Х. Ч. Буриев савзавот экинлари селекцияси ва уруечилиги


Усимликларни бахолаш усуллари



Download 0,95 Mb.
bet32/124
Sana31.03.2022
Hajmi0,95 Mb.
#520956
TuriЛекция
1   ...   28   29   30   31   32   33   34   35   ...   124
Bog'liq
Сабзавот экинлари селекцияси ва уруғчилиги

Усимликларни бахолаш усуллари. Селекция ишининг максади селекция материалининг биологик хусусиятлари ва сифатига, назорат килинадиган белгининг турига караб усимликларни бахолашнинг хар хил усуллари кулланилади.
Утказиладиган жойи ва бажаришнинг нечоглик мураккаблиги караб бахолашнинг дала ва лаборатория усуллари тафовут килинади. Дала усуллари усимликларнинг умумий габитусини, айрим органларининг
тузилиши, махсулдорлиги, бутун вегетация даврида айрим фазалари уртасидаги даврларнинг муддатлари усимликларнинг касалликлар ва зараркунандалардан канчалик зарарланишини аниклашни уз ичига олса, лаборатория усуллари-махсулот сифатини аниклашни: ундаги озик моддалар микдорини махсулотнинг транспортда ташиш ва кайта ишлашга нечонлик яроклилигини белгилаб чикишни уз ичига олади.
Бахолаш усуллари бевосита ва билвосита усулларга булинади. Бевоситалари санаб куриш (касалликларга чалинган усимликлар сонини), улчаб чикиш (поясиыинг баландлиги, барглариниИГ катта- кичиклигани), торозида тортиб куриш (махсулдор органлари, вегетатив кисмларини) йули билан бажарилади. Билвосита усуллар кандай булмасин бирор мураккаб ёки кеч маълум берадиган белгини бир мунча барвакт маълум берадиган бошка бир оддий белгининг табиатига караб аниклаб олишга имкон беради.
Кай тарика бажарилишига караб, бахолаш усуллари иккй гурухга ажратилади: объектив ва субъектив усуллар.
Бахолашнинг объектив усулларида усимлик органларининг OFирлиги, катта-кичиклиги, таркибидаги кимёвий моддаларнинг микдорини билиб олишга имкон берадиган хар хил асбоблардан санаб куриш (масалан, помидор меваларида уялари сонини ва бйри1ГЧ11 Тупгулигача чикарган баргларининг сонини санаб куриш) усулидай фойдаланилади. Бунда белгиларнинг катталиги физик бирликлар OFирлик узунлик улчовлари, хисобга олинаётган органларини фоизи нисбатлари ва микдори билан ифодаланади. Баъзи белгилар бйр иУла V Р нечта улчов микдорлари билан ифодаланади (масалан карам бошининг каттиклиги, тигизлиги). Узунлик улчовлари билан ифодаланувчи белгиларни бахолаш учун (усимликларнинг буйи, барг япрокининг узунлиги ва эни, махсулдор органларининг буйи ва диаметрини) турли улчаш асбоблари: чизгачлар, штанге! щиркулл ар ва бошкалар ишлатилади. Махсулдор ва вегетатив органларининг OFирлиги тортиб куриш йули билан бахоланади.
Махсулдор оргаяларнинг кимёвий таркиби селекция жараёнининг дастлабки даврларида осон бажарса буладиган ва куп микдордаги намуналарни тахминан бахолаб чикишга имкон берадиган усуллар бнлан аникданади (хандлар микдори рефтахтометр ёрдамида, сабзи илдизмеваларидаги карашиноидлар микдори уларни буяб куриш йули билан аникданади). Селекция жараёнининг бир мунча кечки даврларида, иетикбояли селекция материали аниклаб олинган махалда усймяикнинг озикдик жихатларига анча аник бахо бериш учун кимёвий анализ кулланилади. Бунда барча экинлардаги КУРУД моддалар, витаминлар ва мазкур экин учун характерли булган бошка моддалар (карамда ханд ва оксил, картошкада крахмал, сабзида ханд ва харотиноидлар, помидорда ханд, кислоталар ва харотинсидлар) микдори аниклаб чикилади. Махсулдор органлар ханчалик етилганида овкатга ишлатиладиган ёки хайта ишлаш учун юбориладиган булса, худди шунча етилган даврида кимёвий анализ учун олинади.
Объектив усулларнинг яхши томони шуки, улар юкори даражада аник булади, лекин бу усуллар субъектив усуллар га Караганда вакт ва мехдатни купрок талаб килади. Бу усуллар селекция жараёнининг сунгш боскичларида, бир кадар текислаб олинган камрок сондаги намуналар синалаётган махалларда кулланилади.
Бахолашнииг субъектив усулларига сезги органлари (курув, туйгу органлгфи, маза билиш, хид билиш органлари) ёрдамида бажариладиган усуллар киради. Бунда белгиларнинг нечогаик ифодапангани тугрисида уларкинг ханчалик яхши сезилиб турганига караб фикр юритилади. Бу усуллар билан бахолашнииг аникдиги сезги органларининг Кузгахувчанлигига, бир зайлдага уузок ишда нечогаик чарчаб колиши ва кишининг сезувчанлик хусусиятларига богаикдир. Бахолаш ишида бир неча киши иштирок этаётган булса, аниклик ортади.
Бахолашнииг субъектив усуллари усимликлар ёки тегишли кисмларининг ранги, таъми-мазасш!и ва объектив усуллар билан билиб булмайдиган бошка белгиларини аниклаб олиш учун кулланилади. Уларшшг натижалари уч ёки беш балли система буйича ифодаланади. Усимликларнинг морфологик белгиларини (Тупининг шаклини, шокланишининг тури, барг яnроFининг киркилганлиги, туклар билан коплангани, ён баргларининг шакли ва бошкаларни) билиб олиш, барглари, мевалари ва бошка органларининг ранги ва тусининг оч- туклигини аниклашда куз билан куриб, субъектив бахолаш усуллари (визуал усуллар) дан фойдаланилади. Селекция жараёнининг дастлабки боскичларида, селекция материалининг хажми катта, индивидларининг уптасидаги тафовутлар эса анча булган махалларда визуал йул билан бахолаш одатда объектив методлар билан билиб олинадиган белгилар учун хам кулланилади. Визуал бахолашнинг аниклигини ошириш учун аксари шкалалар ишлатилади, яъни узининг юкори кутарилиб ёки паст тушиб борадиган тартибда нечоFаик ифодаланишига караб гурухланган белгилардан фойдаланилади. Шкалалар коFоз, хартонда (рангни аниклаш учун буёклар билан, барг четлари шаклини аниклаш учуя расмлар куринишида) тасвирланган булади ёки тирик материалдан тузилади (14- расм).



  1. расм. Ош ловлаги илдизмевапариникг кундаланг кесимвдаги халкалар:

1 - окишлари; 2 - сезилар-сезилмаслари; 3 - уртача ифодаланганларя,

  1. - яккол ифодаланганлари; 5 - жуда чвдол нфодаланганлари;

6 - хаммадан яккол ифодаланганлари; 7 - эти деярли ок.
Органолептик йул билан субъектив бахолаш усули таъм-мазаларни аниклашда кулланилади. Дегустация, яъни тотиб куриш бахолашнинг наинки анча тез битадиган, балки купинча бирдан-бир тугри келадиган усути хамдир, чунки махсулотларнинг таъми-мазаси таркибидапг айрим озик моддаларнинг микдоригагина эмас, балки уларнинг нисбатига, шунингдек арзимас микдорларда буладиган хушбуй моддалар бор- йуклигига, этининг юмшок-каттикдиш ва бошкаларга хам бод лик булади.
Субъектив усулда бахолашнинг яхши томони шуки, бунда кам еарф- Даражатлар килиб, куп микдор усимликларни тезда бахолаб °лиш мумкин булади, айрим белгилар учун эса, бу бахолашнинг ягона туFри усули булиб хисобланади.
Селекция материалини бахолашда купинча белгилар уртасидаги, айникса кийин ва осон тахдил килинадиган белгилар уртасидаги Корреляцион богланигццан фойдаланилади. Осон аникданадиган белги буйича бериладиган дастлабки бахо киммати кам усимликларни яроксизга чикариш ва бирмунча мураккаб бахолаш усуллари билан текшцриладиган усимликлар микдорини камайтиришга имкон беради.
Чунончи бош пиёзни хар бошининг уялилигига караб бахолаш мазаси бирмуича уткир буладиган формаларни танлаб олишга имкон беради. Карам баргларининг тузилишига караб унинг тез нишар, кечпишар формаларини ажратиб олиш мумкин, чунки тезпишар формаларининг барглари думалок, калта бандли булса, кечпишар формаларининг барглари тухумсимон шаклда, узун бандли булади. Шундай килиб, белгилар уртасидаги корреляцион ботанит кийинчилик билан бажариладиган органолегггик фенологик ва кимёвий анализлар урнига ишни оддийгина визуал усул билан битиришга имкон беради.
Селекция материалини бахолашнинг усулларидан бири усимликларни экиб-устириш шароитларидир. Селекция материали одатда мазкур минтакд учун тавсия этилган технология буйича экиб, устириб борилади. Одатдагича экиш муддатларида бир йиллик экин уруиларини ва сакдаб куйиш учун ярокли икки йиллик она усимликларни олиб булмайдиган доллардагина экиш муддатлари узгартирилади. Усимликларнинг усиб, ривожланиб бориши учун энг яхши шароитларни яратиш, узларининг ирсий хоссаларини етарлича намоён кцлиши учун уларга мумкин кадар купрок имкон бериш ва уларнинг бошка усимликлар томонидан кцсилиб ко лиши эхдимолини бартараф этиш мадсадида биринчи авлодида танланадиган селекция материали одатдагидан кура каттарок озикланиш майдонига экилади. Кейинчалик у одатдаги афотехника шароитларида хам бир йула бахоланади.
Усимликларни нокулай ташки мухит омилларига чидамлилик белгиси жидатидан бахолашда одатдан ташкари экиш муддатлари кулланилади ва усимликлар бошкача схемада жойлаштирилади, сунъий йул билан нам танкцс буладиган шароит яратилади, усимликлар паст ва юкори харорат шароитларида устириб борилади.

Download 0,95 Mb.

Do'stlaringiz bilan baham:
1   ...   28   29   30   31   32   33   34   35   ...   124




Ma'lumotlar bazasi mualliflik huquqi bilan himoyalangan ©hozir.org 2024
ma'muriyatiga murojaat qiling

kiriting | ro'yxatdan o'tish
    Bosh sahifa
юртда тантана
Боғда битган
Бугун юртда
Эшитганлар жилманглар
Эшитмадим деманглар
битган бодомлар
Yangiariq tumani
qitish marakazi
Raqamli texnologiyalar
ilishida muhokamadan
tasdiqqa tavsiya
tavsiya etilgan
iqtisodiyot kafedrasi
steiermarkischen landesregierung
asarlaringizni yuboring
o'zingizning asarlaringizni
Iltimos faqat
faqat o'zingizning
steierm rkischen
landesregierung fachabteilung
rkischen landesregierung
hamshira loyihasi
loyihasi mavsum
faolyatining oqibatlari
asosiy adabiyotlar
fakulteti ahborot
ahborot havfsizligi
havfsizligi kafedrasi
fanidan bo’yicha
fakulteti iqtisodiyot
boshqaruv fakulteti
chiqarishda boshqaruv
ishlab chiqarishda
iqtisodiyot fakultet
multiservis tarmoqlari
fanidan asosiy
Uzbek fanidan
mavzulari potok
asosidagi multiservis
'aliyyil a'ziym
billahil 'aliyyil
illaa billahil
quvvata illaa
falah' deganida
Kompyuter savodxonligi
bo’yicha mustaqil
'alal falah'
Hayya 'alal
'alas soloh
Hayya 'alas
mavsum boyicha


yuklab olish