Х. Ч. Буриев савзавот экинлари селекцияси ва уруечилиги



Download 0,95 Mb.
bet29/124
Sana31.03.2022
Hajmi0,95 Mb.
#520956
TuriЛекция
1   ...   25   26   27   28   29   30   31   32   ...   124
Bog'liq
Сабзавот экинлари селекцияси ва уруғчилиги

Тукималар култураси. “Тукима культураси” ёки “Тукима селекцияси”, "тукималардан устириш" деган атамалар хамма тилларда хам аксари in vitro, яъни пробиркада устиришнинг барча усул-амалларини умумлаштирувчи тушунча тарикасида ишлатилади, лекин бу унча аник эмас. Хозирги вактда бу метод она усимликдан органлар, тукималар, айрим хужайралар ва хужайра протопластларини ажратиб олишга ва сунъий йул билан идора этиб бориладиган кулай ташки шароитлардаги синтетик озик мухитида стерилликка каттик риоя килинган холда усимликларни устиришга, уларда органогенез ва регенерацияни юзага келтиришга имкон беради. Стерил культура янги озик мухитли янги идишларга кучириб туриладиган булса (субкультура) чекланмаган вакт давомида сакланиб бориши мумкин. Ажратиб олинган усимлик хужайралари ва тукималарини устириб бориш методининг назарий асоси хужайранинг тотипотентлиги, яъни маълум хужайраларнинг регенеранияланиб, яшовчан усимлик пайдо килишига кобил булишидир.
Хужайра ва тукималарни in vitro устириш методининг энг мухим шарти эксплантат, озик мухити ва ишлатиладиган идишларнинг стерил, тегишли озик мухити ва кулай ташки шароитларнинг етарли микдорда кулай булишидир. Озик мухитида макро- ва михроэлементлар, углерод манбалари (сахароза, агар), витаминлар, фитогормонлар ёки усиш жараёнини ростлаб борадиган синтетик моддалар (усиш регуляторлари) булиши керак.
Бу усулни тадбик этиш одатдаги лабораторияларда керак буладигандан кура купрок ва яхширок асбоб-ускуналар булишини талаб этади. Лабораторияда ишлаш учун стерил шароитлар, озик мухити тайёрлаш учун тайёр турадиган талайгина лаборатория идишлари ва нихоятда тоза химикатлар, шунингдек культураларни устириб бориш учун иклими ва ёругаигини сунъий йул билан ростлаб, туFирлаб бориладиган хоналар булиши керак.
Усимлик турлари, органлари орасида тафовутлар, органларнинг ривожланиш фазалари уртасида фарклар булишига карамасдан хозир усимликнинг хар кандай кисмини алохида культура килиб устиришга утказиш мумкин. Усимликларнинг кайси орган ва тукималарида органогенезни етарли даражада юзага чикариш мумкин булса, улар орган ва тукималарни культура холида устиришгина селекция учун ахамиятга эга.
Тукималар культураси усулини кулланиш куйидаги асосий ишларни уз ичига олади: олдинга куйилади масалани ечиш учун боп келадиган нав (генотип) ни ва культура тайёрлаш учун усимликларнинг керакли кисмларини танлаш; стерил культура олиш; ундан селекцияда фойдаланиш максадида керакли жараённи жонлантириш учун узига хос шароитлар яратиш (харораг режими, Ёругаик шароитлари, озик мухити ва бошкалар); яшовчан усимликларни ерга экиш ёки гидропоникага утказиш ва шу тарика уларни селекция жараёнига киритиш имконига эга булиш.
Хар бир усимликда уни in vitro шароитларида устириб боришда фойдаланилса буладиган бир канча имкониятлар бор. Лекин шулардан энг мухимини ажратиб олишга харакат килиш зарур. Улардан фойдаланиш сокаларини селекция ишиниыг уч мажмуасига гурухлаш мумкин: усимликлар селекцияси генетик базасини кенгайтириш учун янги дастлабки материал олиш; кимматли элита усимликларини генетик жихатдан бир текис, бир хил килиб етиштириш ёки гетерозисга селекция килиш учун линияларни саклаб колиб, купайтириш; вируссиз материал олиш ва уни согаом холда саклаб бориш. Яхши самара берадиган туFри йулни излаб топиш усимликлар илмий ва амалий селекциясининг мухим вазифасидир. Турлараро ва туркумлараро дурагайларни ва айникса хакикий полиплоидларнн олиш йули билан маданий усимликларнинг генетик базасини анча кенгайтириш мумкин. Бирок, бир-биридак узок, турларнинг чатишмаслиги, бир-бирига мос келмаслиш ва олинган дурагайларнинс бепушт булиши туфайли бу иш бир канча холларда кийин булади. Хужайра ва тукималар культураси методи бу сокада янги имкониятларни очиб беради. Прогам номувофикликни усимликларни сунъий равйшда уругаантириш йули билан, постгам номунофикликни эса, in vitro (пробиркадаги) эмбриокультура ёрдамида енгиш мумкин. Бу - усимлик чангини стерил холдаги озик мухитида устириш ва Тугунчалар билан уруFкуртакларни муваффакият билан устириб бориш шартларини билиб олишни кузда тутади. Ана шу методлар билан турлараро помидор дурагайлари (Licopersicum esculentum Mill X L. peruvianum Brezh) ва маданий картошка тури (Solanum tuberozum) нинг x,ap хил ёввойи турлар билан хосил булган дурагайлари олинган. Усимликлар селекцияси базасини кенгайтириш учун культурадаги каллуснинг генетик узгарувчанлигидан фойдаланилади. Усимликларнинг усишига таъсир курсатадиган турли регулятор моддаларнинг юкори концентрациялардаги эритмалари ёрдамида Усимликларнинг деярли барча кисмларида каллус булишига эришиш мумкин. Каллус хужайраларининг генетик тургунлиги унча юкори булмайди ва улардан етилиб чикадиган усимликлар хромосомаларининг сони жихатидан купинча уз ота-оналаридан фарк килади. Сабзавот усимликларидан бош пиёз, саримсок, ловлаги, брюсел карам билан кизил карам, помидор, петрушка, ловия, нухат, картошка, спаржада каллус ва хужайралар суспензиясидан усувчи новдалар ёки усиш нухталари етиштириб чикарилган.
Чангдонлар ва чанг доналаридан гаплоид усимликлар олиш усимликлар селекцияси генетик базасини кеигайтиринща катта ролни уйнаши мумкин. Бошка оилалардан кура итузумдошлар оиласига мансуб экинларда бунга эришиш осонрок. Калампир, помидор, картошка, карам, спаржанинг баъзи турларида чангдонлар ва чанг доналаридан гаплоид усимликлар хосил килинган.
Худди шундай максадларда хужайралар культурасидан фойдаланса хам булади, бунда хужайралар линиясидан узига хос, махсус мутантларни ажратиб олиш ва соматик хужайраларни кушилтириш йули билан муайян узок дурагайларни хосил килиш мумкин. Помидор, картошка, спаржа, сабзида алохида хужайралардан усимлик усиб чикишига эришиш бир мунча осон.
Усимликларнинг бир-бирига туFри келмаслиги туфайли жинсий йул билан хосил килиб булмайдиган геномлар комбинациясини протопластлар культурасида соматик дурагайлаш утказиш йули билан юзага келтириш мумкин. Бунда стерил шароитларда керакли тукимани ажратиб олиб, ундан хужайралар суспензияси тайёрланади, хужайраларнинг хобихларини ферментлар ёрдамида эритилади-да, ялангоч холдаги протопластлар олинади, хужайраларнинг кушилишини жонлантириб, ядроларининг бир-бирига кушилиши таъминланади, шу тарика кушилишдан хосил булган гетерохариоитлар орасида танлаш олиб борилади, хужайраларда булиниш бошланиши ва дурагай усимликлар усиб чикиши таъминланади. Соматик дурагайлар олиш жараёни куп мехнат талаб киладиган иш. Лекин маданий сабзи билан ёввойи Daucus capilifolius турининг дурагайлари ва маданий картошка билан ёввойи холда усувчи турларининг дурагайларини, шунингдек тамаки билан итузумдошларга мансуб бошка экинларнинг баъзи дурагайларини олишга эришилгаи.
Махаллий тукималар культураси кулланилишининг мухим сокаси - генетик жихатдан бир зайлдаги кимматли элита усимликларини олиш максадида уларни купайтиришдир. Бундан куйидаги холларда фойдаланилади: селекцияда дастлабки материал сифатида ишлатиладиган айрим генотипларни олиш ва купайтириш учун; кимматли навларнинг купайишини тезлаштириш, дурагай уругаарни ишлаб чикаришга керакли линияларни олиш ва купайтириш; вируссиз материал олиш максадида стерил шароитларда купайтириш; вегетатив йул билан купайтириладиган ва четдан чангланадиган энг мухим экинлар сортиментини яратиш учун.
Бу метод билан олинадиган усимликларнинг генетик бир зайлдалиги мутлак яъни абсолют эмас, лекин бунда усимликларнинг нормал мутабиллик доираси ва амалий максадлар учун зарур калампирдаги генетик тургунлик тула-тукис таъминланади. Ажратиб олиб, устириладиган тукиманинг улчамлари нечоFлик катта булса, ренетик тургунлик шунча кщори, лекин к;упайиш коэффициенти шунчалик кичик булиб, ишнинг мехнат талабчанлиги ортиб боради.
Усимликларни генетик жихатдан бир зайлда булган элита усимликлар
олиш максадида купайтиришда купинча куртак учларини купайтириш
усулидан фойдаланилади. Бу усул —меристема культураси” деб аталади,
лекин уни шундай деб аташ унчалик тугри эмас, чунки озиц, мухитига кириб
утказиладиган куртак цисмларида меристемадан ташцари куртакнинг бошца
элементлари хам булади. Бу усулни —in vitro клонлаш” деб аталса, тугрироц;
булади. Уни купчилик экинлар учун тадбик; этиш мумкин. In vitro
шароитларида пояларнинг учлари Купчилик холларда генетик жихатдан
тургун булиб чикади, илдизларнинг тухтовсиз усиб, регенерацияланиб
боришига эришиш осон, регенератлар осон цаламчаланади, шунга Кура
купайиш коэффициентини анча оширишга эришилади. Бу - киска вакт ичида
усимликни миллионлаб купайтириб олишга имкон беради. Куртак учларини
культура килиш (in vitro клонлаш) технологиясининг асосий элементлари 13-





Download 0,95 Mb.

Do'stlaringiz bilan baham:
1   ...   25   26   27   28   29   30   31   32   ...   124




Ma'lumotlar bazasi mualliflik huquqi bilan himoyalangan ©hozir.org 2024
ma'muriyatiga murojaat qiling

kiriting | ro'yxatdan o'tish
    Bosh sahifa
юртда тантана
Боғда битган
Бугун юртда
Эшитганлар жилманглар
Эшитмадим деманглар
битган бодомлар
Yangiariq tumani
qitish marakazi
Raqamli texnologiyalar
ilishida muhokamadan
tasdiqqa tavsiya
tavsiya etilgan
iqtisodiyot kafedrasi
steiermarkischen landesregierung
asarlaringizni yuboring
o'zingizning asarlaringizni
Iltimos faqat
faqat o'zingizning
steierm rkischen
landesregierung fachabteilung
rkischen landesregierung
hamshira loyihasi
loyihasi mavsum
faolyatining oqibatlari
asosiy adabiyotlar
fakulteti ahborot
ahborot havfsizligi
havfsizligi kafedrasi
fanidan bo’yicha
fakulteti iqtisodiyot
boshqaruv fakulteti
chiqarishda boshqaruv
ishlab chiqarishda
iqtisodiyot fakultet
multiservis tarmoqlari
fanidan asosiy
Uzbek fanidan
mavzulari potok
asosidagi multiservis
'aliyyil a'ziym
billahil 'aliyyil
illaa billahil
quvvata illaa
falah' deganida
Kompyuter savodxonligi
bo’yicha mustaqil
'alal falah'
Hayya 'alal
'alas soloh
Hayya 'alas
mavsum boyicha


yuklab olish