Davlatiy moliya

5. Davlat – garant (kafil) va kreditor sifatida 

Garant  (kafillik)  huquqiy  majburiyatlarni  ta’minlash  usuli  bo’lib,  unga 

muvofiq kafolat beruvchi kafolat berilgan tomonning (shaxsning) majburiyatlarini 

to’liq  yoki  qisman  uchinchi  tomon  (shaxs)  oldida  ijro  etilishiga  (bajarilishiga) 

javob  berishi  uchun  majburiyatni  yozma  ravishda  o’z  zimmasiga  oladi. 

Kafolatlar, odatda, tanlov asosida taqdim etilishi kerak. Davlat tomonidan milliy 

va  xorijiy  valyutada  berilayotgan  kafolatlar  (kafilliklar)  o’zining  yuqori 

chegarasiga ega bo’lmog’i lozim. Mamlakatning milliy valyutasida ifodalangan 

kafolatlarning umumiy summasi davlatning ichki qarzlari tarkibiga, uning xorijiy 

valyutada ifodalangan summasi esa davlatning tashqi qarzlari tarkibiga kiritiladi. 

Kafolatlar  taqdim  etilayotgan  paytda,  albatta,  uni  oluvchilarning  (unga  ega 

bo’layotganlarning) moliyaviy ahvoli tekshirilmog’i kerak. 

---

393 

An’anaviy  ravishda  davlat  aholining  tijorat  banklaridagi

 

omonatlarini 

kafolatlaydi.  Keyingi  yillarda  bozor  munosabatlarining  rivojlanishiga  muvofiq 

ravishda  davlat  turli  yuridik  shaxslarning  qarziy  majburiyatlari  bo’yicha  ham 

kafolatlovchi (kafillik beruvchi) sifatida maydonga chiqmoqda. 

Mamlakatda  moliyaviy  intizomni  mustahkamlash  va  kafolatlar  berishning 

asoslangan  mexanizmini  joriy  etish  maqsadida  byudjetga  va  byudjetdan  tashqari 

jamg’armalarga  to’lovlar  bo’yicha  qarzlari  mavjud  bo’lgan  subyektlarga 

kafolatlar  berilmaydi.  Shuningdek,  kafolatlarni  tanlov  asosida  amalga  oshirish 

maqsadga muvofiqdir. 

Rezident-yuridik 

shaxslarning  majburiyatlari  bo’yicha  O‘zbekiston 

Respublikasining kafolatlari O‘zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasi yoki 

u  vakolat  bergan  organ  tomonidan  sodir  etiladi.  Jismoniy  shaxslarning 

majburiyatlari  bo’yicha  O‘zbekiston  Respublikasining  kafolatlari  berilmaydi. 

Kafolatlar berish tartibi, shuningdek, kafolatlar berilganligi uchun kafolatlar oluv-

chidan haq olish tartibi O‘zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasi tomonidan 

belgilanadi. 

Davlat  qarzi  bo’yicha  to’lovlarni  o’z  vaqtida  amalga  oshirishga  hamda 

davlat  tomonidan  ichki  va  xorijdan  mablag’  jalb  qilish  bo’yicha  O‘zbekiston 

Respublikasining  majburiyatlaridan  kelib  chiquvchi  to’lovlarni  amalga  oshirish 

uchun mablag’larni jamlashga shart-sharoit yaratish maqsadida respublika byudjet 

tarkibida kafolat jamg’armasi tuzilishi mumkin. Bu jamg’armani tashkil etish va 

undan  foydalanish  tartibi  O‘zbekiston  Respublikasi  Vazirlar  Mahkamasi 

tomonidan belgilanadi. 

Bozor  munosabatlarining  rivojlana  borishi  bilan  ichki  bozorda  davlatning 

kreditor  sifatidagi  faolligi  ham  asta-sekinlik  bilan  kuchaymoqda.  Agar  avval 

byudjetdan  moliyalashtirishga  asosiy  e’tibor  qaratilgan  bo’lsa,  keyingi  yillarda 

og’irlik markazining kredit munosabatlari tomon o’zgarayotganligi sezilib turibdi. 

Chunki  kredit  munosabatlari    mablag’lardan  foydalanishda  byudjet  re-

surslarining katta qismini tejashga imkon beradigan va samarali usul hisoblanadi. 

Davlatning kreditor sifatidagi o’rni uning ichki va tashqi kreditlari bilan belgilanadi. 

Odatda, dunyo amaliyotida ichki kreditlar ikki ko’rinishga ega (bu degani, hamma 

davlatlar amaliyotida ham bo’lishi mumkin emas yoki boshqacha shaklda amal qilishi 

mumkin): 

  byudjet kreditlari; 

  byudjet ssudalari. 

Byudjet  kreditlari xarajatlarni byudjetdan  moliyalashtirish  shakli bo’lib, u 

yuridik shaxslarga qaytarilish va tiklash asosida mablag’ berilishini ko’zda tutadi. 

Byudjet  ssudasi  esa  yuqori  byudjetdan  quyi  byudjetga  yoxud  respublika 

---

394 

byudjetidan rezident-yuridik shaxsga yoki chet el davlatiga qaytarish sharti bilan 

ajratiladigan mablag’dir. 

Byudjetdan qarz mablag’larini oluvchilar quyidagilar bo’lishi mumkin: 

  byudjet  tashkilotlari.  Amalda  byudjet  tashkilotlari  kredit  tashkilotlaridan 

hamda yuridik va jismoniy shaxslardan kredit olish huquqiga ega emas (byudjet va 

byudjetdan tashqari jamg’armalardan olinadigan ssudalarni mustasno qilganda); 

  davlat unitar korxonalari; 

  byudjet tashkiloti va davlat unitar korxonasi bo’lmagan yuridik shaxslar; 

  ijroiya hokimiyat organlarining quyi byudjetlari. 

Byudjet kreditlarini qaytarish bo’yicha ijroni ta’minlashning usullari faqat 

bank  kafolatlari,  mol-mulk  garovi  bo’lishi  mumkin. Yuridik shaxslarga berilgan 

byudjet  mablag’larini  qaytarish  va  ulardan  foydalanganlik  uchun  haqini  to’lash 

byudjet to’lovlariga tenglashtiriladi. Byudjet kreditlari faqat qaytarilish asosida oldin 

berilgan  byudjet  mablag’lari  bo’yicha  to’lov  muddati  o’tib  ketgan  qarzlari 

bo’lmagan yuridik shaxslarga berilishi mumkin. 

Moliya vazirligi kelgusi yil uchun byudjet loyihasi tayyorlanayotgan paytda 

tashkilotlarga  berilishi  mumkin  bo’lgan  byudjet  kreditlarining  umumiy  hajmini 

aniqlaydi va investitsion loyihalarning tanlovini o’tkazish uchun kelgusi moliya 

yilining  boshlanishidan  to’rt  oy  oldin  ularni  tegishli  vazirliklarning  ixtiyoriga 

etkazadi.  

Loyihalarni  tanlovga  taqdim  etish  jarayonida  byudjetning  markazlashtirilgan 

investitsion  resurslarini  tanlov  asosida  joylashtirishda  investitsion  loyihalarning 

samaradorligini  baholashda  talab  qilinadigan  hujjatlarga  qo’shimcha  ravishda 

yana quyidagilar taqdim qilinishi lozim: 

  ijroiya  hokimiyat  organlarining  import  bo’yicha  sotib  olinishi 

rejalashtirilayotgan  asbob-uskunani  mamlakat  korxonalarida  tayyorlashning  iloji 

yo’qligi va ularni import bo’yicha sotib olish  maqsadga  muvofiqligi to’g’risidagi  

xulosasi; 

  ssudalarni  qaytarishni  ta’minlash  manbalari  ko’rsa-tilgan  holda  qarz 

mablag’larini to’liq qaytarishning moliyaviy hisob-kitoblari; 

  da’vogarda  avans  to’lovlarini  amalga  oshirish  uchun  o’z  mablag’lari 

borligining tasdiqlanganligi. 

Ssudalar  mamlakat  tijorat  banklari  kafolatlari,  hokimiyat  organlari  va 

barqaror  moliyaviy-iqtisodiy  ahvolga  ega  bo’lgan  uchinchi  shaxslarning 

iltimosnomalari hamda yuqori likvidli qimmatli qog’ozlar garovi asosida taqdim 

etiladi. Ta’minotning bunday turlari riskning baholanishiga bog’liq bo’lgan holda 

turli kombinatsiyalarda qo’llanilishi mumkin. 

Ssudalarning  miqdori  tanlovdan  o’tgan  loyiha  uchun  uni  moliyalashtirish 

resurslari  hajmining  ma’lum  bir  qismidan  (odatda,  uning  40%dan)  oshmasligi 

---

395 

lozim. Moliyalashtirishning boshqa qismi byudjet manbalariga muqobil bo’lgan 

manbalar hisobidan qoplanishi kerak. 

Ijtimoiy sohada davlat funksiyalarining bajarilishi bilan bog’liq  va  notijoriy 

xarakterga  ega  bo’lgan  investitsion  loyihalarni  moliyalashtirish  tashkilotlarga 

shunday  loyihalar  hajmini  100%  moliyalashtirish  miqdorida  taqdim  etilishi 

mumkin. 

Davlat tomonidan xorijiy davlatlarga, ularning yuridik shaxslariga va xalqaro 

tashkilotlarga  taqdim  etilayotgan  kreditlar  deyilganda  ular  bo’yicha  xorijiy 

davlatlar, ularning yuridik shaxslari va xalqaro tashkilotlarning kreditor sifatida 

davlat oldida vujudga kelgan qarz majburiyatlari tushuniladi. 

Xorijiy  davlatlarning  qarz  majburiyatlari  ularning  boshqa  davlat  oldidagi 

qarzlarini shakllantiradi. Odatda, byudjet to’g’risidagi qonunda bu qarzlarga tegishli 

bo’lgan quyidagilar tasdiqlanishi kerak: 

  xorijiy  davlatlarning  qarzlari  bo’yicha  qaytarilish  (uzilish)  summalari  va 

foizlarining to’lovi; 

  moliyaviy yilning oxiridagi xorijiy mamlakatlar qarzlarining miqdori; 

  xorijiy davlatlarga taqdim etiladigan davlat kreditlarining maksimal hajmi; 

  moliyaviy  yilda    ularning  oluvchilari,  maqsadlari  va  kreditlashtirish 

miqdorlari ko’rsatilgan holda  kreditlar ro’yxatidan iborat bo’lgan xorijiy davlatlarga 

davlat kreditlarini taqdim etish dasturi.