Анъана ва инновациялар (XIX аср охири XX аср бошлари)


IV БОБ ХОРИЖИЙ ТАДКИКОТЧИЛАРНИНГ ТУРКИСТОН



Download 7,56 Mb.
Pdf ko'rish
bet30/45
Sana26.03.2022
Hajmi7,56 Mb.
#511198
1   ...   26   27   28   29   30   31   32   33   ...   45
Bog'liq
Туркистонда тиббиёт анъана ва инновациялар

IV БОБ
ХОРИЖИЙ ТАДКИКОТЧИЛАРНИНГ ТУРКИСТОН
ТИББИЁТИ ТАРИХИГА ОИД КАРАШЛАРИ
4.1. 
Инглиз тилидаги тадкикотларда
минтакадаги тиббий холат, касалликлар ва
даволаш усуллари тавсифи
Туркистон тиббиёти ва фармакологияси тарихи урганил- 
ганда Урта Осиё олимларининг бу сохалар тараххиётига хуш- 
ган хиссасига алохида эътибор харатилади. Айнихса, бугунги 
кунга кадар урганилган тарихий манбалар ва тадхихотларнинг 
гувохлик беришича, XIX асргача булган даврда Урта Осиё та- 
бобати икки марта юксак даражада тараххий этиб, йирик тад- 
Хикотларга асос булган, натижада дунё тиббиёти тараххиётига 
Хисса хушган нодир асарлар яратилган. Биринчи давр, сузсиз, 
тиббиёт, клиник фармакология, физиология каби сохалар на- 
мояндаларидан бири Абу Али ибн Синонинг фаолияти ва ил- 
мий мероси билан чамбарчас боглих булиб, бу нафахат махал- 
лий, балки хорижий мутахассислар томонидан юхори хизихиш 
билан тадхих этиб келинмохда. Унинг «Тиб хонунлари» асари 
XII асрда лотин ва хинд тилларига, XIV асрда эса хитой тилига, 
кейинчалик яна куплаб тилларга таржима хилинган.
А«;Шнинг Хффстра университети профессори Фредерик 
Старр уз тадхихотида Абу Али ибн Сино меросини тахлил хи- 
лар экан, унинг илмий меросини юхори бахолайди. Олим «Тиб 
хонунлари» асарининг ахамиятини хайд этар экан, мазкур 
асарнинг лотин тилидаги таржимаси замонавий гарб тиббиё-
177


гига асос булганини, *аттоки унинг мукаддас китоби сифатида 
ба^оланганлигини, XVI асргача ун марталаб нашр килинган- 
лигини ва ^айта кучирилганлигини, шунингдек, бу асар х,инд- 
ларнинг >;озиргача давом этиб келаётган замонавий тиббиёт 
мактабининг ташкил топиши ва тараний этишида асосий урин 
тутганлигини таъкидлайди1.
Шунингдек, хорижий адабиётларда IX - XII асрларда Урта 
Осиё илмий му*ити жуда куплаб олимларни тарбиялаганли- 
ги ва улар орасида тиббиёт, доришунослик каби сохдпарга уз 
тадкифтлари билан катта *исса ^ушганлари с а л м о ^и урин 
тутиши к;айд этилган. Масалан, Абу Рай*он Берунийнинг дори 
ва усимликшунослик со^асидаги тадки^отлари *ам тиббиёт та- 
раэдиётига сезиларли *исса кушганлиги таъкидланади.
Тиббиёт тара^иётининг иккинчи бос^ичи темурийлар дав- 
рига тугри келади. Айни^са, Шо>фух Мирзо ва Улугбек Мирзо 
даврларида ^атор ишлар амалга оширилиб, бир неча нодир 
асарлар тайёрланди. Чунончи, «Жаррох^пик конунлари» ва 
«Касалликлар давоси» асарлари диэдатга сазовор.
Аммо кейинги даврларда Урта Осиё тиббиёти тарамиёти 
сусая бошлади. Гарчи ма^аллий мутахассислар томонидан 
баъзи асарлар яратилган булса-да, тиббиёт со*асида Урта 
Осиё жа^оннинг тараний этган мамлакатларидан ортда ^ола 
бошлади. Аксарият лолларда даволашда ва доришуносликда 
табиблар узларидан олдинги мутахассислар ^олдирган усул- 
лардан фойдаланиб келди. Окибатда минта^ада тиббий даво- 
ловчилар билан бирга даволашни узига касб килган, аммо х,еч 
^андай малака ва куникмага эга булмаган катлам шаклланди. 
Хорижий сайё^лар ва жадидлар асарларида бу каби маълу- 
мотлар куп учрайди.
Хусусан, XIX - XX аср бошларида Урта Осиёга ташриф 
буюрган гарблик сайё)фар, сиёсий агентлар, экспедициялар 
вакилларининг асар ва мемуарларида Урта Осиё, айникса, Тур-

Frederick Starr. Lost Enlightenment: CentralAsia's Golden Age from Arab Conquest 
to Tamerlane. USA. Princeton University Press. 2013. - P.2.
178


кистондаги тиббий вазият тугрисида бир канча фикрларни ёзиб 
Колдирганлар. Айникса, Ю.Скайлер1, ^.Лансделл1
2, А.Микен3, 
О.Олуфсен4 каби тадкикотчилар асарларида минтака тиббиёти 
какида х;ам кизикарли маълумотлар учрайди.
Бу даврдаги тиббий х;олат тарихини тадкик килиш жараё- 
нида хилма-хилликларни куриш мумкин булади. Айникса, ру- 
сийзабон кишилар оркали кириб келган даволаш усуллари, 
шунингдек, улар билан бирга кириб келган касалликлар, да­
волаш усулларидаги муаммолар ва ухшашликлар маълум 
булади. Ю.Скайлернинг кайд этишича, макаллий докторлар- 
нинг биринчи муолажаси беморнинг умумий ташки куриниши- 
ни текшириш ва мизожи х,акида сураш булган. Тиббиётга оид 
энг кенг таркалган китоб «Тукфат ул-муъминин» эди. Шифокор 
беморнинг касаллик аломатларини бемор мизожи билан умум- 
лаштириб, халтача ёки белбогидан когоз идишларга солинган 
дорилар орасидан кераклисини олиб, беморга унинг микцори 
ва парх;езга оид одатий курсатмалар билан берган.
Марказий Осиё шифокорлари томонидан кулланиладиган 
дорилар, одатда, жуда содда, асосан, усимлик моддаларидан 
иборат булиб, оз микцорда кайвонот ва минерал моддалар- 
дан фойдаланилган. Улар кукун ёки дамлама куринишида бу­
либ, аралаш дориларга эктиёж тугилганда шифокор кар хил 
моддаларни беморга бериб, узи учун дори ёки дамлама тай-
1 АКШнинг Россия империясидаги элчихонасида фаолият юритган ва 1873 йил- 
да Урта Осиёга сафар кипган. Ушбу сафар давомида у узининг 2 томли «Turkistan: 
Notes of a Journey in Russian Turkistan, Kokand, Bukhara and Kuldja» асарини чоп 
эттирди.
2 Буюк Британия кироллги География жамияти аъзоси. 1882 йилда Россия орка- 
ли Урта Осиёга сафар килиб, узининг икки томли «Russian Central Asia including 
Kuldja, Bukhara, Khiva and Merv» асарини нашр килдирди.
3Буюк Британия ва Ирландия антропология институти ходими. У XIX аср охири 
- XX аср бошида Урта Осиёга тадкикот учун келади ва тадкикот натижаларини 
умумлаштириб узининг «In Russian Turkestan: A Garden of Asia and Its People» аса­
рини нашр килдирган.
‘'Дания кироллиги география жамияти аъзоси. 1896 - 1 8 9 8 йилларда Марказий 
Осиёга махсус экспедиция билан келади ва тадкикот натижаларига таяниб узи­
нинг «The Emir of Bukhara and his Country» асарини чоп эттирган.
179


ёрлашга рухсат этган. Бу нафакат шифокорнинг мушкулини 
осон килган, балки беморнинг за^арланиш мумкинлиги >^а^ида- 
ги шубх,а-гумонлардан холи булишига ёрдам берган1. Аннетте 
Микен ма^аллий шифокорлар орасида Бухорода та^сил олган- 
ларнинг мавкеи баланд булганлигини ^айд этади2.
XIX аср - XX аср бошларидаги тиббий *олат, айни^са, анъ- 
анавий ва янгича даволаш усулларини уша даврда таркалган 
касалликларга карши курашда х;ам куриш мумкин. Хусусан, ма- 
х,аллий хал* орасида аксарият лолларда касалликларга карши 
курашда анъанавий даволаш усулларидан фойдаланилган ва 
маълум даражада уз самарасини бериши тарихий асарларда, 
хусусан, гарб манбаларида *ам келади. Гарчи шаркда улат- 
нинг тар^алиши камдан-кам кузатилган *олат булса-да, унга 
Карши курашишда баъзи чора-тадбирлар мавжуд эди. Бунинг 
мисолини Самарканд я^инида тар^алган улат ва унинг кенг 
тар^алишининг олдини олиш борасидаги ишпар мисолида *ам 
куриш мумкин.
Хорижий тадкикотчилар ва сайёх^арнинг деярли барчаси 
уз тад^икртларида минтакадаги тиббий х,олат, касалликпар ва 
уларни даволаш усуллари х;а^ида ёзиб колдирган булиб, бу ор- 
кали касалликни а н и ^ а ш ва даволашдаги трансформацияни 
куриш мумкин. Аксарият асарларда тиббий хизмат асосан цон 
олувчилар, тиш шифокорлари, тиббиёт ходимлари, муллалар 
ва ришта олувчилар томонидан курсатилгани, баъзи тиббий 
муолажалар асосан очик завода утказилгани кайд этилади3. 
Хорижий адабиётлар там ил и шуни курсатадики, XIX асрнинг 
иккинчи ярмида минтакдца даволаш муассасалари булган.
1Turkistan: Notes of a Journey in Russian Turkistan, Kokand, Bukhara and Kuldja. 
- New York: Scriber Armstrong & Co, 1876. - R149.
2 In Russian Turkestan: A Garden of Asia and Its People. - London, 1903. - P.167.
3 ^аранг: Eugine Schuyler. Turkistan: Notes of a Journey in Russian Turkistan, 
Kokand, Bukhara and Kuldja. - New York: Scriber Armstrong & Co, 1876, Henry 
Lansdell. Russian Central Asia including Kuldja, Bukhara, Khiva and Merv. - London, 
1885. Vol. 1 - 2; Annette M.B. Meakin. In Russian Turkestan: A Garden of Asia and Its 
People. - London, 1903; Olufsen O. The Emir of Bukhara and his Country. - Copen­
hagen, 1911.
180


К.Лансделл асарларида даволаш ва карантин хоналари- 
нинг булганлигини1, кейинчалик рус маъмурияти ва макаллий 
сармоядорлар томонидан касалхоналар курилганини кайд 
этилган. Жумладан, у Тошкентда булган чогида узи борган ши- 
фохонани тасвирлар экан, унинг шакар ташкарисида Салар 
канали якинида жойлашганини келтириб утади. Касалхонанинг 
узунлиги 850, эни эса 550 ярд1
2 булган. Касалхона буйлаб катта 
йул кесиб утган ва унинг гарбида касалхона ходимлари учун 
уйлар курилган. Йулнинг шаркий кисмидаги ер майдони кишки 
ва ёзги бинолар учун тахминан бир хил таксимланган булиб, 
у ерда калин килиб теракпар утказилган. Бу мажмуа иккинчи 
даражали шифохона макомида булиб, 15 нафар зобит, 380 на- 
фар аскар, 20 нафар аёлга мулжалланган, унда 300 та тайёр 
каравот булган, яна 100 таси захирада турган. Кишки дакалар- 
даги уйлар пишик гиштдан курилиб, уларнинг томи темир ту- 
нука билан ёпилган. Бир уйда жарро*лик амалиётини утказиш 
хонаси мавжуд булган.
1882 йил 17 сентябрь куни ушбу касалхонага борган Х;.Ланс- 
делл у ерда 14 та зобит, 260 нафар аскар ва 31 нафар аёл 
булганини кайд этган. Жами 305 та даволанувчидан 35 нафари 
макбуслар булган. Бир йил олдин худди шу санада касалхо- 
нада 358 нафар бемор булгани кайд этилади. Тошкентда знг 
кенг таркалган касалликлар иситма ва ич кетиши эди. Бунда 
беморда иситма кутарилиши ва ичакларнинг яллигланиши ку- 
затилган. •
Макаллий аколи орасида таркалган «пашша-хурда» (лупус) 
касаллиги хусусиятлари уша пайтгача кали тадкик килинма- 
ганлиги кайд этилади. Нокулай икдим шароитларига карамай, 
даволаниш натижаларининг самарали булишига эришилган ва 
турт йил ичида юкорида келтирилган касалликлар билан ва- 
фот этганлик даражаси 5, 7, 7,75 ва 4,25 фоизни ташкил этган.
1 Henry Lansdell. Russian Central Asia including Kuldja, Bukhara, Khiva and Men/. 
- London, 1885. Vol. 2. - R145.
2 Ярд инглиз улчов бирлиги булиб, 91,44 см га тенг.
181


Касалхонанинг кунлик тулови ози^-овк;атлар, дори-дармонлар, 
ёритиш, иситиш ва биноларни таъмирлашни х,исобга олганда 
1 шиллинг1 булгани кайд этилган. Мазкур муассасанинг ^ишки 
мажмуаси венерик (жинсий аъзолар) касалликлар (1 та), диа­
рея (2 та), тери касалликлари (3 та), безгак, махфуслар (4 та), 
зобит ва аёл беморларга (6 та) тиббий хизмат курсатишга мул- 
жалланган бинолардан, ёзги мажмуа эса биноларда х;ар бири 
20 та беморга мулжалланган 10 та барак, 14, 4 ва 2 беморга 
мулжалланган уч хил улчамдаги чодирлардан ташкил топган. 
Тог х,авосига мух,тож беморлар ёзда Тошкент ша^ридан 60 км 
узо^ликда жойлашган Чимёндаги вактинчалик санаторияга ку- 
чирилган1
2.
Шифохона мажмуасида, шунингдек, насронийлар ибодатхо- 
наси, диспансер, уликхона, х,амширалар хонаси ва айвонлар, 
иккита ошхона, новвойхона, х,аммом ва ертула мавжуд булган. 
Шифохона ходимлари бош шифокор ва ёрдамчи шифокор- 
лардан таркиб топган. Боцщарув нозир ва х,исобчи томонидан 
олиб борилган, касалларга ^араш учун 105 нафар *арбий хиз- 
матчи жалб килинган3.
Бу шифохона асосан рус маъмурияти фукароларига хизмат 
килган. 1874 йили Тошкент шахрининг ма^аллий ахрли яшай- 
диган к;исмида мах,аллий маблаглар *исобидан диспансер 
ташкил килинади. Бу муассаса ма^аллий а*олига бепул, рус- 
ларга эса пуллик хизмат курсатган4.
Бу даврда ма^аллий ахрлининг *аммаси х,ам европалик 
шифокорлар кулида даволанишни маъ^ул курмай, фак;ат кам 
сонли фук;ароларгина уларга мурожаат килган. Масалан, Бухо- 
рода ма^аллий ахрли камдан-кам хрлларда европалик шифо-
11971 йилга цадар Англияда би шиллинг 1/20 фунтга ёки 12 пенсга тенг булган 
(Англия кумуш тангаси).
2 Henry Lansdell. Russian Central Asia inducting Kuldja. Bukhara, Khiva and Merv. 
-L o n d o n , 1885. Vol. 1 . - R 4 4 9 - 4 5 0 .
3 Henry Lansdell. Russian Central Asia including Kuldja, Bukhara. Khiva and Merv. 
- London, 1885. Vol.1. - P .4 4 9 -4 5 0 .
4Уша жойда.
1 8 2


кор томонидан текширилишига рухсат берган. Бу *ол аёллар 
орасида янада кам учрамаган. Аммо кучманчиларнинг караш- 
лари ша*ар а^олисиникидан сезиларли фарк килган. Сабаби, 
кучманчиларнинг динга ва унинг а^комларига муносабати ут- 
рок а^олиники сингари кучли булмаган. Шунинг учун кучман­
чиларнинг европалик шифокорларга мурожаати куп учрайди.
О.Олуфсеннинг ёзишича, Европалик шифокорлар ма*ал- 
лий а*олига хизмат курсатишдан буйин товламаса-да, ма- 
*аллий а*оли уларнинг тиббий хизматига жиддий эътибор 
к,аратмаган. Бу уларнинг Европа тиббиётига шуб*а билан ца- 
рашлари билан изо^ланмайди, балки кейинчаликчикиши мум- 
кин булган муаммолар, яъни одамлар томонидан кофирликда 
айбланишнинг олдини олишга *аракат цилинган. Ша*арларда- 
ги азайимхонлар ва дори сотувчилар уз даромадларини уйлаб 
касалларнинг европалик шифокорларга даво истаб боришла- 
рига тускинлик килишга уринганлар. У билан ойлаб, йиллаб 
бирга юрган Бухоронинг энг зиёли вакиллари баъзан тиф ва 
безгак билан огриганда уларни даволаган, аммо касаллик кай- 
талаганда улар яна муллаларга мурожаат ^илганлар.
XIX аср - XX аср бошларида Узбекистан *удуди буйлаб бир 
неча турдаги касалхоналар, диспансерлар ташкил килинди. 
Шулардан бири Янги Бухорода (*озирги Когон ша*ри) булиб, 
у хал* орасида европача диспансер дейилган. Олуфсеннинг 
айтишича, унинг эгаси жаноб Рейнхардт барча саё*атчилар 
орасида очи^кунгиллиги ва доим ёрдам беришга шайлиги би­
лан танилган. У Бухоро шах;рида *ам кичикдиспансерни очган, 
бу шах;арда замонавий тиббий хизмат курсатувчи ягона маскан 
эди. Шунга карамай, а>;олининг аксарият кисми бозорларда 
гиё* сотувчиларга катнаган. Амирликнинг бооща ша^арларида 
на европалик шифокорлар ва на фармацевтлар фаолият кур- 
сатган.
Урта Осиё тиббиётида жарро*лик амалиётига нисбатан 
ишончсизлик билан каралган ва кул-оёк ампутациясини амал- 
га ошириш мумкин эмас деб х;исобланган. Масалан, оёк кесиб
183


ташланса, ^иёмат кунида тик туриб булмайди деб уйлашган. 
Одамлар фикрича, араб тиббиётида даволашда тигдан фой- 
даланиш ман этилган1.
Туркистон, Бухоро амирлиги ва Хива хонлигида энг кенг 
тарк;алган касалликлардан бири ришта булиб, у х,акда к;ади- 
мий адабиётларда *ам маълумотлар келади. Халк орасида бу 
касалликнинг келиб чи^иши хщида турли хил афсоналар бор, 
улардан бири Айюб алайх,иссаломга богланса. боидаси Балх 
х;укмдорларидан бирига боглаб ривоят к;илинган. Манбалар- 
да келтирилишича, бу касаллик Ибн Сино яшаган даврда *ам 
мавжуд булиб, у *ам риштани даволашга оид уз курсатмала- 
рини берган. Ма^аллий ва рус тад^икотчилардан ташкари У рта 
Осиёга гарбдан келган сайё*лар, тад^и^отчилар, экспедиция 
аъзолари уз асар ва тадк;и^отларида бу касаллик, уни даволаш 
йуллари ва асоратлари х,а^ида маълумотлар берганлар. Жум- 
ладан, О.Олуфсен у Бухоро ша^рида энг кенгтар^алган касал­
лик булганлигини ва а^олининг 1/3 
wicmh
бу касалликка чалин- 
ганини ^айд этади. И.Азизов эса Жиззахда бу касаллик бошща 
х;удудларга нисбатан кенгрок хавф тугдирганини келтириб ута- 
ди1
2. Ришта х;а^ида х,аттоки Бухорога илк бор келувчилар *ам 
олдиндан хабардор булган ва уни билмаган мех,монга х,айрат 
билан к;аралган. Ришта хорижий адабиётларда турли номлар 
билан аталади. Масалан, XVI асрда минтакага келган АЖ ен- 
кинсон уни «desiderius» деб берган булса, Ю.Скайлер «Гви- 
нея-курт» (filaria medinensis)3, О.Олуфсен «filaria medinensis» 
ёки «filaria bokhariensis»4 деб номлаган. Х,.Лансделл бу касал-
1 Olufsen О. The Emir of Bukhara and his Country. Nielsen & Lydichf (Axel 
Simmelkler). - Copenhagen, 1911. - P.441.
2 Азизов И. Ришта касаллигини даволаш ва олдини олиш йуллари // XIX - XX 
аср бошларида Марказий Осиёда интеллектуал мерос: анъаналар ва инновация- 
лар илмий анжумани илмий туплами. 2018. - Б.234.
3 EugineShuyler. Turkistan: Notes of a Journey in Russian Turkistan, Kokand, 
Bukhara and Kuldja. - New York: Scriber Armstrong & Co, 1876. Vol. I. - P.147.
4 Ole Olufsen. The Emir of Bukhara and his Country. Nielsen &Lydichf (Axel 
Simmelkler). - Copenhagen, 1911. - P.442.
184


лик х,акида Ж.Волф1 асарида укиганини, унинг Бухоро, К,арши, 
Каттакургон ва Жиззах ша^арларида кенг таркалганини ёзган1
2. 
Аксарият гарб тадк,ик,отларида ришта деб келтирилган.
Уша даврларда биологлар, паразитологлар, бактериолог- 
лар х,амда шифокорлар бу касалликнинг келиб чи^иш сабаб- 
ларини аник^аш буйича бир ^атор изланишлар олиб бориш- 
ган. Натижада тургун сув *авзалари унинг купайишига кулай 
шароит яратади, айни^са, ифлос сувларда унинг купайиши 
ва тар^алиши янада тезлашади деган хулосага келинган. 
Гарчи олиб борилган изланишларда тургун сув х,авзалари- 
даги сув микроскопда текширилганда ришта уруглари ани^- 
ланмаган булса-да, бу ю^оридаги хулосага келишга таъсир 
утказмаган.
Риштанинг ок;ар сув *авзаларида яшовчи а^олида учрама- 
ганлиги *ам бу фикрга келишга сабаб булган булиши мумкин. 
Чунки касаллик Жиззах, Бухоро каби шах;арларда кенг тар^ал- 
ган булиб, бу шах,арларда х,овузлар сувга тулдирилиб, кейин 
узок; муддат уша сувдан фойдаланилган. Шунинг учун сувни 
аввал яхшилаб кайнатиб, сунг фойдаланиш тавсия этилган 
*амда бу касалликдан *имояланишда энг самарали йул бул­
ган. Х,атто бу касаллик нафа^ат сувни истеъмол килганда, бал­
ки кул ва юзни ювганда ва чумилганда *ам организмга кириб 
олганлиги к,айд этилган3.
Риштанинг организмдаги *олати *ам тадк,ик;отларда деяр- 
ли бир хилда келтирилган. Масалан, Ю.Скайлер унинг ри- 
вожланишига инфузория4 сабаб булиши мумкин, ёмон сув 
истеъмол кутинганда организмга кириб, тахминан бир йил 
утгач 
0
^ к^урт куринишида танада уса бошлайди ва купро^
1У 1840 йилларда минта^ага келиб, тад^и^отлар олиб борган.
2 Henry Lansdell. Russian Central Asia including Kuldja, Bukhara, Khiva and Merv. 
- London, 1885. Vol. 2. - P.146.
3 Ole Olufsen. The Emir of Bukhara and his Country. Nielsen & Lydichf (Axel 
Simmelkler). - Copenhagen, 1911. - P.442.
аБир хужайрали жонзот.
185


оёклардан бирида куриниш беради деб кайд этади1. Олуф- 
сен танада жойлашган тухум секин-аста ривохспана бошлаб, 
тери остида боши цилиндр шаклида, танаси эса узун ипга 
ухшаб куринишини ёзиб колдирган1
2. Тананинг айрим жойла- 
рида, айникса, оёкпарда кичишиш бошланади (бошда бул- 
са, касалликжуда хавфли), касалланган жойда кизил доглар 
пайдо булади, унинг боши жойлашган ер кавариб, каттик ог- 
рик бериб, иситма кутарилади. Бу касалликни даволаш Бухо- 
рода бошка кудудларга Караганда бироз самаралирок булиб, 
касалликка чалинган беморлар асосан сартарошга мурожаат 
килишган, сартарош эса каварган жойни кесиб, куртнинг бо- 
шини кичик бир нарса билан эзиб, ипни сугургандай тортиб 
олган3. ^.Лансделл ришта олиш амалиётини тасвирлаган, 
унга кура, унг кул бармоклари билан ришта сугурилиб, чап 
Кул бармоклари ёрдамида зарарланган жой босиб турилган. 
Бу амалиёт 1 - 5 дакика давом этган4. Ушбу амалиёт муваф- 
факиятли бажарилса, купинча бу сартарошларнинг малака- 
си сифатида баколанган ва бемор касалликдан фориг бул- 
ган, аммо куртнинг бир кисми узилиб, ичкарида колиб кетса, 
ута огрикли яллигланиш пайдо булиб, кушимча операциялар 
утказиш талаб килинган. Баъзиларнинг танасида каттоки 10 
тадан 20 тагача ришта булганлиги какида маълумотлар уч- 
райди5.
1 Eugine Shuyler. TurKistan: Notes of a Journey in Russian Turkistan, Kokand, 
Bukhara and Kuldja. - New York: Scriber Armstrong & Co, 1876. Vol. I. - R147.
2 Ole Olufsen. The Emir of Bukhara and his Country. Nielsen & Lydichf (Axel 
Simmelkler). - Copenhagen, 1911. - R442; Henry Lansdell. Russian Central Asia 
including Kuldja, Bukhara, Khiva and Men/. - London, 1885. Vol. 2. - R146.
3Ole Olufsen. Курсатилган acap.
4 Henry Lansdell. Russian Central Asia including Kuldja, Bukhara, Khiva and Merv. 
- London, 1885. Vol. 
2. 
- P.146.
5 Eugine Shuyler. Turkistan: Notes of a Journey in Russian Turkistan, Kokand, 
Bukhara and Kuldja. - New York: Scriber Armstrong & Co, 1876. Vol. I. - P147; Ole 
Olufsen. The Emir o f Bukhara and his Country. Nielsen & Lydichf (Axel Simmelkler). -
Copenhagen, 1911. - P.442; Henry Lansdell. Russian Central Asia including Kuldja, 
Bukhara, Khiva and Merv. - London, 1885. Vol. 2. - P.147; Annette M.B. Meakin. In 
Russian Turkestan: A Garden of Asia and Its People. - London, 1903. - P.166.
186


Истеъмол ва кундалик эх;тиёжлар учун кайнатилган, дистил- 
ланган ёки oi^ap сувдан фойдаланиш бу касалликка карши ку- 
рашишнинг энг самарали ва осон йули сифатида курсатилган. 
Баъзи лолларда организмга жойлашган ришта 6 ойгача узини 
курсатмаган. Натижада касаллик таркалган х,удудларга келиб 
яшаган ва уни юктирган европаликлар узларида ришта аник- 
ланганда яна Бухорога кайтишга ва ма*аллий ришта олувчи- 
ларга мурожаат ^илишга мажбур булганлар. Сабаби, Туркис- 
тон генерал-губернаторлигидаги шифокорлар ва жарро^пар 
уни сугуриб олишни билмаганлар. Окар сув кавзаларига якин 
худудларда бу касаллик нисбатан кам таркалган булса, кана­
лизация тизими жорий килингандан сунг Тошкент ва Туркис- 
тоннинг бонда кудудларида сезиларли камайган. Аммо тогли 
кудудларда умуман учрамаганлиги кайд килинган.
Минтакдца кенг тарк;алган касалликлардан яни бири куз ка- 
салликлари булган. Чул зоналарида бу касаллик лёсс чанглар 
натижасида пайдо булади6. Бухоро амирлигида тад^икотлар 
олиб борган даниялик тадк,ифтчи Олуфсен уз асарида амир- 
ликда кар 10 кишидан бирининг куз касалликлари билан огри- 
ганлиги, улардан чорак «.исмининг бир ёки иккала кузи кур бул- 
ганлигини к;айд этади. Купчилик хира курган, боидаларда эса 
шох пардада доглар булган, киприклар ичкарига ^араб усган 
ёки кузлари яллигланган. Х,.Лансделл куёш ва чангнинг таъ- 
сири куз касалликлари келиб чикишига сабаб булганини ^айд 
этган7.
Олуфсен куз касаллик келиб чи^иш сабаблари сифатида 
х,ар икки йилда бир чечак эпидемиясининг таркалиши, аколи- 
нинг гигиенага риоя килмаслиги, кам ювиниши каби омиллар- 
ни келтирган. Аммо минтака тарихига оид манбаларда Бухо- 
рода кар икки йилда касаллик таркалиши какида х,еч кандай 
маълумот келтирилмайди. Шунингдек, аколининг асосий кис-

6Olufsen О. Курсатилган асар. - Р.444.
7
Henry Lansdell. Russian Central Asia including Kuldja, Bukhara, Khiva and Merv. 
Vol. I. - London, 1885. - P.450.
187


ми мусулмон эканлиги ва кундалик ибодатни адо килиш учун 
кунига бир неча марта ювингани инобатга олинса, бу иккала 
сабаб кам асоссиз эканлиги маълум булади1. Яна бир сабаб 
сифатида аколининг тургун сувлардан фойдаланиши курса- 
тилган булиб, бу какикатга мое келади. Чунки туртун сувларни 
кайнатмасдан истеъмол килиш ришта ва бошка касалликлар 
таркалишига сабаб булган. Бундан ташкари, ёзнинг жуда ис- 
сик келиши, кавонинг куруклиги, ёрутликнинг жуда баландлиги 
ва тузли чанглар сабаб килиб курсатилади. Яъни ёз мавсуми 
куз касалликлари ривожпанишидаги асосий омиллардан бири 
булган. Шунингдек, шакарлардаги тор кучалар, каво айланиш 
тизимининг ёмонлашиши, кузга соя берувчи бош кийимлар ки- 
йилмаслиги, аёлларда эса кучада юзнинг паранжи билан ёлиб 
юрилиши натижасида иссиклик ошиб, кузга янада ёмон таъсир 
килиши куз касалликлари купайишига олиб келган. Кузларни 
даволашда турли хил усуллардан фойдаланилган. 
Ма*аллий 
аколи кузларига сурма суриб, кук чой шамаси ёки илик сут би­
лан ювган камда макаллий фармацевтлар берган кузга томи- 
зиладиган дорилар ва гиё*лар кайнатмасидан фойдаланган.
Кузи ожиз булиб колган одамлар баъзи ишлар билан маш- 
гул булганлар. Уларнинг баъзилари кучада тиланчилик кил- 
ган булса-да, купчилиги буни узига эп курмаган. Сабаби, улар 
жуда куп сокаларда фаолият юритишган, масалан, массаж ки­
лиш билан шугулланишган ва бу ревматизмни даволаш усул- 
ларидан бири саналган. Баъзилари устахоналарда ишлаб, 
дастгокларни керакли маромда айлантириб, мотор вазифани 
бажаришган. Улкага русий забои шифокорларнинг келиши ва 
тиббий хизматнинг йулга куйилиши натижасида куз касаллик­
лари камайишига эришилган2.
Минтакада учратиш мумкин булган касалликпардан яна 
бири чечак булган. Аммо кеч ким бу касалликка аник ташхис 
Куя олмаган. Шунга карамай, бу касалликка карши курашда
10lufsen О. Курсатилган асар. - Б.445.
2Olufsen О. Курсатилган асар. - Р.445.
188


анъанавий тиббиётда араб тиббиётига боглих дорилар хул- 
ланилган. Даволашнинг яна бир усули - бемор тунда курпага 
уралиб, уйининг остонасига ёки дарвозаси олдига ётхизилган.
Турли юкумли касалликларнинг тархалишида ташхи омил- 
лар хам мавжуд булган. Улардан бири карвонлар булиб, улар 
билан бирга вабо, хизамих каби касалликлар келган, яъни кар­
вонлар касаллик тархатувчи вазифасини бажарган.
Яна бир касаллик песлик ёки мохов булиб, у билан хас- 
таланганлар Туркистон, Бухора ва Хиванинг деярли барча 
худудларида учраган. Касаллик жуда юхумли булиб, таджик 
этилаётган даврда уни даволаш усуллари хали тараххий эт- 
маганлиги сабабли улим билан тугаган. Шунинг учун бу касал- 
ликка чалинганлар алохида ажратилган худудларда истихомат 
хилишган. Масалан, шахарлар чеккаларида уларнинг махал- 
ла ёки кучаси, чеккарох худудларда эса хишлохлари булган. 
Жумладан, Бухоро шахрининг шимоли-шархий хисмида Гузари 
песиён (Песлар гузари) булган. Махаллий, хорижий ва рус тад- 
хихотларида улар эхсонлар хисобидан ёки хукумат ажратган 
маблагпар хисобидан таъминланганлиги айтилади. Шунинг- 
дек, уларнинг уз масжидлари, бозорлари, хаммомлари, мад- 
расалари булган. Шунга харамай, бу даражадаги ихоталаш 
хам баъзан муваффахиятсиз булган. Сабаби, моховларнинг 
кучаларда тиланчилик хилишига тахих булмаганлиги сабабли 
улар шахарларнинг гавжум худудларига хам кириб борган, на- 
тижада касаллик маълум даражада тархалган. Олуфсен халх 
орасида касалликка Худо томонидан бериладиган жазо сифа- 
тида харалган, шунинг учун касал одам лаънатланган одам хи- 
собланган деган фикрни айтади1.
Ю.Скайлер хам минтахада тархалган касалликпардан бири 
сифатида моховликни курсатган. Пес ва моховлар шахарлар­
нинг алохида ажратилган дахаларида яшашлари шарт булган, 
уларнинг уз бозорлари булган ва уларга бошхалар билан му­
10lufsen О. Курсатилган асар. - Р.445 - 446.
189


локот килиш чекпанган. Аммо улар тиланчилик килиб мукад- 
дас кадамжоларга боришган, Скайлер уларни Шоки Зиндада 
курганини ёзиб колдирган.1
Тошкентда яна бир тери касаллиги булган ва уни руслар 
«сарт касаллиги» деб номлашган. Макаллий аколи томонидан 
«афгон яраси» ёки «пашша хурда» деб номланган касаллик 
купрок болаларда учраган. Бу ёкимсиз касаллик юз ёки куллар- 
да пайдо булиб, вакт утгани сари кенгайиб, чукурлашиб бор- 
ган. Бу касалликни даволашда макаллий шифокорлар жуда 
мокир булиб, рус шифокорлар даволашни улардан урганган. 
Скайлер аптекачи булган танишининг боласи куртошин сирка- 
си ёрдамида даволанганини ва кеч кандай чандик колмагани- 
ни ёзади1
2.
Бошка бир касаллик туберкулёз (макаллий аколи лапша 
деган) булиб, бу касалликка чалинганларда мекнатга, яшашга 
булган иштиёк пасайиб борган ва инсон буткул тушкунликка 
тушган ёки каётдан умуман лаззатланмай колган. Бу касаллик 
кам улим билан тугаган. Касаллик шакарларда учраб турган, 
аммо кучманчилар орасида кам кузатилган. Касаллик, айник- 
са, аёллар орасида кенгрок учраган. Сабаби, улар куни буйи 
уйда булишган. У пайтларда курилган аксариятуйларда венти­
ляция тизими эътиборга олинмаган ва уйларнинг поли лойдан 
килинган. Бундан ташкари, уларнинг кучада калин паранжи та- 
киб юришлари х;ам нафас олиш тизимларига салбий таъсир 
курсатган3. Бу касаллик какида х;.Лансделл кам кайд этган бу­
либ, Тошкентдаги касалхоналарда шу касаллик билан огриган 
беморлар даволанаётганини айтиб утган4.
1 Eugine Shuyler. Turkistan: Notes of a Journey in Russian Turkistan, Kokand, 
Bukhara and Kuldja. - New York: Scriber Armstrong & Co, 1876. Vol. I. - R 1 4 8 - 149.
2 Eugine Shuyler. Turkistan: Notes of a Journey in Russian Turkistan, Kokand, 
Bukhara and Kuldja. - New York: Scriber Armstrong & Co, 1876. Vol. I. - P.149.
3 Olufsen O. The Emir of Bukhara and his Country. Nielsen &Lydichf (Axel 
Simmelkler). - Copenhagen, 1911. - P.446.
4 Henry Lansdell. Russian Central Asia including Kuldja, Bukhara, Khiva and Merv. 
Vol. I. - London, 1885. - P.449.
1 9 0


Сифилис ёки. захм касаллиги Хива хонлиги, Туркистон ге- 
нерал-губернаторлиги ва оз мивдорда Бухорода учраган. Хо- 
рижий тадкикотчилар бу борада Хивага борган ме*мон ушбу 
юкумли касаллик туфайли одамлар билан мулокотда жуда 
эх,тиёткор булиш керак деб айтиб утган. Бу касалликни даво- 
лашда, Европада булганидек, ма^аллий шифокорлар томони- 
дан симоб билан даволаш амалга оширилган. Аммо натижа 
*ар доим х,ам Европадагидек булмаган1. Бу касаллик *акида 
Х,.Лансделл *ам уз асарида кайд этиб, сифилиснинг симоб 
ёрдамида даволанганини ёзиб колдирган. Шунингдек, у юкум- 
ли касалликпарга царши эмлаш амалиёти мавжуд булганини, 
аммо унинг мажбурий эмаслигини айтиб утган.1
2
Минта^адаги баъзи касалликлар таркалишига и^лим *ам 
таъсир килган. Чунончи, х;ароратнинг кутарилиши, терлама, 
бугма каби касалликпарни куриш мумкин. Ма*аллий а*оли 
орасида сибилиша деган касаллик *ам булган. Бунда бемор 
6 ойча к;айт к,илиб, охири вафот этган. Тогли *удудларда бу- 
кок кенг таркдлган булиб, айни^са, Туркистон генерал-губер- 
наторлиги *удудида куп учраган. Бунда буйинда, жагнинг ос- 
тида шиш пайдо булиб, пастга осилади ва бош билан буйин 
туташиб кетганга ухшаб куринади. Купчилик ма^аллий а*оли 
кистали зобдан азият чекса-да, бир неча йил яшаши мумкин 
булган. Аммо касаллик барибир уларнинг умри сезиларли к;ис- 
^аришига сабаб булган. Чунки бу касалликка карши курашиш- 
да самарали дори воситаси маълум булмаган.
Аксарият эркаклар ерда ёки полда ётгани сабабли куп лол­
ларда уларда офтальмологик касалликлар, подагра, ревма­
тизм, ^уймич нервининг яллигланиши касалликпарига чалин- 
ган. К^обилиятли акушерларнинг етишмаслиги туфайли куплаб 
ёш оналар вафот этган, куплаб болалар ошкозон шиллик пар-
10lufsen О. Курсатилган асар.
2 Henry Lansdell. Russian Central Asia including Kuldja, Bukhara, Khiva and Merv. 
Vol. 2. - London, 1885. - R145.
191


даси яллигланиши ва эпидемик касалликпаридан нобуд бул- 
ган. Шунингдек, рахит касаллиги кам болаларда куп учраган.
Баъзи касалликлар илик об-кавода кашаротлар чакиши на- 
тижасида таркалган. Шулардан бири экзема (чилла яраси) бу- 
либ, кишпокларга Караганда шакарларда кенгрок учраган.
Минтакада тугма нуксонлилар камдан-кам учраган. Пакана 
ва букрилар баъзида кузга ташланиб, улар жуда мо*ир тилан- 
чи булган. Минтакада асосан сартарошлар (жарроклик ама- 
лиёти), бозорлардаги макаллий фармацевтлар, гиёх, ва дори- 
ворлар сотиб юрувчи табиблар ва муллалар даволаш билан 
шугулланган. Баъзан даволаш ишлари очик жойда, шакарнинг 
гавжум гушаларида амалга оширилган. Агар бирор кишидан 
Кон олиш ёки риштани сугуриб олиш амалиёти бажарилганда 
одамлар жаррок ва беморни ураб олиб, жараённи томоша кил- 
ган.
Минтакада кон олдириш кам ёши катта эркаклар орасида 
кенг таркалган амалиёт булиб, одатда, ойига бир марта бу жа- 
раён утказилган1. Айникса, бу бош огригига карши самарали 
усул кисобланган. к;он бошдан, кул ва оёклардан олдирил- 
ган. Бу амалиёт беморнинг колатини яхшиламаган колларда 
улар муллаларга мурожаат килишган. Уз навбатида, муллалар 
Куръондан парчалар ёзилган когозларни бериб, уларни касал- 
ланган жойга куйиб, урашни тавсия килишган1
2.
Сартарош кон олиш ёки риштани сугуриб олиш амалиёти 
олиб борадиган жойларда тишни даволовчилар ва тиш сугу- 
рувчилар кам фаолият уташган. Бундай амалиёт, одатда, икки 
киши томонидан амалга оширилиб, уларнинг жикозлари икки-
1 Olufsen О. The Emir of Bukhara and his Country. Nielsen & Lydichf (Axel 
Simmelkler). - Copenhagen, 1911.
2 Каранг: Eugine Schuyler. Turkistan: Notes of a Journey in Russian Turkistan, 
Kokand, Bukhara and Kuldja. - New York: Scriber Armstrong & Co, 1876; Henry 
Lansdell. Russian Central Asia including Kuldja, Bukhara, Khiva and Merv. - London. 
1885. Vol. 1 - 2 ; Annette M B . Meakin. In Russian Turkestan: A Garden of Asia and Its 
People. - London, 1903; Olufsen O. The Emir of Bukhara and his Country. Nielsen & 
Lydichf (Axel Simmelkler). - Copenhagen, 1911.
192


та ёгоч стул, оддий кискичдан иборат булган. Бунда ёрдамчи 
беморнинг бошини ушлаб турган ва шифокор зарарланган 
тишни кискич ёрдамида сугурган.
Юкумли касалликлар таркалганда макаллий аколи уларга 
Карши курашишда самарали усулларни куллаганлиги катто- 
ки хорижий давлатларнинг элчихоналари ёзишмаларида кам 
кайд этилган. Чунончи, 1898 йили Самарканд якинида бош- 
ланган улат х;акидаги хабарлар киска муддатда кенг таркалди. 
Жумладан, бу маълумот Америка «;ушма Штатларига *ам етиб 
борган. Масалан, АК.Ш Давлат департаментининг Россия им- 
периясидаги элчихонаси вакили Херберт ХД- Пирс АК|Ш Дав­
лат департаменти ходими Девид Ж. Хиллга 1898 йил октябрда 
28-тезкор телеграммани жунатиб, унда Самарканд якинида 
улатга ухшаш касаллик бошланганини кайд этади. Девид Ж. 
Хилл шу ойнинг 31-санасида жавоб йуллаб, Самарканд маъ- 
мурияти касалликнинг улат эканлигини расман тасдиклагани- 
ни билдириб утади1. Айнан шу куни Херберт Х Д- Пирс бошка 
телеграмма йуллаб, унда далиллар асосида улатнинг пайдо 
булиши какида империя маъмуриятининг маълумоти таржи- 
масини йуллайди. Унда ходим князь Ламсдорф билан булган 
учрашувида князнинг улат какида гапирганлигини кайд этади. 
Шунингдек, маълумотнинг жуда кизиклигини ва тезкор 
а*амият 
касб этишини инобатга олиб уни зудлик билан жунатганини ку- 
шимча килади1
2. Бундан ташкари, X- Пирс Ламсдорфнинг 1898 
йил 15 октябрдаги мактуби таржимасини кушимча килади. 
Унда Самарканд якинидаги Анзоб кишлогида улатга ухшаш 
касаллик таркалаётганини ёзади. Шунингдек, у касалликнинг 
келиб чикиш тафсилотларини келтириб утади3. Самарканд ви- 
лояти карбий губернатори таедим этган маълумотларга тая-
1 David J. Hill. Plague suspected in Samarcand. Public Health Reports (1896 -
1970). Vol. 13. No 44 (November 4, 1898). - P.1260.
2Herbert H.D. Peirce. Turkestan. Plague in Samarcand Public Health Reports (1896 
-1 9 7 0 ). Vol. 13, No 47 (November 25, 1898). - P.1382.
3Уша ерда.
193


ниб, Х,.Пирснинг ёзишича Самарканд я^инидаги жойлашган 
Искандар округининг Анзоб кишлогидан Агиур биби исмли аёл 
Кушни Марзни кишлогига бир аёлнинг дафн маросимига бора- 
ди ва майитни ювади. Хизмат *акини олиб, уз к;ишлогига кай- 
тади ва тусатдан касал булиб, уч кунда вафот этади. Шу ва^т 
ичида унинг я^инлари ва дафн маросимига ^атнашганларнинг 
*ам ах,воли ёмонлаша бошлайди. Шунда ^ишлоедаги бир одам 
Агиур биби ^абрини очиб, уни ^айта дафн ^илишни, чунки даст- 
лабкисида шариат фидаларига амал килинмаганини айтади. 
Унинг гапига ишонган кишлок ахди аёлнинг кабрини очиб, уни 
^айта дафн килади. Бу эса эпидемиянинг ^ишло^ а^олиси ора- 
сида таркалишини сезиларли тезлаштиради.
Касалликка карши курашишда ма^аллий *окимият имкон 
даражасида *аракат к;илади. Бунда, аввало, ма*аллий табобат 
усулларидан фойдаланилади. Айникса, Анзобга борадиган 
йуллар ёпилиб, кириб-чи^иш таки^ланади. Вафот этганлар- 
нинг кийимлари ва тушаклари ёкиб юборилади. Касаллар ало- 
*ида жойга кучирилиб, карантин ^илинади. Соглом одамларга 
^ишлоада к;олишга рухсат берилади ва уларга тоза кийимлар 
х;амда чойшаблар таркатилади. Эскилари эса ёк;иб юборилди. 
К^ишлок атрофига курик;чилар куйилади ва уларга кучли на- 
зорат ^илиш кераклиги тайинланади. Атрофдаги Knumoiyiap 
бошликлари мунтазам узларидаги х;олат х,акида маълумот бе- 
риб туради.
Замонавий тиббиёт ютукдарига мурожаат килиниб, тиббий 
ходимлар сони кушимча дори ва дезинфекция воситалари би- 
лан таъминланган ёрдамчи шифокорлар ва жарро^лар *исо- 
бига оширилади. Шунингдек, улатга карши курашиш буйича 
махсус таълимни Х,индистонда олган бактериология буйича 
мутахассислар жалб ^илинади ва уларга кимёвий *амда бак- 
териологик тадкщотлар асосида касалликнинг хусусиятла- 
рини ани!фаш вазифаси топширилади1. Шунингдек, касаллик
1 Уша ерда.
194



Download 7,56 Mb.

Do'stlaringiz bilan baham:
1   ...   26   27   28   29   30   31   32   33   ...   45




Ma'lumotlar bazasi mualliflik huquqi bilan himoyalangan ©hozir.org 2024
ma'muriyatiga murojaat qiling

kiriting | ro'yxatdan o'tish
    Bosh sahifa
юртда тантана
Боғда битган
Бугун юртда
Эшитганлар жилманглар
Эшитмадим деманглар
битган бодомлар
Yangiariq tumani
qitish marakazi
Raqamli texnologiyalar
ilishida muhokamadan
tasdiqqa tavsiya
tavsiya etilgan
iqtisodiyot kafedrasi
steiermarkischen landesregierung
asarlaringizni yuboring
o'zingizning asarlaringizni
Iltimos faqat
faqat o'zingizning
steierm rkischen
landesregierung fachabteilung
rkischen landesregierung
hamshira loyihasi
loyihasi mavsum
faolyatining oqibatlari
asosiy adabiyotlar
fakulteti ahborot
ahborot havfsizligi
havfsizligi kafedrasi
fanidan bo’yicha
fakulteti iqtisodiyot
boshqaruv fakulteti
chiqarishda boshqaruv
ishlab chiqarishda
iqtisodiyot fakultet
multiservis tarmoqlari
fanidan asosiy
Uzbek fanidan
mavzulari potok
asosidagi multiservis
'aliyyil a'ziym
billahil 'aliyyil
illaa billahil
quvvata illaa
falah' deganida
Kompyuter savodxonligi
bo’yicha mustaqil
'alal falah'
Hayya 'alal
'alas soloh
Hayya 'alas
mavsum boyicha


yuklab olish