Davlatiy moliya

4. Davlat qarzi. Ichki va tashqi qarzlar 

Davlat  tomonidan  qarziy  faoliyatning  amalga  oshirilishi  natijasida  davlat 

qarzi  vujudga  keladi.  Jismoniy  va  yuridik  shaxslar,  xorijiy  davlatlar,  xalqaro 

tashkilotlar  va  xalqaro  huquqning  boshqa  subyektlari  oldida  vujudga  kelgan 

---

390 

hukumatning  qarziy  majburiyatlariga  davlat  qarzi  deyiladi.  O‘zbekiston 

Respublikasining “Byudjet tizimi to’g’risida”gi qonunida davlat qarziga “davlat 

qarzi  –  davlat  tomonidan  ichki  mablag’ni  va  xorijdan  mablag’  jalb  qilish 

natijasida  vujudga  kelgan  O‘zbekiston  Respublikasi  majburiyatlarining 

yig’indisi”dir deb, ta’rif berilgan.  

Joylashtirilish joyiga qarab davlatning qarzlari ikkiga bo’linadi: 

  davlat ichki qarzlari; 

  davlatning tashqi qarzlari. 

Davlat tomonidan ichki mablag’larni jalb qilish natijasida vujudga kelgan 

O‘zbekiston  Respublikasi  majburiyatlarining  yig’indisiga  davlat  ichki  qarzlari 

deyiladi. Davlat tashqi qarzlari deyilganda esa davlat tomonidan xorijdan mablag’ 

jalb qilish natijasida vujudga kelgan O‘zbekiston Respublikasi majburiyatlarining 

yig’indisi tushuniladi. Bu qarzlar qarziy instrumentlari, joylashtirilish shartlari, 

kreditorlarining tarkibi va qarzning valyutasiga nisbatan bir-biridan farq qiladi. 

Davlatning  ichki  qarzlari  davlat  tomonidan  ichki  mablag’larni  jalb  qilish 

jarayonida  vujudga  keladi.  Davlat  tomonidan  ichki  mablag’larni  jalb  qilish 

aktivlarni ichki manbalardan (rezident-yuridik va jismoniy shaxslardan) jalb etish 

hamda  buning  natijasida  O‘zbekiston  Respublikasining  qarz  oluvchi  sifatidagi 

yoki  qarz  oluvchi  rezidentlarning  o’z  kreditlarini  (qarzlarini)  to’lashiga  kafil 

sifatidagi majburiyatlari vujudga kelishini anglatadi. Odatda, davlat o’z rezidentlari 

oldidagi moliyaviy majburiyatlarini o’z vaqtida bajara olmagan davrda ham ichki 

qarz vujudga keladi. Masalan, biror bir korxona ijtimoiy obyektni o’zining yoki jalb 

qilingan  mablag’lari  hisobiga  quradi.  Ammo,  davlat  u  korxonani  o’z  vaqtida 

moliyalashtirib  bera  olmaydi.  Shuningdek,  byudjet  muassaslarida  faoliyat 

ko’rsatayotgan ishchi-xodimlarga ish haqi bir, ikki oylab berilishi kechikadi. Mana 

shunday  vaziyat  qaror  topgan  sharoitda  ham  davlatning  vaqtinchalik  ichki  qarzi 

payda  bo’ladi.  Bunda  noxush  holatlar  O‘zbekistonda  1994-2000  yillarda  qisman 

qaror topgan edi.  

Shunga  o’xshash, davlatning tashqi qarzlari  ham davlat tomonidan xorijdan 

mablag’ jalb qilish jarayonida vujudga keladi.  Davlat tomonidan xorijdan mablag’ 

jalb qilish aktivlarni xorij manbalaridan  (xorijiy  davlatlardan,  norezident  yuridik 

shaxslardan va xalqaro moliya tashkilotlaridan) jalb etish hamda buning natijasida 

O‘zbekiston  Respublikasining  qarz  oluvchi  sifatidagi  yoki  qarz  oluvchi 

rezidentlarning  o’z  kreditlarini  (qarzlarini)  to’lashiga  kafil  sifatidagi 

majburiyatlarining vujudga kelishini bildiradi. 

O‘zbekiston  Respublikasining  Oliy  Majlisi  kelgusi  moliya  yili  uchun 

mamlakatning  Davlat  byudjetini qabul qilayotgan paytda davlat  ichki  va  tashqi 

qarzlarining eng yuqori miqdorlarini tasdiqlaydi. 

---

391 

Davlat  tomonidan  ichki  va  xorijdan  mablag’  jalb  qilishga  hamda  davlat 

qarzining  ko’payishiga  olib  keladigan  boshqa  harakatlar  O‘zbekiston 

Respublikasi Vazirlar Mahkamasi yoki u vakolat bergan organ (odatda, Moliya 

vazirligi yoki Markaziy bank) tomonidan amalga oshiriladi. 

Amaldagi  tartibga  muvofiq  davlat  tomonidan  ichki  va  tashqi  mablag’larni 

(qarzlarni) jalb qilish quyidagi maqsadlar uchun amalga oshirilishi mumkin: 

  iqtisodiyotni rivojlantirishning ustuvor yo’nalish-larini, shu jumladan, davlat 

investitsiya dasturlarini moliyalashtirish; 

  davlat  byudjetining  daromadlari  bilan  xarajatlari  o’rtasidagi  tushumlar 

vaqtga ko’ra muvofiq emasligi tufayli kelib chiqqan yillik ichki tafovutni (farqni) 

to’g’rilash; 

  mavjud qarzlarni qayta moliyalashtirish; 

  byudjet defitsitini moliyalashtirish; 

  tabiiy  ofat  va  boshqa  favqulodda  vaziyatlar  tufayli  mablag’larga  bo’lgan 

ehtiyojlarni qoplash. 

Davlat  tomonidan  ichki  va  tashqi  qarz  mablag’larini  jalb  qilishda  qarz 

majburiyatlarining bir necha turlaridan foydalanish mumkin. Ularning asosiylari va 

muhimlari tarkibiga quyidagilar kiradi: 

  qisqa muddatli (bir yilgacha bo’lgan davrga chiqariladigan), o’rta muddatli 

(bir  yildan  besh  yilgacha  bo’lgan  davrga  chiqariladigan)  va  uzoq  muddatli  (besh 

yildan ortiq davrga chiqariladigan) davlat g’aznachilik qog’ozlari; 

  kreditlar (qisqa, o’rta va uzoq muddatli); 

  O‘zbekiston Respublikasining kafolatlari; 

  byudjet  daromadlari  va  xarajatlari  o’rtasidagi  vaqtinchalik  farqni  qoplash 

uchun qisqa muddatli ssudalar; 

  qonun hujjatlarida nazarda tutilgan boshqa turlar. 

Xorijiy  investorlar  tomonidan  bir  qismi  sotib  olinishi  mumkin  bo’lishiga 

qaramasdan shu davlatning rezidentlari hisoblangan yuridik va jismoniy shaxslar 

davlat ichki qarzlari bo’yicha asosiy kreditorlar hisoblanadi. Bu qarzlar, odatda, 

milliy  valyutada  muomalaga  chiqariladi.  Ichki  qarz  mablag’larini  jalb  qilish 

uchun  milliy  fond  bozorida  talabga  ega  bo’lgan  qimmatli  qog’ozlar  emissiya

 

qilinadi.  Investorlarni  qo’shimcha  rag’batlantirish  uchun    esa  turli  soliq 

imtiyozlaridan foydalaniladi. 

Davlatning tashqi qarzlari boshqa mamlakatlarning valyutasida xorijiy fond 

bozorlarida  joylashtiriladi. Bunday qarzlarni joylashtirishda joylashtirilishi lozim 

bo’lgan  mamlakat  investorlarining  o’ziga  xos  bo’lgan  manfaatlari  hisobga 

olinadi. 

---

392 

Amaliyotda qarziy mablag’larni jalb qilish, asosan, ikki yo’l bilan amalga 

oshiriladi: 

  qarziy qimmatli qog’ozlarni joylashtirish; 

  ixtisoslashtirilgan moliya-kredit institutlaridan kreditlar olish. 

Qarziy  qimmatli  qog’ozlarni  muomalaga  chiqarish  va  ularni  joylashtirish 

tartibi har bir mamlakatning tegishli qonuni orqali tartibga solib turiladi. Ana shu 

qonunga muvofiq, faqat mamlakat hukumatining nomidan chiqarilgan qimmatli 

qog’ozlar davlat qimmatli qog’ozlari deb e’tirof etiladi. 

Davlat  qimmatli  qog’ozlari  bilan  operatsiyalar  fond  bozorining  tarkibiga 

kiruvchi davlat qimmatli qog’ozlar bozorida amalga oshiriladi. Bu bozor quyidagi 

vazifalarni bajarishga imkon beradi: 

  byudjet  defitsitini  moliyalashtirish  maqsadida  yuridik  va  jismoniy 

shaxslarning vaqtincha bo’sh turgan mablag’larini qarzga olish; 

  Markaziy bank tomonidan pul-kredit siyosati o’tkazishni ta’minlash; 

  tijorat  banklari  va  moliyaviy  institutlarning  likvidligini  tartibga  solishni 

amalga oshirish. 

Qimmatli qog’ozlar emissiyasi natijasida vujudga kelgan va mamlakatning 

ichki qarzini tashkil etuvchi hukumatning majburiyatlari shu mamlakatning milliy 

valyutasida  ifodalanishi  va  shu  valyutada  to’lanishi  kerak.  Shunga  o’xshash, 

qimmatli qog’ozlar emissiyasi natijasida vujudga kelgan va mamlakatning tashqi 

qarzini tashkil etuvchi hukumatning majburiyatlari xorijiy valyutada ifodalanishi va 

shu valyutada to’lanmog’i lozim. 

Har  bir  mamlakatda  davlat  tomonidan  qarziy  mablag’larni  jalb  qilishning 

yagona hisobga olish va qayd etish tizimi mavjud. Buning uchun Moliya vazirligi 

hukumatning davlat ichki va tashqi qarzlari kitobini yurgizadi.