Anatomik-fiziologik ma'lumotlar

Tarixi.

Klavdiy Galen (129-199 y.) - Eksperimental fiziologiya asoschisi, anatom, jarrox. 14 asr davomida Galen qo‘lyozmalari yagona o‘quv manbai bo‘lib kelgan.

Kornelius Sels (1 asr) - ilk bor churra terminiga tushuncha berib uni HERNIOS deb atagan. U qisilgan chov churrasi hamda tuxum istisqosini differensial diagnostikasida translyuminal tekshiruvni qo‘llagan.

Albunazis (XVI-XVII asr) - «Shish ustidagi terida uchbarmoqli kesma bajargin. Keyin oq pardani (aponevroz) ajratish maqsadida yog‘ qavatini ochgin. Zond olib uni oq pardani oyoqlari orasiga tiqib oq pardani ochgin. Ichki a'zolarni qoringa to‘g‘rilab oq pardani tikib qo‘y. Ichki a'zolarga tegmagin» deb aytgan.

Anatomik-fiziologik ma'lumotlar.

Qorin churrasi (hernia) deb, qorin bo‘shlig‘idan ichki organlarning qorin devoridagi tabiiy yoki sun'iy teshik orqali uning tashqarisiga, qorin pardasining ularni qoplab turadigan devor oldi varag‘i bilan birga chiqishiga aytiladi.

Qorin pardasi bilan qoplanmagan ichki organlarning tabiiy teshiklar orqali chiqishiga tushish (prolapsus) deyiladi.

Qorin churralaridan farqli ravishda eventeratsiyada ichki organlarning pariyetal qorin pardasisiz shikastlangan qorin devori orqali teri ostiga (teri osti eventeratsiyasi) yoki tashqariga (tashqi eventeratsiya) chiqishi sodir bo‘ladi.

Qorin churralari tashqi va ichki bo‘ladi.

Tashqi churralarda ichki organlar qorinning oldingi devoridagi, chanoq, bel yoki dumba sohasidagi teshik orqali tashqariga chiqadi.

Qorinning ichki churrasi qorindagi ichki organlarning qorin pardalariga va qorin bo‘shlig‘idagi ichak xaltalariga (bursa omentalis, foramen Vinslou, flexura duodenale jejunalis, recessus subcolecalis ilieocolis, intersigmoideus), shuningdek diafragmaning tabiiy yoki orttirilgan teshiklariga chiqishidan iborat.

Qorinning tashqi churralari — ko‘p uchraydigan xastalik, churra bilan hamma aholining 3-4 foizi og‘riydi. Eng ko‘p chov churralari (75%), so‘ngra son (8%), kindik (4%), operatsiyadan keyingi churralar (14%) kuzatiladi, churralarning qolgan formalari 1 foizni tashqil qiladi. Erkaklarda ko‘proq chov churralari, ayollarda son va kindik churralari bo‘ladi.

 

Qorin tashqi churralari klassifikatsiyasi.

Kelib chiqishiga ko‘ra:

1. 
   Tug‘ma churralar.
   
2. 
   Orttirilgan churralar.
   
3. 
   Zo‘riqishdan bo‘ladigan churralar.
   
4. 
   Darmonsizlikdan bo‘ladigan churralar.
   
5. 
   Operatsiyadan keyingi churralar.
   
6. 
   Travmatik churralar.
   
7. 
   Patologik churralar.
   

Anatomik joylashuviga ko‘ra:

chov, son, kindik, epigastral, xanjarsimon o‘siq churralari, qorinning yon churralari, bel, quymich, yopqich teshik, oraliq churralari.

Klinik kechishiga ko‘ra:

1. 
   Asoratlanmagan (to‘g‘rilanadigan) churralar.
   
2. 
   Asoratlangan churralar (to‘g‘rilanmaydigan, qisilgan, koprostaz, churra yallig‘lanishi).
   

Rivojlanish bosqichlari bo‘yicha:

1. 
   Noto‘liq (boshlang‘ich, kanal, urug‘ tizimchasi churrasi).
   
2. 
   To‘liq.
   

Churraning tarkibiy elementlari — churra darvozasi, churra qopchasi, churra ichidagi narsa, churra pardalaridir.

Churra darvozalari — qorin devorining churra chiqadigan kuchsiz joylaridir (chov chuqurchasi, kindik halqasi, qorinning oq chizig‘i, diafragmadagi teshik). Normada bu teshiklar orqali u yoki bu anatomik tuzilmalar o‘tadi (urug‘ tizimchasi, bachadonning yumaloq, boylami, tomir-nerv dastalari va x, k.). Travmatik va operatsiyadan keyingi churralarda qorin shikastlanganda muskullar va aponevrozlarda yoki xirurgik operatsiyada hosil bo‘lgan teshiklar churra darvozalari bo‘lib xizmat qilishi mumkin. Churra darvozalari operatsiyadan keyingi vertikal churralarda yoriq ko‘rinishida yoki katta o‘lchamli bo‘lishi mumkin. Darvozalarining o‘lchamlariga ko‘ra churra darvozasi kichik (diametrda 2 sm gacha), darvozasi o‘rtacha (2 dan 4 sm gacha) va churra darvozasi katta churralar (4 sm dan ko‘p) farq qilinadi.

Churra qopchasi — qorin pardasining churra darvozalari orqali chiqadigan ichki organlarni qoplab turadigan parietal varag‘idir. Tug‘ma chov churralarida qorin pardasining o‘sib yetilmagan qin o‘simtasi (processus vaginalis peritonei) churra qopchasi bo‘lib hisoblanadi.

Churra qopchasida: og‘zi, bo‘yinchasi, tanasi va tubi farq qilinadi. Churra xaltachasi turli o‘lchamda va shaklda bo‘lishi mumkin.

Xaltacha qorin bo‘shlig‘i bilan tutashadigan joy og‘zi deyiladi. Bo‘yinchasi — churra xaltachasining og‘zi bilan tutashadigan eng tor qismidir. Bo‘yinchada aksariyat churra qisilishi ro‘y beradi.

Asoratlanmagan churralarda xaltacha devori qorin pardasining silliq yupqa varag‘idan iborat bo‘ladi, uning yuzasida yog‘ qatlamlari bo‘lishi ehtimol. Asoratlangan churrada xaltacha devori doimo shikastlanib turishi natijasida u qalin tortadi, biriktiruvchi to‘qima rivojlanishi va xaltacha ichida bitishmalar borligi hisobiga dag‘al bo‘lib qoladi. Churra qopchasi ichki yuzasi xaltacha ichidagi narsa bilan yoki devorlarining bir-biri bilan bitib qolishi oqibatida churra to‘g‘rilanmaydigan bo‘lib qoladi.

Churra xaltachasining to‘liq obliteratsiyasi deyarli bo‘lmaydi. Aksariyat xaltacha ikki yoki uch bo‘shliqli tuzilmaga aylanadi, yoki «qum soat» ko‘rinishini oladi, uning devorida kistalar paydo bo‘lmaydi.

Churra xaltachasi embrional kindik churralarida bo‘lmasligi mumkin, ulardagi tushgan ichki organlar amnion bilan qoplangan. «Sirpanuvchi» churralarda ham xaltachasi qisman bo‘lmaydi. Bu qorin bo‘shlig‘idan tashqarida joylashgan organ (ko‘richak, qovuq) chiqqanda va qorin pardasi yorilgan soxta travmatik churralarda kuzatiladi. N. V. Antelava ma'lumotlariga ko‘ra sirpanuvchan churralar 4,6% hollarda uchraydi.

Parda churralari churra bilan birga chiqadigan va churra xaltachasini qoplab oladigan qorin devorining hamma qatlamlarini hosil qiladi. Ularga qorin pardasi oldidagi kletchatka, fassiya plastinkalari, muskul tolalari (masalan, m. cremaster), urug‘ tizimchasi elementlari kiradi.

Churra xaltachasida qorin bo‘shlig‘idagi organlardan har qaysisi bo‘lishi mumkin. Ichki organlardan ayrimlari quyidagi tartibda uchraydi:

a) ingichka ichak qovuzlog‘i; b) charvi; v) ichak tutqich bilan ta'minlangan yo‘g‘on ichak bo‘limlari; g) chuvalchangsimon o‘simta va yo‘g‘on ichakning yog‘ qo‘shimchalari; d) bachadon naychalari va tuxumdon, ba'zan bachadon; e) ichak tutqich; j) qorin pardasi bilan qoplangan organlar (siydik pufagi, chambar ichakning yuqoriga ko‘tariluvchi va pastga tushuvchi bo‘limi, ko‘richak); z) qorin pardasi ortida joylashgan organlar (buyrak, siydik yo‘li, me'da osti bezi, prostata bezi fiksatsiyasi buzilganda); i) me'da, taloq, o‘t pufagi, Mekkel divertikuli.

Bo‘rtib chiqadigan xaltacha churra ichidagi organ va churra darvozalari vaziyati o‘rtasidagi nisbatni hisobga olish amaliy jihatdan ahamiyatlidir. Xaltacha qorin devorining yuqorisiga kirgan, biroq uning qatlamlari orasiga surilib ulgurmagan boshlang‘ich churra; kanal churrasi va teri ostiga o‘tgan to‘liq churra farq qilinadi.

Ba'zan churra xaltachasi ayrim muskul va fassial qatlamlar orasidan oraliq yoki interstitsial churra ko‘rinishida yo‘l soladi, teri ostidan emas, balki muskul yoki aponevroz ostidan chiqadi.

Qorin churralari etiologiyasi va patogenezi.

Churralar mahalliy va umumiy xarakterdagi sabablardan hosil bo‘lishi mumkin, moyil qiladigan va keltirib chiqaradigan turlarga bo‘linadi.

Churralar hosil bo‘lishining moyillik qiladigan sabablariga churra eng ko‘p hosil bo‘ladigan joylarda qorin devori tuzilishining mahalliy anatomik xususiyatlari kiradi. Bu kuchsiz joylar yoki «churra nuqtalari» quyidagilardir: a) chov kanali zonasi; b) sondagi oval chuqurcha zonasi; v) qorin oq chizig‘i aponevrozining kindik ustidagi va kindik oldidagi bo‘limi; g) Spigeli chizig‘i zonasi; d) Pti uchburchagi zonasi; e) Gryunfeld — Lesgaft to‘rtburchagi zonasi; j) yopqich teshik zonasi.

Qorin devori tuzilishining anatomik xususiyatlari ayollarda va erkaklarda turli xil churralarning taqsimlanishiga ham ta'sir ko‘rsatadi. Son churralarining ko‘p uchrashi ayollarda chanoq halqasi enining serbarligi bilan bog‘liq. Erkaklarda son churralarining ko‘p uchrashi ularda chov halqasining birmuncha kengligi bilan izohlanadi. Embrion davrida u orqali tuxum yorg‘oqqa tushadi va urug‘ kanalchasi (tizimchasi)dan o‘tadi, shuningdek chov yorig‘i tuzilishining ham o‘ziga xos xususiyati (uchburchak) bor. Ayollarda chov oraliri yoriqsimon shaklga ega.

Umumiy moyillik qiladigan omillarga: irsiyat, yosh (umrining birinchi yoshidagi bolalarda ko‘krak devori kuchsiz, keksalarda qorin devori to‘qimalari atrofiyaga uchragan bo‘ladi), jins (ayollarda chanoq va son halqasining tuzilish xususiyatlari, erkaklarda chovning kuchsizligi), gavda tuzilishining xususiyatlari, semiz-oriqlik, tez-tez tug‘ish, qorin devori shikastlari, operatsiyadan keyingi chandiqlar, qorin devori nervlari falajini kiritadilar.

Bu umumiy omillar qorin devorining mahalliy zaiflanib qolishiga olib keladi.

Keltirib chiqaradigan omillar.

Bu qorin ichida bosimni oshiradigan omillardir, chunonchi: og‘ir jismoniy mehnat, tug‘ruqning qiyin o‘tishi, juda og‘ir yuklarni ko‘tarish yoki og‘ir narsani tutib turish uchun ko‘p kuch sarflab zo‘riqish shular jumlasiga kiradi. Churraning shu taxlitda hosil bo‘lishiga «zo‘riqishdan bo‘ladigan churra» deyiladi.

Qorin devori muskullari sustlashganda va yetishmovchiligida churralar asta-sekin va bemor uchun sezilarsiz, biror jismoniy kuch ishlatmay va zo‘riqmay hosil bo‘lishi ham mumkin. Ularni «holsizlikdan paydo bo‘ladigan churra» deyiladi (masalan, umurtqa pog‘onasi, orqa miya va nervlar shikastlangandan keyin to‘qimalar trofikasi pasayganda, tez ozib ketishda).

Churralar kelib chiqishida ahamiyatli bo‘lgan boshqa omillardan musiqa asboblarini chalgandagi zo‘riqish, emfizema va o‘pka sili, ko‘kyo‘taldagi yo‘talish, qabziyat va uretra strikturasidagi, prostata bezi adenomasida buzilishlar, takroriy va qiyin tug‘ruqlar, assit va boshqalarni eslatib o‘tish mumkin.

Churralarning hosil bo‘lish mexanizmi ularning kelib chiqishiga bog‘liq xolda (tug‘ma yoki orttirilgan) har xil bo‘ladi.

Tug‘ma churrada churra darvozalari va churra xaltachasi avval shakllanadi, so‘ngra jismoniy zo‘riqish natijasida ichki organlar churra xaltachasiga kiradi. Orttirilgan churralarda esa qorin ichidagi bosim oshganda ichki opranlar qorin devori qatlamlarini surib, parietal qorin pardasini cho‘zib yuboradi va churra xaltachasi shakllanadi.

Qorin churralarini aniqlash simptomlari.

Simptomlari bo‘yicha asoratlanmagan churralar (to‘g‘rilanadigan, joyiga solinadigan), xronik asoratlangan (to‘g‘rilanmaydigan) va o‘tkir asoratlangan churralarn farq qilish lozim.

Asoratlanmagan tashqi churralar sub'ektiv turli-tuman namoyon bo‘ladi. Ba'zan ular umuman bo‘lmaydi. Aksariyat bemorlar churra sohasida joylashgan simillagan, qattiq og‘riqdan noliydilar, og‘riq, masalan, to‘sh osti soxasini boshlang‘ich chov churrasida — moyakka, jinsiy labga va boshqa sohalarga beriladi. Og‘riq jismoniy zo‘riqishda, og‘ir yuk ko‘tarishda, vertikal vaziyatda kuchayadi. Dispeptik shikoyatlar: kekirish, jig‘ildon qaynashi, ko‘ngil aynishi, ba'zan qusish, dizuriya, qabziyatlar ham bo‘lib turadi.

Bemorlarni tik turganda va yotganda (gorizontal holatda) tekshiriladi.

Asoratlanmagan tashqi churralarning asosiy ob'yektiv belgilari:

a) churra joylashuvi uchun xos zonadagi bir oz shish

b) churra ichidagini qorin bo‘shlig‘iga kiritishga bog‘liq bo‘lgan shish ko‘rinishi va hajmining tez va oson o‘zgaruvchanligi;

v) qorin bo‘shlig‘iga kiritilgan joyda qorin devorining bo‘rtib chiqish nuqsoni — «churra darvozasi» borligi

g) «yo‘tal turtkisi» fenomeni borligi.

To‘g‘rilashdan keyin, ehtimol, paypaslash yordamida churra darvozasi va kanalining ko‘rinishini, o‘lchamlarini ularning atrofidagi to‘qimalar sifatini, churra darvozasining churra pardasi va churra xaltachasi bilan o‘zaro munosabatini, suriluvchanligini, bitishmalarini aniqlash mumkin:

— churrada ichak qovuzlog‘i borligi bo‘rtma yuzasining silliqligi va elastik yumshoq konsistensiyasidan, peristaltikaning teri orqali bilinishidan, perkussiyada timpanik tovush paydo bo‘lishidan aniqlanadi;

— churrada ko‘r ichak qismi borligi (ayniqsa sirpanuvchan churra ko‘rinishida) paypaslashdan tashqari, yo‘g‘on ichakni rentgenografiya qilishda aniqlanadi;

— churradagi qovuq, devorini (sirpanuvchan churra) dizuriya borligidan va qovuqni sistoskopiya yoki rentgenografiya qilish yordamida (sergozin) aniqlashga muvaffaq bo‘linadi;

— churrada ayol ichki organlari borligini ba'zan hayz ko‘rish davrida bo‘rtmaning shishib chiqishidan bilsa bo‘ladi.

Sirpanuvchan churralar.

Bu churra xaltchasining devorlaridan biri qorin pardasi bilan qisman qoplangan (masalan, qovuq, yuqoriga ko‘tariladigan va pastga tushadigan ichak) churralardir. Churra xaltachasi kamdan-kam xollarda batamom bo‘lmaydi.

Rasm 1. Ko‘richak sirpanuvchi churrasi.

1 - peritoneum; 2 - fascia transversalis; 3 - churra qopchasi; 4 - ko‘richak devori.

Yo‘g‘on ichakning sirpanuvchan churralari aksariyat qiyshiq chov churralarida, qovuqniki esa — to‘g‘ri chov churralarida bo‘ladi. Sirpanuvchan churralar hamma chov churralarining 1—1,5 foizini tashqil qiladi. Ular tug‘ma va orttirilgan bo‘lishi mumkin.

Yo‘g‘on ichakning sirpanuvchan churrasining patognomonik simptomlari bo‘lmaydi. Odatda bu yoshi ulg‘aygan va keksa odamlardagi churra darvozasi keng, katta churradir.

Diagnostikasiga yo‘g‘on ichakni rentgenda tekshirish yordam beradi.

Qovuqning sirpanuvchan churralarida siydik chiqarish buziladi yoki siydik ikki bo‘lib chiqariladi (avvaliga bemor qovug‘ini bo‘shatadi, keyin churra bo‘rtmasini bosganidan keyin qaytadan siydik chiqarish mayli paydo bo‘ladi va bemor yana siya boshlaydi).

Qovuqning sirpanuvchan churrasiga shubxa qilinganda qovuqni kateterlash va sistografiya qilish zarur.

Asoratlanmagan churralarni davolash.

Churralarni faqat operatsiya usuli bilan radikal davolash mumkin. Churralarning hamma turlarida operatsiya qilish prinsipi bir xil. Uning vazifasi:

a) churra xaltachasini churra pardalaridan ajratish;

b) xaltachani ochish, bitishmadan churra ichidagi a'zoni ozod qilish va qorin bo‘shlig‘iga kiritish;

v) churra xaltachasini tortib olish, uni og‘zi satxida — bo‘ynida tikish va qirqib tashlash;

g) churra darvozalarini choklar bilan yopishdan iborat.

Churra devorlarini mahalliy bir xil turdagi to‘qimalar tikish yo‘li bilan yopish usullari lozim bo‘lgan.

Operatsiyadan keyingi davrda yo‘tal, bronxit, zotiljam, qorin dam bo‘lishining oldini olish muxim ahamiyatga ega — nafas gimnastikasi, erta o‘rindan turish (2—4- kuni), 2—3 hafta mobaynida dam olish, 2—3 hafta mobaynida profilaktik dam olish maqsadga muvofiq.

Operatsiyaga monelik qiladigan hollar: yurak va nafas yetishmovchiligi bo‘lgan juda keksalik, qon aylanishi dekompensatsiya bo‘lgan yurak nuqsoni, III bosqichdagi o‘pka sili, jigar va buyrakning og‘ir kasalliklari va boshqa tuzalmaydigan kasalliklar.

Asoratlanmagan churralarni konservativ davolash bandaj taqishni tayinlashdan iborat. Bandaj korset va belbog‘lar shaklida bo‘ladi yoki qoringa mahkam qilib tasma bog‘lanadi.

Rasm 2. Sirpanuvchi churrada kiset chok qo‘yish jaroyoni.

Bandaj taqish churra ichida chandiqlar, bitishmalar hosil bo‘lishiga sabab bo‘ladi, ba'zan terini ta'sirlantiradi va ichki organlarni chiqib kolishdan va churrani qisilishdan hamisha ham saqlab qola olmaydi.

Qorin churralari profilaktikasi quyidagicha o‘tkaziladi:

1) qorin devori muskullari mustahkamlanadi, buning uchun gimnastika mashg‘ulotlari, jismoniy tarbiya va sport bilan shug‘ullanish tavsiya etiladi;

2) ishda churraga sabab bo‘ladigan ortiqcha jismoniy zo‘riqishlardan saqlanish lozim, shu maqsadda mehnatni mexanizatsiyalash, uni muxofaza qilish, ishchilarni jismoniy ishlarga to‘g‘ri tanlash lozim;

3) homilador ayollar xomiladorlikning oxirgi oylarida belbog‘-bandaj taqib yurishlari kerak, tug‘ruqdan keyin esa qorinni massaj qilish va qorin muskullarini mustaxkamlash uchun maxsus mashqlar tavsiya etiladi;

4) bolalarning gigiena, ovqatlanish qoidalariga rioya qilishi, ularda ichak faoliyati, nafas organlari va siydik chiqarishning normal o‘tishini kuzatib borish, qorin devoridagi nuqsonlarni aniqlash maqsadida ularni qunt bilan sinchiklab tekshirish, bordi-yu, churra aniqlansa, bolalikda operatsiya usulida olib tashlash;

5) yog‘ bosishga va ayniqsa undan keyin qattiq ozib ketishga qarshi kurashish;

6) operatsiyadan keyin churralarning profilaktikasi jaroxat yiringlanishining profilaktikasidan iborat, buning uchun qorin jaroxati tamponada qilinadi, laparotomiyani boshdan kechirgan shaxslarga 2—4 hafta muddatga dam olish beriladi.

Jismoniy ishga qaytishda asta-sekinlik prinsipiga amal qilish va qorin devori muskullarini chiniqtirish zarur.
ADABIYOTLAR

I. Основная:

1. Хирургик касаликлар. Ш.И.Каримов, Тошкент, 2005.

2. Хирургические болезни. Ш.И. Каримов, Ташкент, 2005.

3. Xirurgik kasalliklar. Sh.I. Karimov. Toshkent, 2011.

4. Хирургик касаликлар. Ш.И.Каримов, Н.Х.Шамирзаев, Тошкент, 1995.

5. Хирургические болезни. Под ред.М.И.Кузина., Медицина, 2002.

6. Методическое пособие по госпитальной хирургии. Назыров Ф.Г. с соав.Ташкент 2004г.

7. Клиническая хирургия. Под ред. Панцырева Ю.М. М. «Медицина», 1988

8. Воробьев А. Справочник практического врача в 3х томах. 1990

9. Конден Р., Нейхус Л. Клиническая хирургия. Москва. Практика 1998

10. Назиров Ф.Г., Денисов И.И., Улугбеков Э.Г. Справочник-путеводитель практикующего врача. Москва, 2000.

11. Петровский Б.В. ред. Руководство по хирургии (в 12 томах) М. Медицина 1959-1966.
II. Дополнительная:

12. Савельев В.С. 50 лекции по хирургии. Москва 2004.

13. Диагностический справочник хирурга – Астафуров В.Н. 2003.

14. Лапароскопическая и торакоскопическая хирургия – Константин Франтзайдес. 2000.

15. Здравый смысл в неотложной абдоминальной хирургии – Моше Шайн.2003г

16. Неотложная абдоминальная хирургия – Майстренко Н.А.2002г

17. Абдоминальная хирургия – Григорян Р.А. В 2-х томах.2006г.

18. Адреса в Интернете по теме лекции: www.rmj.net, www.consilium-medicum.com, www.mediasphera.ru, www.laparoscopy.ru, www.ehpb.com, www. medmore.ru, www.gastroportal.ru, www.medilexicom.com, www.encicloperdia.com, www. omoc.su.