|
Terpenoidlar va efir moylari biosintezi, xromatografik tahlil usullari
Terpenoidlar (yoki izoprenoidlar) va ularning hosilalari beshta uglerod atomidan tashkil topgan izopren (C5H8)n unumlari hisoblangan hamda o'simliklar dunyosida (hayvonlarda ham) keng tarqalgan tabiiy birikmalar guruhidir. Bunday birikmalarga turlicha tuzilgan moddalar: efir moylari, smolalar, steroid birikmalar, karotinoidlar, kauchuk va boshqalar kiradi . Bu birikmalar molekulalari tarkibida 2 ta yoki undan ko'proq izopren bo'laklari o'zaro ma'lum tartibda birlashgai bo'ladi. Terpenoidlarning umumiy formulasi - (C5H8)n.
Terpenoidlarning o'simliklar to'qimasida sintezlanish jarayonida hosil bo'ladigan izopren qoldiqlarining hamma uglerod atomlari atsetat (sirka) kislota birikmasidan olinadi, degan fikr bor. Shunga asosan, izopren tarkibidagi 5ta uglerod atomidan ikkitasi atsetat kislotaning karboksil guruhidan, uchtasi esa metil guruhidan olinadi.
Atsetat kislotaning izoprenga bunday aylanishi koferment (KoA) ishtirokida shu kislotaning uchta molekula qoldig'ini bir atom uglerod ajratib, kondensatsiyalanishi hisobiga boradi. Burda atsilkoferment faol atsetil guruhini olib o'tuvchi vazifasini bajaradi. Bu reaksiya natijasida avval atsetoatsetil -- KoA hosil bo'ladi, keyinchalik bu birikmaga yana bitta sirka kislota qoldig'i birlashib, 6ta uglerod atomidan tashkil topgan p- oksi- 3- metilglutaril - KoA vujudga keladi. Ikki molekula sirka kislotadan faol atsetoatsetilning hosil bo'lishi atsetat kislotaning ko'pchilik moddalarga aylanish reaksiyasiga (atsetat metabolizmining ko'pchilik usullariga) xosdir. Lekin atsetoatsetilga yana bir molekula atsetatning birlashishidan 3-oksi-B-metilglutaril - KoA ning kelib chiqishi esa faqat izoprenoidlar biosinteziga xos deb hisoblanadi. Keyinchalik B-oksi-f-metilglutaril -- KoA dan izoprenoidlarning hosil bo'lishi mevalonat kislota orqali boradi. Nikotinamidadenindinukleotidfosfat (koferment II) ning qaytarilgan formasi karboksil guruhi (HADF) ishtirokida 8- oksi- B-metilglutaril - KoA birlamchi spirt darajasigacha qaytarilib, mevalonat kislotaga aylanadi. Mevalonat kislota faqat izoprenoidlar hosil bo'lish reaksiyalaridagi birinchi oraliq birikmadir. Barcha izoprenoidlarning sintez bo'lishidagi asosiy birlamchi monomer birikma - izopentenolpirofosfatning mevalonat kislotadan hosil bo'lish reaksiyasi ikki bosqichda boradi. Avval mevalonatkinaza fermenti va fosforil qoldig'ini beruvchi adenozintrifosfat kislota (ATF) ishtirokida mevalonat kislotadan pirofos- fomevalonat kislota vujudga keladi. Keyinchalik pirofosfomevalonat kislotadan CO, va bir molekula suv ajralib chiqib, izopetenolpirfosfat (yoki uning izomeri dimetilallilpirofosfat) hosil bo'ladi. Bu reaksiya ATF ishtirokida boradi. Reaksiya jarayonida adenozindifosfat (ADF) va ortofosfat (FH) kislotalari ajralib chiqadi. Izopentenolpirofosfat qoldiqlarining o'zaro birlashishi, keyinchalik ularning o'sib borayotgan izoprenoid yoki dimetilal- lilpirofosfat molekulalariga qo'shilishi natijasida monoterpenoidlar, seskviterpenoidlar va yuqori terpenoidlar vujudga keladi. O'simliklar to'qimasida fermentlar ishtirokida boradigan bu biosintez jarayonini quyidagicha tasvirlash mumkin.
Mono-, seskvi- va diterpenoidlarga kiradigan efir moylarining asosiy ham yuqorida ko'rsatilgan biosintez bo'yicha borishi mumkin. Natijada hosil bo'lgan oddiy birikmalar asta-sekin murakkablashishi, shuningdek, yopiq halqali terpenoidlarga, keyinchalik ularning oksidlangan unumlariga aylanishi mumkin. Yuqorida keltirilgan biosintez jarayoni terpenoidlar qandlarning o'zgarishidan yuzaga keladigan mahsulotlardan hosil bo'lishini ko'rsatadi. Keyingi vaqtlarda olimlar ko'proq shu nazariyani yoqlamoqdalar.
Gullab turgan kashnich o'simligining yer ustki qismidan olingan efir moyi tekshirilganda uning tarkibida 89 foizgacha besh uglerod atomidan tashkil topgan aldegidlar borligi aniqlangan. Shu kashnichning pishgan mevasidan olingan efir moyi tarkibida, asosan, linalool va boshqa terpenlar bo'ladi. Ayni vaqtda moy tarkibidagi aldegidlar miqdori 0,1 foiz atrofida qoladi. Bu keltirilgan fikrlar yukorida aytib o'tilgan nazariyani, ya'ni o'simlik to'qimalarida terpenoidlar 5 ta uglerod atomiga ega bo'lgan birikmalardan hosil bo'lishini isbotlaydi.
Xulosa
Bu kurs ishida ozmi-ko`pmi Tinchlantiruvchi yig`ma, uning tarkibi, xususiyatlari, hozirgi zamon tibbiyotidagi ahamiyati haqida ma’lumot berishga harakat qildim. Tabiiy preparatlarni, Galen preparatlarning ustunlik, yutuqli taraflari juda ko`p, ulardan biri belgilangan holatda foydalansa hech qanday yon va nojo`ya ta’sir ko`rsatmasligidir. Umid qilamanki, kelajakda O`zbekistonda ham Farmatsevtika tarmog`i yanaham rivojlanadi. Xulosa qilib shuni aytish kerakki, atrof-muhitimiz tabiiy boyliklar bilan o`ralgan. Oqilona foydalangan holda inson o`z sog`lig`ini parvarishlashi lozim.
Foydalanilgan adabiyotlar
X.X.Xolmatov, O’.A.Ahmеdov Farmakognoziya: darslik, Toshkеnt, Ibn Sino nomidagi NMB, 2007.
Комилов Х.М. Фармакогнозия фани бўйича маърузалар матни. – Т.: 1999. – 404 б.
Самылина И.А., Ермакова В.А., Бобкова И.В., Аносова О.Г. Фармакогнозия. Атлас: учебное пособие в 2-х томах.-М.:ГЭОТАР-Медиа, 2009.-Т.3.-488 с.
Машковский М.Д. Лекарственные средства: В 2 т. – 14-е изд., перераб, испр. и доп. – М.: ООО «Новая волна», 2010.
Abu Ali Ibn Sino, Tib qonunlari, II - kitob, Toshkеnt, 1982.
Do'stlaringiz bilan baham: |
