатмалар ва намунавий мисолларни ечиш

Аҳоли турмуш даражаси ижтимоий-иқтисодий тушунча бўлиб, у кишиларнинг моддий ва маънавий-маърифий эҳтиёжининг қондирилиши ҳамда турмуш шароитининг яхшиланиш даражасини ифодалайди.

Аҳоли турмуш даражасини ўрганишда ўқувчи қуйидаги кўрсаткичларни аниқлай олиши зарур:
-аҳолининг жон бошига тўғри келадиган даромадлари ва ҳаражатлари, уларнинг таркибини;
-номинал ва реал даромад динамикасини;
-иҳтиёрдаги реал даромад динамикасини;
-товар ва хизматлар истеъмоли даражасини;
-даромадлар табақалашуви кўрсаткичларини;
-қашшоқлик даражасини.

I. Аҳоли жон бошига тўғри келадиган ўртача йиллик даромад қуйидагича аниқланади:

бу ерда: - аҳоли жон бошига тўғри келадиган ўртача даромад (ёки аҳоли турмуш даражаси коэффициенти);

РD – жами даромад, сўм;
- аҳолининг ўртача йиллик сони, киши.
Аҳолининг турмуш даражаси ўсиши учун PDнинг ўсиш суръати аҳоли сонининг ўсиш суръатидан тезроқ бўлиши керак. Буни аниқлаш учун турмуш даражаси индексини ҳисоблаш зарур.


,

бу ерда: - аҳоли турмуш даражаси индекси;

- мос равишда жорий ва базис даврларида аҳоли турмуш даражаси коэффициентлари.
Агар > 1 бўлса иқтисодий ўсиш содир бўлади, яъни аҳоли турмуш даражаси ошган. Агар < 1 бўлса аксича. = 1 бўлса аҳоли турмуш даражаси ўзгармаган бўлади.
Аҳоли даромадлари таркиби ва таркибининг силижиши қуйидаги кўрсаткичлар орқали тавсифланади:

1. 
   Аҳоли даромадлари ва ҳаражатлари таркиби салмоғи,
   

бу ерда: , – даромадлар ва ҳаражатлар салмоғи;
- даромадалар;
- ҳаражатлар.

2) Таркибий силжишларни баҳоловчи кўрсаткичлар:

а) мутлоқ таркибий силжишлар чизиқли коэффициенти,

b) мутлоқ таркиби силжишлар ўртача квадратик коэффициенти,



с) нисбий таркибий силжишлар ўртача квадратик коэффициенти,


;

d) К.Гатаев коэффициенти, ;

е) Салаи коэффициенти, .

бу ерда: - даврлар ёки ҳудудлар бўйича даромад(харажат) турлари бўйича салмоқ; n – даромад (ҳаражат) турлари сони, яъни таркибини ташкил қилувчи элементлар сони.

II. Номинал даромад – бу бевосита ходим меҳнатининг миқдорига ва сифатига қараб тўланадиган ҳақ бўлиб, у пул шаклида жами даромадни ўз ичига олади. Номинал даромад қуйидагича ҳисобланади:

ND = MBOD + МКD,
бу ерда: МBОD – меҳнат билан олинган даромад;
МКD – мулкдан келган даромад.

Реал даромад - жами пул даромадларидан турли тўловлар (солиқлар, ижтимоий суғурта тўловлари) чегириб ташлангандан кейин қолган қисми – соф пул даромадларини баҳо индексиги бўлиш ёрдамида аниқланилади:

,
бу ерда: ТТ- трансферт тўловлари эвазига тушган даромадлар;
ST – солиқлар ва турли тўловлар;
- баҳонинг умумий индекси.

Ихтиёрдаги даромад – мажбурий тўловлар ва бадаллар тўлангандан кейин қолган даромаддан иборат, яъни:

ID=RD – (МТ+B);

бу ерда: МТ – мажбурий тўловлар; B – бадаллар.

Аҳолининг реал даромадлари динамикаси номинал даромадлар индексини баҳо индексига нисбати орқали аниқланади:

ёки

бу ерда: - реал даромад индекси;

- жорий йилдаги номинал даромад;
- ўтган йилдаги номинал даромад;
- жорий йилдаги реал даромад;
- йиллик истеъмол баҳоси индекси.

III. Товар ва хизматлар истеъмоли динамикаси ҳам баҳо индексини ҳисобга олган ҳолда қуйидагича аниқланади:

ёки

бу ерда: I_q, I_qp ва I_p – мос равишда маҳсулотларнинг физик ҳажми, умумий ҳажми ва баҳо индекслари;

- жорий даврда истеъмол қилинган товар ва хизматларнинг базис давр баҳосидаги қиймати;
- базис даврда истеъмол қилинган товар ва хизматларнинг жорий давр баҳосидаги қиймати.
Даромадларнинг ўзгаришини истеъмол ҳажмига таъсирини ўрганишда эластиклик коэффициентидан фойдаланилади:



бу ерда: - базис даврда жон бошига ўртача даромад ҳажми;
- базис давридаги истеъмол даражаси;
- даромаднинг ўзгариши;
- истеъмолнинг ўзгариши.
Бу кўрсаткичлар ўртача даромаднинг жон бошига 1% ўзгарганида истеъмол даражаси қанчага ўзгарганлигини баҳолайди.
Агар эластиклик коффициенти - манфий бўлса, у ҳолда маҳсулот сифати паст даражада эканлигини кўрсатади, яъни даромадни ортиши билан маҳсулот истеъмоли камаяди. Агар > 1 бўлса, истеъмол даромадга нисбатан тез ўсади. Агар = 1 бўлса, даромад билан истеъмол ўртасида пропорционал боғланиш бор. Агар < 1 бўлса, истеъмол даромадга нисбатан секинлик билан ўсади.

IV. Даромадларнинг табақаланиши қуйидаги кўрсаткичлар орқали тавсифланади:

-модал ва медианал даромад;
-фонд коэффициенти ва табақаланишнинг децили коэффициенти;
-Джини даромадлар коэффицинти ва Лоренц эгри чизиғи;
-қашшоқлик даражаси, қашшоқ аҳолининг жон бошига даромади.
Уларни берилган ёпиқ оралиқлар, дициллар (10%) ва бошқа оралиқлар бўйича гуруҳланган аҳоли сонини жон бошига пул даромадлари миқдорлари бўйича тақсимлаш асосида ҳисобланади.

Фонд коэффициенти (К_f ) – бу ўнинчи ва биринчи дицил гуруҳларда ўртача даромадларнинг нисбатларига тенг:

ёки ,
бу ерда: - паст даромадли 10% аҳолининг жон бошига тўғри келадиган ўртача даромади;
- юқори даромадли 10% аҳолининг ўртача жон бошига даромади;
- паст ва юқори даромадли 10% аҳолининг жами даромади.

Аҳоли даромадлари ва истеъмолининг дицил коэффициенти () – мос кўрсаткичлар вариацион қаторлари юқори ва қуйи дициллари даражаларининг нисбати орқали ифодаланади. Дициль(DI) – вариацион қаторнинг ўнинчи қисмини кесиб ўтувчи варианти.

Дицили коэффициенти:

;
бу ерда: - қуйи дицил, паст даромадли 10% аҳолининг энг катта даромади (юқори чегараси);
- юқори дицил, юқори даромадли 10% аҳолининг энг кичик даромади (қуйи чегараси).

Қуйи дицил қуйидагича ҳисобланади:

бу ерда: қуйи дицилни ўз ичига олувчи оралиқнинг қуйи чегараси;

- қуйи дицилни ўз ичига олувчи оралиқнинг катталиги;
- қуйи дицилни ўз ичига олувчи оралиқ вазни;
- қуйи дицилни ўз ичига олувчи оралиқдан олдинги оралиқдаги жамланган вазинлар йиғиндиси;
- вазнлар йиғиндиси.

Юқори дицил қуйидагича ҳисобланади:

бу ерда: юқори дицилни ўз ичига олувчи оралиқнинг қуйи чегараси;

- юқори дицилни ўз ичига олувчи оралиқнинг катталиги;
- юқори дицилни ўз ичига олувчи оралиқ вазни;
- юқори дицилни ўз ичига олувчи оралиқдан олдинги оралиқдаги жамланган вазинлар йиғиндиси.

Даромадларни жамлаш (Джини - )коэффициенти – аҳолининг барча даромадлари йиғиндисининг алоҳида гуруҳлар орасида тақсимланишини кўрсатади ва у қуйидаги формула орқали ҳисобланади:

,

бу ерда: - i- гурухдаги аҳолининг умумий аҳоли сонидаги салмоғи;

- i-гурухдаги аҳоли даромадининг жами даромаддаги салмоғи;