Анъана ва инновациялар (XIX аср охири XX аср бошлари)


3.3. Улкада санитариянинг а*воли



Download 7,56 Mb.
Pdf ko'rish
bet29/45
Sana26.03.2022
Hajmi7,56 Mb.
#511198
1   ...   25   26   27   28   29   30   31   32   ...   45
Bog'liq
Туркистонда тиббиёт анъана ва инновациялар

167


3.3. Улкада санитариянинг а*воли
ва муаммолари
XIX аср охири - XX аср бошларида Тошкент шахрининг са­
нитар ах,волига оид масалалар уша давр Туркистон матбуо- 
тида кенг ёритиб борилган эди. Тошкент шахрининг санитар 
а^волини яхшилаш учун, биринчи навбатда, шах,ар а^олисини 
сифатли ичимлик суви билан таъминлаш зарур эди. Турли му- 
тахассислар, жумладан, шифокорлар, му^андислар ва х,ар хил 
тоифадаги амалдорлар Тошкент шаэри а^олисини сифатли 
ичимлик суви билан таъминлаш долзарб вазифа эканлигини 
газета са^ифаларида кутариб чикдилар1. Уларда а*оли асосан 
ичимлик суви сифатида арик ва КУДУК сувидан фойдаланиши, 
бу эса ма^садга мувофик эмаслиги, айни^са, шах,арларда бун- 
га йул куйиб булмаслиги, сифатли ичимлик суви билан таъ­
минлаш учун маблагни ииах;ар ва давлат маблагларидан олиш 
кераклиги таъкидланади. Н.Васильев давлатнинг бу вазифаси 
фак;ат давлатчилик гояси, умумий фаровонлик гоясидан эмас, 
балки *ар бир инсоннинг бундай ^у^уки борлигидан келиб чи- 
кади х,амда сифатли ичимлик суви билан таъминлаш келажак 
авлоднинг саломатлигини сакдаш учун х;ам фойдали эканли­
гини к;айд этади1
2.
«Туркестанские ведомости» газетасида 1893 йил 22 август- 
да чоп этилган Императорлик рус техник жамияти Туркистон 
булимининг котиби Н.И.Габбин маърузаси асосида тайёрлан- 
ган «Тошкент шах,рини сув билан ок;илона таъминлаш х;ак;ида» 
номли макдпада жа*он тажрибаларидан мисол келтирилиб, 
ах,олини сифатли ичимлик суви билан таъминлаш ^исобига
1 Шишмарев И.А. Несколько строк о Ташкенте // Туркестанские ведомости. 
1891. №20; О рациональном водоснабжении г. Ташкента // Туркестанские ведо­
мости. 1893. №65, 69; Васильев H. Наша общая беда и как помочь ей // Окраина. 
1895. №61, 62, 64, 66, 68, 71, 73; К вопросу о санитарном состоянии Ташкента // 
Туркестанские ведомости. 1897. №7; Габбин H. Несколько цифр к вопросу об уст­
ройстве водопровода в Ташкенте //Туркестанские ведомости. 1900. №20.
2Васильев H. Наша общая беда и как помочь ей // Окраина. 1895. № 61,62, 64, 
66, 68, 71,73.
168


купгина соглщни саклаш муаммоларини *ал к;илиш мумкинли- 
ги, сув ^увурлари ва офва кувурлари утказилган мамлакатлар- 
да ах,оли улими кескин камайгани ва уларда бу ишга кераксиз 
иш деб фрамасдан, шу йул билан одамлар соглиги х,амда х;аё- 
ти сафаниб флаётгани айтилади. Мисол учун, Парижда сув 
фильтри урнатилганидан кейин ич терлама касалидан улиш 3 
мартага камайгани анифанган1.
Туркистонда асосий ичимлик суви булган арик сувлари тад- 
ффтчилар томонидан урганиб чифлганда мутахассислар бу 
сув ичиш учун умуман ярофиз деган хулосага келадилар. 1879 
йили доктор Исаков бу сувларда *ар хил зарарли куртлар ва 
микроблар, ф тто ришта эмбриони борлигини *амда ишфр 
элементлари, органик моддалар нормадагидан анча юфри 
эканлигини анифайди2. Кейинчалик тадффтлар олиб борган 
Н.Б.Тейх х,ам Тошкент арифаридаги ва х,овузларидаги сувлар- 
нинг *аддан ташкари ифлосланиб кетганини таъкидлайди3. 
Матбуот сах,ифаларида ичимлик сувининг сифати ва таркиби 
батафсил тафил этилган мафлалар тез-тез босилиб, олиб бо- 
рилган тадф ф т натижалари билан кенг жамоатчилик оммаси 
таништириб борилади4.
Уша даврда Тошкент ша>фи ах,олиси кучанинг икки томо­
нидан оциб утувчи *амда *ар бир фвлига офб кирувчи ари^ 
сувидан истеъмол флар ва хужалик юмушларини бажаришда 
шу сувдан фойдаланар эди. Арифарда сув доим тулиб ок;мас, 
баъзи вакппарда уларда сув куриб флар эди. Бунинг натижа-
1 О рациональном водоснабжении г. Ташкента // Туркестанские ведомости. 
1893. №65, 69.
2 Шишов А. О необходимости водопровода в городе Ташкенте // Туркестанские 
ведомости. 1907. №177.
3Тейх Н. К вопросу о водоснабжении г. Ташкента // Туркестанские ведомости. 
1905. №93.
4
Шишов А. О водоснабжении Ташкенте //Туркестанские ведомости. 1902. №16; 
Шишов А. Два слова о ташкентском водоснабжении // Туркестанские ведомости. 
1905. №2; A -в А. Одна из неотложных нужд города Ташкента // Среднеазиатская 
жизнь. 1907. №218; Колпаков А. К вопросу о водоснабжении города Ташкента // 
Туркестанские ведомости. 1908. №57; П-ов. К вопросу об оздоровлении г. Ташкен­
та //Туркестанский курьер. 1909. №42.
169


сида apmyiap тубида турли органик моддалар чукиб айний 
бошлар эди. Шуни айтиш жоизки, ша^арнинг юкори кисмида 
аривдан о^адиган сув тоза ва сифатли булиб, шах,арнинг урта 
ва куйи кисмларига келганда сифати бузилар эди. Ша>;ар са- 
ноат корхоналаридан, ^аммомлардан ва уйлардан чиккан чи- 
киндилар ^исобига зарарланар эди.
«Туркестанские ведомости» газетасида ёзилишича, а*оли- 
нинг куп кисми сув ичадиган Човли аригининг сувини тозалаш 
учун унинг буйларида жойлашган *аммомларни (бири Обухов 
проспектида, богщаси Авенировский деган жойда жойлашган) 
зудлик билан ёпиб ташлаш зарур эди1. Шундай ^аммомлар- 
нинг бири 1890 йили ёпиб ташланган.
Бундан ташцари, Тошкент ша^рининг янги кисмида 472 та 
КУДУК мавжуд булиб, шулардан 37 тасининг суви тадкик ки- 
линмасдан *ам ичишга яроксизлиги маълум эди. Колганлари- 
нинг суви та\лил килинганда уларнинг суви минерал таркиби 
буйича куп лолларда ичишга яро^сиз деб топилган. Тошкент- 
нинг зеки шах;ар кисмида 32 та яроксиз *олга келиб долган 
КУДУК 
бор эди, 1909 йилга келиб улар тозаланиб, яна улар- 
дан фойдаланила бошлаганди1
2. Ша>;ардаги *амма ку д у ^ а р
чи^инди уралари ва х;ожатхоналар билан ёнма-ён жойлашган 
эди. Бунинг устига, Тошкентда куду^парнинг чукур эмаслиги 
(уртача чукурлиги 10 саржин3) *ам уни чи^индилар резервуа- 
рига айлантирарди. Ерости сувлари ернинг нам са^айдиган 
катлами оркали утаётганда турли органик колди
1
фар, азот 
кислотаси, аммиак, водород сульфид ва богща кимёвий мод­
далар билан кушилиб кудукка тушар эди. Мутахассислар *и- 
собига кура, факатТошкентнингянги кисмида йилига 1400000 
пуд4 чи^инди ер сат^ига сингиб кетган, бу чикинди ша^арнинг
1 Шишмарев И.А. Несколько строк о Ташкенте // Туркестанские ведомости. 
1891. №20.
Д о кл а д н а я записка о деятельности Ташкентского городского общественного 
управления//Туркестанские ведомости. 1909. №178.
31 саржин-2 ,1 3 4 метрга тенг узунлик улчови.
41 пуд - 16,3 кг га тенг огирлик улчови.
1 7 0


мазкур кисми майдонига Караганда 2 баравар катта майдонни 
угитлашга етар эди'.
Фак,ат Головачев було^ларидан олинган сув ^исман санита­
рия талабига жавоб берарди. Пекин ундан сув энг куп ва^тда, 
яъни майдан январь ойигача 400 бочка2, боища пайтларда эса 
250 бочка сув олиш мумкин эди, бошкдча айтганда, булоедан 
суткасига 20 минг челак сув олинган3. Бу сув мивдори Тошкент- 
нинг янги шах,ар кисми ах;олиси эх;тиёжини *ам крндирмасди. 
Бунинг устига, сув ^имматлиги учун а^олининг асосий кисми 
ундан фойдалана олмас эди (уртача х>исобда 100 челак сув 1 
р. 20 к. булган).
Ах,оли сув ичадиган ари^арнинг ута ифлосланиб кетиши 
*амда ирригация ишларининг тугри йулга ^йилмаганлиги о*и- 
батида уткир инфекцион касалликлар тарк;алиб, ах,олининг 
куп к,исми нобуд булаётганди. Масалан, 1871 - 1872 йилларда 
Тошкентнинг зеки шах,ар кисмида вабодан 4000 киши4, 1892 
йил 7 июнидан 18 августигача Тошкентнинг эски ша*ар ва янги 
ша*ар к;исмларида 1508 киши вафот этган5. Бундан ташкари, 
Тошкентда ич терлама (^орин тифи), дифтерия каби касаллик­
лар *ам кенг тар^алган эди.
XIX аср охирида Тошкент а^олисини тоза ичимлик суви би- 
лан таъминлаш учун ари^ларни мунтазам равишда врачлар 
ва техник ходимлар масла^ати билан тозалаб туриш х,амда 
уларни ифлосланишдан сак^аш тадбирларини ишлаб чик,иш, 
ари
1
Ц
1
арнинг ахдолини назорат килиш учун жойларда доимий 
санитария инспекцияси (текшируви) ташкил этиш таклиф *и- 
линади6. 1897 йил 26 январда «Туркестанские ведомости»
1 Габбин Н.И. О рациональном водоснабжении г. Ташкента //Туркестанские ве­
домости. 1893. №69.
21 бочка - тахминан 480 литрга тенг сукнщик улчови.
3Водоснабжение в г.Ташкенте //Туркестанские ведомости. 1910. №256.
4Несколько строк о Ташкенте // Туркестанские ведомости. 1891. №20.
5Холерная эпидемия в Туркестанском крае в 1892 г. // Туркестанские ведомос­
ти. 1893. №101.
6 Васильев H. Наша общая беда и как помочь ей // Окраина. 1895. № 61,62, 64, 
66, 68, 71,73.
171


газетасида «Тошкентнинг санитар ахдоли масаласига дойр» 
сарлавкали маколада ёзилишича, олиб келиб сотилаётган 
сувнинг булок суви эканлигига кеч бир кафолат йук эди, сув- 
чиларнинг бочкалари кам сув сифатининг бузилишига олиб 
келарди. Шунинг учун макола муаллифи Тошкентда биринчи 
уринда ёпик ариклар ташкил килишни таклиф этади, бу арик- 
лар факат маълум бир жойларда очик булиб, назорат остида 
булиши ва шу йул билан сув ифлосланишининг олдини олиш 
мумкинлиги таъкидланади1.
Шакардаги бундай аквол шакар думаси мажлисида сув ку- 
вури куриш масаласи кайта-кайта кутарилишига сабаб булди. 
Жумладан, 1910 йили Н.Маллицкий шакар думасида бу каеда 
маъруза килар экан, сув кувури камда окова кувури зарур экан- 
лигини таъкидлаб утади. Пекин бу ишни амалга ошириш учун 
жуда катта маблат (1 0 -1 5 миллион рубль атрофида) сарфлаш 
кераклигини камда шакар бюджети бундай харажатни кутара 
олмаслигини айтиб утади. Шу сабабли ичимлик суви муаммо- 
сини кал этиш учун козиргача сув кувури эмас, сув таркатувчи 
будкалар ташкил килишни таклиф этади2. Пекин шакар бош- 
кармасининг куп каракатлари самарасиз булди, маблат етиш- 
маганидан сув кувурпари ва окова кувурлари урнатилмагани- 
дан ташкари бошка мулжалланган тадбирларнинг кам асосий 
кисми амалга оширилмай колиб кетган эди.
XX аср бошларида миллий матбуот сакифаларида кам 
аколини тоза ичимлик суви билан таъминлаш сотлик гарови 
эканлиги камда куп касалликпар ичимлик сувининг ёмонлиги 
ва боткокпарнинг кавога таъсиридан инсонлар орасида тарка- 
либ, мингларча одамларнинг вафот этишига сабаб булаётга- 
ни тутрисида маколалар чика бошлаган. Хусусан, 1914 йил 24 
июнда «Садои Туркистон» газетасида Рауф Музаффарзода- 
нинг «Ичар сувларимизга бир назар» номли маколасида ако- 
ли сув ичадиган арикларнинг суви юзларча, катто мингларча
’ Водоснабжение в г.Ташкенте/ / Туркестанские ведомости. 1910. №256.
2 Водоснабжение в городе Ташкенте // Туркестанские ведомости. 1910. №256.
172


*овлилардан ок,иб утиши, а^оли уни ифлослантириши, >;ар хил 
ахлатлар ташлаши натижасида ичишга ярокдиз *олга келаёт- 
ганини ёзади’ . Муаллифнинг таъкидлашича, ша^арга кирган 
пайтда ни^оят тоза ва соф х;олда булган ичимлик суви ша- 
*арнинг урта ва куйи кисмига келганда ни*оятда ифлосланиб, 
ичишга яроксиз булиб крлган. Шунинг учун Рауф Музаффарзо- 
да сувни тежаб ишлатиш *амда ифлос нарсаларни ташламас- 
ликка чак,иради, агар акси килинса, «саломатлик жи^атидан 
миллатга улуг бир жиноят килинган булади»1
2 деб ёзади. Чунки 
ифлосланган сув купгина юкумли касалликлар сабабчиси бу­
либ, мингларча одамларимизнинг кирилишига олиб келади. 
Макола муаллифи «саломат ва сих,атнинг даражаси миллий 
тозалик ва покликнинг даражаси ила мутаносибдир»3 деб ёзар 
экан, халк;нинг соглиги масаласини юкори даражали миллий 
вазифа деб билади.
1867 йилги конунга кура, шах,арнинг тиббий-санитария ва 
ветеринария-санитария *олатларини кузатиб бориш ша*ар 
врачига топширилган эди. Тошкент шахрида XX аср бошигача 
махсус санитар врачнинг йуклиги *амда бу вазифа шах,ар вра­
чига юклатилганлигини х;исобга олганда бу борада ах;вол нака- 
дар ночор эканлиги билинади, 1902 йилдагина Тошкент шах,ар 
бошк;армаси томонидан биринчи санитар врач тайинланган, 
1909 йили ша^арда иккинчи санитар врач лавозими жорий 
этилган. Санитар врачлар вакти-вакти билан турли савдо-са- 
ноат ташкилотларини, озик-овкат дуконларини, ковлиларни 
текшириб туришган х,амда юкумли касалликлар билан огриган 
беморларнинг уйлари ва буюмларини дезинфекциялашни на- 
зорат килишган.
Шу тарифа, XIX аср охири - XX аср бошларида Тошкент шах,- 
рининг санитар ахдолини яхшилаш масалалари мукокамасига 
даврий матбуот сах,ифаларидан кенг урин берилган эди. Ай-
1 Музаффарзода Р. Ичар сувларимизга бир назар // Садои Туркистон. 1914. №21.
2Уша ерда.
3Музаффарзода Р Ичар сувларимизга бир назар //С адои Туркистон. 1914. №21.
173


никса, аколи учун долзарб булган сифатли ичимлик суви билан 
таъминлаш масаласи юзасидан мутахассислар, жумладан, 
шифокор ва мукандислар уз фикрларини камда такпифлари- 
ни билдирдилар, бу борада бир канча ишлар амалга оширил- 
ди, лекин маблаг етишмаслиги туфайли Тошкент шакрида сув 
кувурлари ва окова кувурлари урнатишга муваффак булинма- 
ди. Мутахассислар газета са*ифаларида, айникса, «Туркес­
танские ведомости» газетасида уз тадкикот ва изланишлари 
натижаларини мунтазам равишда бериб борар экан, шакар 
санитар акволининг аколи соглигини сакпаш масалалари би­
лан чамбарчас боглик эканлигини курсатиб бера олдилар.
1902 йил 13 июнга кадар Тошкент буйича стационар назо- 
рат иши биринчи шакар шифокори зиммасида булган, ушбу 
пайтдан бошлаб ша*ар шифокорининг санитар жи^атдан маж- 
буриятлари факатгина фокишаликни назорат килиш билан 
чекланади. 1902 йил 13 июнда ша*ар маъмурияти томонидан 
тайинланган биринчи санитар шифокор Самуил Маркович 
Стекольников булган, иккинчи санитар шифокор лавозими 
1909 йил 11 апрелдан жорий этилган. Санитар шифокорлар 
вакти-вакти билан турли хил савдо-саноат муассасалари, 
озик-овкат расталари, ковлиларни текширишни амалга ошира- 
ди. Уларнинг ракбарлиги ва кузатуви остида юкумли касаллик- 
ларга чалинган беморларнинг уйларини дезинфекция килиш 
амалга оширилади. Аммо санитар шифокорларнинг вазифа- 
лари аникланмаган, бу йуналишда шакар думасинингйурикно- 
ма ёки коидалар шаклидаги топшириклари берилмаган.
Шакарни согломлаштириш ва санитар колатини яхшилаш 
максадида шакар думаси томонидан дастлабки 10 йилда ша*ар 
низомининг 103- ва 104-моддаларига асосан шакарнинг янги 
кисми учун мажбурий карорлар кабул килинган булиб, уларда 
ковлилар, кучалар ва майдонларда тозаликка риоя этиш, ша- 
кардан ташкарига гунг ва ахлатларни олиб чикиб ташлаш, куш- 
хона, гушт ва балик расталарини тозаликда саклаш буюрилган. 
Ушбу карорларга 1900 -1 9 0 4 йилларда узгартиришлар киритил-
174


ган. Варна илгари ишлаб чикилган карорларнинг урнига шах;ар 
думаси томонидан 1909 йили янгидан шах,ар санитар колатини 
назорат килиш тутрисида карор кабул килинган. Пекин ушбу ка- 
рор факатгина шах,арнинг янги кисмига тегишли эди1. Мах,аллий 
а*олини кам санитар шароитларга риоя килишга ургатиш зарур, 
бунинг учун шакар думаси ша*арнинг макаллий аколи яшовчи 
кисми учун макаллий яшаш шароитларига мос келувчи санитар 
*олат юзасидан карор чикариши зарур.
1908 йилги вабо эпидемияси даврида ша*ар бошкаруви ко- 
шида амалдорлардан ва шифокорлардан иборат санитар кен- 
гаш ташкил этилди, у 1909 йили 17 марта йигилиб муаммолар- 
ни мухцэкама килди. 1909 йилдан санитар бюро уз фаолиятини 
бошлайди ва шакардаги касалликпар билан ботлик маълумот- 
ларни туплайди, та\лил этади. Мазкур бюро 1909 йил апрели- 
дан кар ойда Тошкент шакрида тиббий-санитар масалаларга, 
жумладан, шах,арда касалликпарнинг таркалишига дойр маъ- 
лумотларни нашр этади.
Шакарда доимий равишда бутма, чечак, тиф, кизамик, вабо 
эпидемиясинингтаркалиши шакарнинг санитар х,олатига эъти- 
бор каратиш заруратини вужудга келтирди. Натижада шакар 
бошкармаси бошлити Н.Г.Маллицкий 1910 йил 17 - 1 8 ноябрда 
шакар бошкармасида «Шакарнинг санитар колатини яхшилаш 
тутрисида» маъруза укиди. Узок давом этган мунозаралардан 
сунг шакар думаси ковли ва кучалардаги ахлатларни шакар 
«обози» олиб чикиши, тупик тош ёткизилган кучаларни обдан 
тозалаш, аксарият кучаларни кисман тош ёткизилган кучалар 
ташкил этиб, уларни супуриш, аравачилар тупланиб турадиган 
кучаларни асфальтлаш ёки бетонлаш какида карор кабул ки- 
линди. 1911 йил 1 январдан шакарнинг янги кисмида 2 нафар 
санитар инспектори лавозими жорий этилди, уларга йилига 
1800 рубль иш х,аки белгиланди1
2.
1 Добросмыслов А.И. Ташкент в прошлом и настоящем. Исторический очерк. -
Ташкент: Типолитография О.А.Порцева, 1912. -С .3 4 2 .
2 Уша жойда. - С.345.
175


Туркистон чечак касаллигига карши курашиш бюроси номи 
билан бутун Туркистон улкасини чечакка карши эмланадиган 
препарат билан таъминлаб турувчи бузокхона мавжуд эди. 
Унинг биринчи ташаббускори 1870 йилларда шакар мабла- 
ти хисобидан улкадаги биринчи бузокхонани очган шифокор 
М.Х.Батиршин булган. 1886 йилдан улкани бошкариш тугри- 
сидаги низом жорий этилиши билан Тошкентдаги бузокхона 
макаллий маблатлар кисобига утказилган. Уни таъминлаш 
учун йилига 1050 рубль сарфланади. 1901 йилга кадар чечакка 
Карши эмланадиган препарат - детрит бепул таркатилган, шу 
йилдан 
ша*ар ва х;арбий муассасаларга тулов эвазига берила 
бошлади1. Детрит етишмаслиги хусусида куплаб шикоятлар 
тушиб турган. Туркистон чечак касаллигига карши курашиш 
бюроси Шайхонтокурда, яъни 
ша*арнинг ма^аллий а^оли 
яшовчи кисмида жойлашган. Бузокпарни бокиш учун жой ва 
детрит тайёрловчи хоналар талабга жавоб бермаган. Бузок- 
лар бокиладиган молхонанинг полсиз булганлиги сабабли уни 
тоза тутиш имконияти булмаган. Детрит тайёрланган хонанинг 
поли ва шифти тупроедан иборат булиб, у пахсали деворлар 
билан уралган. Бундай шароитда детритга осонгина чирувчи 
органик моддалар тушиб колиши мумкин эди. Бунинг устига, 
бузокларни эмлашдан олдин ветеринар куригидан утказилма- 
ган. Эмлашга булган бундай муносабат улкада чечак касалли- 
ги эпидемиясининг олдини олиш имконини бермаган.
1 Уша жойда. - С.346.
176



Download 7,56 Mb.

Do'stlaringiz bilan baham:
1   ...   25   26   27   28   29   30   31   32   ...   45




Ma'lumotlar bazasi mualliflik huquqi bilan himoyalangan ©hozir.org 2024
ma'muriyatiga murojaat qiling

kiriting | ro'yxatdan o'tish
    Bosh sahifa
юртда тантана
Боғда битган
Бугун юртда
Эшитганлар жилманглар
Эшитмадим деманглар
битган бодомлар
Yangiariq tumani
qitish marakazi
Raqamli texnologiyalar
ilishida muhokamadan
tasdiqqa tavsiya
tavsiya etilgan
iqtisodiyot kafedrasi
steiermarkischen landesregierung
asarlaringizni yuboring
o'zingizning asarlaringizni
Iltimos faqat
faqat o'zingizning
steierm rkischen
landesregierung fachabteilung
rkischen landesregierung
hamshira loyihasi
loyihasi mavsum
faolyatining oqibatlari
asosiy adabiyotlar
fakulteti ahborot
ahborot havfsizligi
havfsizligi kafedrasi
fanidan bo’yicha
fakulteti iqtisodiyot
boshqaruv fakulteti
chiqarishda boshqaruv
ishlab chiqarishda
iqtisodiyot fakultet
multiservis tarmoqlari
fanidan asosiy
Uzbek fanidan
mavzulari potok
asosidagi multiservis
'aliyyil a'ziym
billahil 'aliyyil
illaa billahil
quvvata illaa
falah' deganida
Kompyuter savodxonligi
bo’yicha mustaqil
'alal falah'
Hayya 'alal
'alas soloh
Hayya 'alas
mavsum boyicha


yuklab olish