Анъана ва инновациялар (XIX аср охири XX аср бошлари)


М а с ъ у л м у ^ а р р и р



Download 7,56 Mb.
Pdf ko'rish
bet2/45
Sana26.03.2022
Hajmi7,56 Mb.
#511198
1   2   3   4   5   6   7   8   9   ...   45
Bog'liq
Туркистонда тиббиёт анъана ва инновациялар

М а с ъ у л м у ^ а р р и р :
С.Б.Шадманова, 
тарих фанлари доктори, профессор 
Т а к р и з ч и л а р :
У.К. 
Кобулова, 
тиббиёт фанлари доктори, профессор, 
Р.Баллиева, 
тарих ф анлари доктори
М онограф ия УзР ФА Тарих институти Илмий кенгаш ининг28.11.2018 йил- 
даги 14-сонли ^арорига асосан нашрга тавсия килинди.
Тадкикрт УзР ФА Тарих институти ПЗ 20170921162 «XIX аср охири - X X аср 
бош ларида Туркистонда тиббиёт ва халк табобати (ф орс ва туркий тилларда- 
ги тош босма асарлар. архив кужжатлари ва даврий матбуот материалларини 
тизим лаш тириш ва тадкик этиш)» мавзуидаги амалий лойих,а доирасида ба- 
жарилди.
ISBN 978-9943-5459-6-0
© «Туркистонда тиббиёт: 
анъана ва инновациялар» 
© «Akadem nashr», 2019


КИРИШ
Замонавий тиббиёт жадал ривожланиб, чукур ислокотлар 
амалга оширилаётган бугунги кунда халкимиз утмишда кенг 
фойдаланган тиббий билимлар ва анъанавий халк табобати 
катта илмий-амалий ахдмият касб этади. Зеро, халкнинг мен- 
талитети ва саломатлиги узи яшаган кудуд табиати ва табо­
бати хусусиятлари билан чамбарчас богликдир. Шуни назарда 
тутган х,олда Узбекистонда тиббиёт ва халк табобати тарихига 
оид тарихий асарларни аниклаш, уларни тадкик этиш ва куп 
асрлик тажрибадан замонавий тиббиётда унумли фойдала- 
ниш жуда катта илмий-амалий акамиятга эга.
Олимлар кадимдан тиббиётга кизикиб келганлар, даст- 
лаб тиббий билимларни тиббиёт ходимларининг узлари тад­
жик этишган. XIX аср бошларида Гарбда замонавий тиббиёт 
вужудга келиши билан тиббиёт ходимлари орасида уз кас- 
би тарихини ёритиш э*тиёжи тугилади. Тиббиёт ходимлари 
тиббиёт тарихини ёза бошладилар, уларнинг асосий эъти- 
бори тиббий билимларнинг боскичма-боскич ривожпаниши, 
тиббий техника, ташхис куйиш ва даволаш усуллари эволю- 
цияси, тиббиёт мактаблари фаолияти каби масалаларга ка- 
ратилди1.
XX асрда тиббиётга гуманитар сокадаги олимлар кам эъти- 
бор карата бошладилар. Ушбу сокадаги дастлабки кадамлар-
1 Littre Maximilien Paul Emile. Medecine et medecins. - Paris, 1872 (рус. пер. Спб., 
1873); Ковнер С. История средневековой медицины. Вып. 1, 2 .- Киев: Типография 
Императорского Университета Св. Владимира, 1891, 1897. - 648 с.; Менье Л. Ис­
тория медицины. - М.-Л.: Госиздат, 1926; Т. Мейер-Штейнег, Карл Зудгоф. История 
медицины. - М.: Госиздат, 1925 ва б.
3


ни файласуфлар бошлаб берди, улар тиббий билимларнинг 
марказий тушунчалари булган саломатлик, касаллик, норма, 
патология каби тушунчаларни тахпил хилишга киришишди.
1950 йили Толкотт Парсонс1 тадкихотлари замирида ме­
дицина социологияси вужудга келади. Медицина алохида 
ижтимоий институт, касаллик ва саломатлик ижтимоий фе- 
номенлар сифатида урганилади. Асосий эътибор шифокор, 
бемор ва хокимият уртасидаги муносабатларга, низоларга ва 
беморлар билан ижтимоий бирдамлик масалаларига харати- 
лади.
Гарбда, айнихса, АКД1 ва Буюк Британияда инсон хахидаги 
фан тармоги сифатида медицина антропологияси 1970 йил- 
лардан бошлаб вужудга келди. Мазкур илм сохаси антропо- 
логлар ва тарихчилар, шунингдек, шифокорлар ва психиатр- 
ларнинг кизикиш доирасига кирди. Медицина антропологияси 
ухув фани сифатида ижтимоий антропологлар ва медицина 
сохасида ухиётган талабалар ухув дастуридан урин олди. 
Медицина антропологияси фанлараро соха булиб, турли жа- 
миятларда олдин мавжуд булган ва хозирда хам бор тиббиёт 
тизимлари, тиббиёт амалиётининг маданий контексти билан 
боглих масалаларни урганади. Барча инсонлар саломатли- 
гида муаммога учраганда уни нафахат уз моддий имконияти- 
дан, балки маданий харашлари ва хадриятларидан келиб чих- 
хан холда хал хилади. Жахон тажрибаси шуни курсатмоадаки, 
Хеч бир мамлакатда ахоли учун ягона тиббиёт стандартлари
’ Толкотт Парсонс (Talcott Parsons, 1902 йил 13 декабрь, Колорадо-Спрингс -
1979 йил 8 май, Мюнхен) - америкалик социолог-назариётчи, структуравий функ­
ционализм мактабининг бошлиги, замонавий назарий социологиянинг асосчила- 
ридан бири. Толкотт Парсонс Амхерстда биология ва фалсафани урганди, кейин 
Лондон икгисод мактабида ва Хайдельберг университетида укиди. 1927 йилда 
Хайдельберг университетида социология ва и ^и сод фанлари буйича фалсафа 
доктори илмий даражасини олди. 1927 - 1973 йилларда Гарвардда даре берди, у 
ерда ижтимоий муносабатлар фанлараро булимини ташкил этди ва бош^арди. 
1949 йилда Америка социология ассоциацияси пр ези д е нт зтиб сайланди ва 1960 
- 1965 йилларда ушбу ассоциациянинг котиби булиб фаолият юритди. Парсонс 
1979 йил 8 майда инсультдан Мюнхенда вафот этди. Парсонснинг асарлари дунё- 
нинг купгина тилларига таржима цилинган.
4


ишлаб чикиш имкони булмаган ва *озирда *ам мавжуд эмас. 
Демак, *озиргача турли ижтимоий ва этник гуру>у
1
арнинг са- 
ломатликка, маиший турмушдаги санитар шароитга, тиббий 
муассасаларга муносабатида фаркпар мавжуд. Уларни би- 
ринчи уринда антропологлар ва медицина ходимлари *исоб- 
га олишлари лозим.
Узбекистонда бугунги кунда медицина антропологияси 
ало^ида фан тармоги сифатида у^итилмайди ва бу борада 
тадкикотлар олиб боришга киришилмаган. Факат тиббиёт та- 
рихи ва этнология со^асида бу масалага бироз эътибор кара- 
тилади.
Бундай тадки^отлар олиб бориш *озирги кунда ни^оятда 
мух;им, улар нафакат маълумотга эга булиш учун керак, балки 
уларни билиш амалий характер касб этади. Бугун Узбекистон­
да инсон ва унинг саломатлиги асосий кадрият *исобланаёт- 
ган бир ва^тда бу *аедаги ижтимоий билимларни ошириш э*- 
тиёжи мавжуд.
XX аср урталарида медицинанинг ижтимоий тарихи шакп- 
лана бошлайди, унинг ривожпанишига Буюк Британия ва 
Франция тарихчилари катта *исса кушишади. Анъанавий ме­
дицина тарихидан фаркли равишда, медицинанинг ижтимоий 
тарихи тиббиётни жамият тарихининг умумий контекстида ур- 
ганади. Шунингдек, унда у ёки бу касалликнинг ижтимоий тари- 
хини, масалан, эпидемиялар тарихи ёки аклдан озиштарихини 
ёзишга катта а*амият берилади. Медицинанинг ижтимоий та- 
рихини тадки^ этиш халкаро маркази Wellcome Trust Institute 
булиб, у Лондонда жойлашган. Медицинанинг ижтимоий тари­
хи буйича йирик мутахассислардан бири маш^ур инглиз фан 
тарихчиси Рой Портердир1 (2002 йили вафот этган).
Медицинанинг ижтимоий тарихи буйича маш*ур асарлар 
сирасига Мишель Фуконинг «Клиниканинг тугилиши» (1963; 
рус тилида 1998), «Классик боскичда а^лдан озиш тарихи»
1 Портер Р. Краткая история безумия - М., 2009. - 224 с.
5


(1972; рус тилида 1997); Фредерик Картрайтнинг «Тиббиёт- 
нинг ижтимоий тарихи» (инглиз тилида, 1977); Роджер Смит- 
нинг «Тиббиёт билан синов: Викториан судида акдцан озиш ва 
масъулият» (инглиз тилида, 1981) асарлари; Жастин Чампион 
мух,аррирлигида чоп этилган «Лондондаги эпидемия» (инглиз 
тилида, 1993) китоби киради1.
Тиббиёт 
тарихи 
буйича 
минта^ада 
П.Ф.Боровский,
М.И.Слоним, Б.В.Лунин, Я.К.Муминов,Х.З.Зо*идов, А.Каримов, 
РС.Сагатов, Б.Х.Магзумов, Н.М.Махмудова, А.А.Абдуллаев, 
С.А.Агзамходжаев, А.А.Крдиров, С.А.Арипов, Т.У.Арипова, 
А.К.Х;усанбаева, А.Ш.Шокиров, Е.В.Лузина каби тадкикотчилар 
иш олиб борган1
2.
Совет давридаги тадки^отчиларнинг аксарияти XIX аср охи- 
ри - XX аср бошларида улкада ташкил этилган европача тиб­
биёт муассасаларининг ах;олига тиббий ёрдам курсатишдаги 
урнини пасайтиришга хдракат ^илди. Жумладан, бундай по­
л а т и Х.А.Аллаяров, М.А.Арипов, Ю.Д.Гедлина, А.Я.Карасев,
1Фуко М. Рождение клиники. - М.: Смысл, 1998; Уники. История безумия в клас­
сическую эпоху. - СПб.: Университетская книга, 1997; Frederick Fox Cartwright. А 
Social History of Medicine. - London: Longman, 1977. - 210 p.; Roger Smith. Trial by 
medicine: Insanity and responsibility in Victorian Trials. - Edinburgh: Edinburgh 
University Press, 1981. - 238 p.; Justin Champion. Epidemic Diseases in London. -
London, 1993.
2 Сагатов PC. Развитие народного здравоохранения Советского Узбекистана. 
-Т аш кен т: Госиздат, 1958. - 110 с.; Лунин Б.В. Научные общества Туркестана и их 
прогрессивная деятельность. Конец XIX - начало XX века. - Ташкент: Изд-во АН 
УзССР, 1962; Магзумов Б.Х. Здравоохранение советского Узбекистана. - Ташкент: 
Госиздат УзССР, 1963. - 56 с.; Махмудова Н.М. Очерки истории развития внутрен­
ней медицины в Узбекистане.-Ташкент: Медицина, 1 9 6 9 .-2 4 2 с.; Абдуллаев А.А. 
Медицина в Хорезме (на узб. яз.). - Ташкент: Медицина, 1971. - С .15; Его же. 
Очерки истории развития медицины в Хорезме. - Ташкент: Медицина, 1980. - 162 
с.; Агзамходжаев С.А., Юсупов Э.И. Здоровье народа. -Таш кент: Медицина, 1966. 
- С.39; Кадыров А.А. Становление и развитие советского здравоохранения в Узбе­
кистане. - Ташкент: Медицина, 1976. - 134 с.; Его же. История медицины (на узб. 
яз.). - Ташкент: Ибн Сино, 1993. - 272 с.; Арипов С.А., Арипова Т.У., Хусанбаева 
А.К. Сельское здравоохранение Узбекистана. - Ташкент: Медицина, 1985, 64 с.; 
Хасаний М., Каримова С. Медицина в эпоху Навои (на узб. яз.). - Ташкент: Ибн 
Сино, 1991. - 144 с.; Шакиров А.Ш.. Лузина Е.В. К истории лечения переломов и 
вывихов поданным восточной медицины. - Ташкент: Медицина. 1989; Хикматул- 
лаев X. Восточная медицина (на узб. яз.). -Ташкент: Ибн Сино, 1998.
6


Б.Туляганов ишларида кузатиш мумкин1. Аммо бу йилларда 
тиббиёт тарихи буйича республикада махсус диссертациялар 
*имоя ^илинди2.
Туркистон улкасида а^олининг ижтимоий-маданий *аёт да- 
ражасини урганишда согли^ни caiyiam тизими полати ва унда 
юз берган трансформация жараёнларини илмий таджик этиш 
му*им саналади. Маълумки, XIX асрнинг иккинчи ярми - XX 
аср бошларида улка а*олисининг кундалик *аётида сезиларли 
узгаришлар содир булган. Улар а^олининг *аётига турли хил 
янги билимлар ва технологиялар кириб келиши билан богли^ 
булган. Шулардан бири Туркистонда илк замонавий европача 
тиббий билимларнингтаркалиши ва тиббиёт муассасалари ти- 
зимининг шаклланиши *амда санитария-гигиена тартиблари- 
нингжорий этилиши билан безлик; булган. Бугунги кун тадкикот- 
чилари олдида нафакат мазкур жараёнларни амалга ошириш 
боск;ичларини ва усулларини ёритиш, балки бу жараёнларга 
ма^аллий ах;олининг муносабати ва унинг иштирокини та>у
1
ил 
этиш *ам му*им илмий а^амият касб этади.
1АллаяровХ.А. Врачеватели в дореволюционной Средней Азии // Итоги и перс­
пективы исследований по истории медицины. - Кишинев, 1973. - С.461 - 462; 
Арипов M.A. Из истории больничного дела в дореволюционном Узбекистане (1867 
- 1917 гг.) // Медицинский журнал Узбекистана. - Ташкент, 1964. №11. - С.47 - 49; 
Гендлина Ю.Д. Из истории первых приемных покоев в Самаркандской области // 
Здравоохранение Таджикистана. - Душанбе, 1976. №3. - С.48 - 50; Карасев А.Я. 
К деятельности русских женщин-врачей в Туркестане // Медицинский журнал Узбе­
кистана. - Ташкент, 1960. №5. - С.60 - 63; Туляганов Б. Сельские врачебные 
участки до Великой Октябрьской революции в Узбекистане // Медицинский журнал 
Узбекистана. - Ташкент, 1965. №2. - С.9 - 41.
2Княжинский Б.П. Очерки по истории медико-санитарного дела в Самарканде и 
Самаркандской области (1868 - 1937 гг.). Дис... канд. мед. наук. - Самарканд, 1941; 
Погосянц А.И. Военно-народная медицина Туркестанского края в 1867 - 1917 гг. и 
организация здравоохранения в 1 9 17-1920 гг. Д ис.. канд. мед. наук. - Ташкент, 1950; 
Усманов Т. Материалы к истории борьбы с сифилисом в Узбекистане (1865-1970 гг.). 
Дис... канд. мед. наук. - Ташкент, 1971; Балкунов В.Ф. История борьбы с холерой в 
Туркестанском крае (1872-1924 т ) . Дис... канд. мед. наук.-Ташкент, 1975; Махмудов 
М. Становление и развитие медицины и здравоохранения в Средней Азии (1865 -
1924 гг.): Дисс... докт. ист. наук. - Ташкент, 1991. - 266 с.; Муминова Г. Узбекистонда 
совет даврида сотликни саклаш тизими тарихи (1917 - 1991 йиллар): Тарих фан. 
докт... дисс. - Тошкент, 2 0 1 8 .-2 7 4 б.; Paula A. Michael. Curative Powers: Medicine and 
Empire in Stalin’s Central Asia. - Pittsburgh: University of Pittsburgh Press, 2003. - 240 p.
7


Ма*аллий а*олининг европача тиббиётга булган муноса- 
батлари уша давр шифокорлари томонидан *ар хил ба*олан- 
ган. Бир гуру* европача тиббиёт муассасалари ходимлари 
а*олининг янги тиббий билимларни кабул килишида диний 
омиллар тусик булган деб *исобласа, бошка бир гуру* ама- 
лиётчилар ма*аллий а*оли русийзабон шифокорлар фаолия- 
ти билан яхши танишиб бораётгани, сифатли тиббий хизматга 
му*тожпиги *амда унга маълум мивдорда маблаг сарфлашга 
тайёрлигини айтиб утган.
Бундан таш*ари, монографияда улкада ма*аллий эркак- 
лар учун ташкил этилган дастлабки тиббий муассасалар *а- 
*ида *ам маълумот берилган. Ушбу тиббий муассасаларнинг 
моддий а*воли, кадрлар ва дорилар билан таъминланиши, 
уларнинг муаммолари ва тиббий ёрдам сураб мурожаат *ил- 
ган беморларнинг миллий таркибига ало*ида эътибор кара­
та л ган.
Монографияда а*олига тиббий ёрдам курсатишда хусусий 
шифо масканларининг урни, уларда даволанган касаллик 
турлари *амда даволаш усуллари, тиббий хизмат ва дори- 
дармонларнинг нарх-наволари каби масалалар *ам ёритил- 
ган. Шунингдек, асарда турли касаллик йуналишлари буйича 
масалалар ало*ида тадкик этилади, жумладан, бу даврда 
улка а*олиси орасида энг куп таркалган касалликлардан 
бири -т е р и касалликлари *акида кенг маълумотлар келтири- 
лади. Масалан, улкада мохов касаллигига учраган беморлар 
учун ташкил этилган мохов кишлокларнинг а*воли, моддий 
таъминоти, уларда яшовчи беморлар, уларга тиббий ёрдам 
курсатилиши каби масалалар тадкик этилади. Бундан таш*а- 
ри, унда Туркистон а*олиси орасида кенг таркалган юкумли 
касалликлар, уларнинг вужудга келиш сабаблари, уларни да­
волаш усуллари, улим *олатлари ва уларнинг олдини олиш 
тадбирлари *акидаги масалаларга эътибор каратилади. Ай- 
никса, безгак (малярия) касаллиги *акида батафсил маълу­
мот келтирилади.
8


Монографияда замонавий тиббиёт муассасаларида кадр- 
лар, уларнинг молиявий а^воли, асбоб-ускуналар билан таъ- 
минланиши х,амда сохдцаги муаммолар *ам ёритилган.
Монографияда XIX аср охири - XX аср бошларида Тур- 
кистонга кириб келган европача илмий тиббиётга ма>;аллий 
а^олининг муносабати ва уни ^абул килиш ёки ^илмаслик ма- 
салалари ва бунингсабаблари таджик этил ган. Шунингдек, ма- 
х,аллий а^олига тиббий ёрдам курсатишдаги анъанавийлик ва 
трансформация жараёнлари, европача тиббиётнинг халк та- 
бобатига муносабати курсатиб берилган. Хусусий шифохона- 
лар ва уларнинг фаолиятига дойр масалалар, хотин-цизлар- 
га тиббий ёрдам курсатишнинг узига хос хусусиятлари ва бу 
ишда хизмат килган шифокорлар фаолияти ёритилган. Турли 
касалликлар буйича фаолият олиб борган тиббиёт ходимла- 
ри ва амбулаториялар фаолияти *амда турли касалликларни 
келтириб чикарувчи омиллар, уларни даволаш усуллари ва 
натижалилиги, уларнинг муаммолари каби масалалар тах,лил 
этил га н.
Монографиянинг Кириш ^исми, «Туркистонда тиббиёт хо- 
димлари фаолияти» номли 1-бобнинг 1-булими *амда «Ул- 
када хотин-^излар ва болаларга тиббий ёрдам курсатилиши» 
номли 2-булими т.ф.д., профессор С.Б.Шадманова, «Туркис­
тонда х,арбий тиббий муассасалар ва эркакпар шифохонала- 
ри: ташкил топиши ва фаолияти» номли 3-булими И.Ш.Азизов 
томонидан, 2-бобнинг «Улкада куз касалликпарини даво- 
лашнинг полати ва ривожланиши» номли 1-булими т.ф.д. 
М.С.Исакова томонидан, «XIX аср охири - XX аср бошлари­
да Туркистонда хирургия ва травматология» номли 2-булими 
т.ф.н. А.З.Тогаева, «Улкада ю^умли касалликлар турлари ва 
уларни даволаш усуллари» номли 3-булими А.М.Базарбаев, 
«Туркистон а^олисига дерматология ва венерология касал- 
ликпари буйича тиббий хизмат курсатиш масалалари» номли 
4-булими Н.Ц.Рах,имжонова томонидан, 3-бобнинг «Туркистон­
да анъанавий доришуносликдан фойдаланиш масалалари»
9


номли булими Н.Ф.Ширинова, «Туркистон тиббий ресурслари- 
дан фойдаланишнинг илмий йулга куйилиши» номли 2-булими 
т.ф.д., профессор С.Б.Шадманова ва Р.М.А^медова, «Улкада 
санитариянинга^воли ва муаммолари» номли 3-булими т.ф.д., 
профессор С.Б.Шадманова ва т.ф.н. М.О.Али^ожиев томони- 
дан, 4-бобнинг «Инглиз тилидаги тад^икотларда минта^адаги 
тиббий *олат, касалликлар ва даволаш усуллари тавсифи» 
номли 1-булими В.Ю.Холов, «Француз тилидаги асарларда 
Туркистон табобати масалалари тал^ини» номли 2-булими 
Д.Б.Расулова томонидан ёзилган.
10



Download 7,56 Mb.

Do'stlaringiz bilan baham:
1   2   3   4   5   6   7   8   9   ...   45




Ma'lumotlar bazasi mualliflik huquqi bilan himoyalangan ©hozir.org 2024
ma'muriyatiga murojaat qiling

kiriting | ro'yxatdan o'tish
    Bosh sahifa
юртда тантана
Боғда битган
Бугун юртда
Эшитганлар жилманглар
Эшитмадим деманглар
битган бодомлар
Yangiariq tumani
qitish marakazi
Raqamli texnologiyalar
ilishida muhokamadan
tasdiqqa tavsiya
tavsiya etilgan
iqtisodiyot kafedrasi
steiermarkischen landesregierung
asarlaringizni yuboring
o'zingizning asarlaringizni
Iltimos faqat
faqat o'zingizning
steierm rkischen
landesregierung fachabteilung
rkischen landesregierung
hamshira loyihasi
loyihasi mavsum
faolyatining oqibatlari
asosiy adabiyotlar
fakulteti ahborot
ahborot havfsizligi
havfsizligi kafedrasi
fanidan bo’yicha
fakulteti iqtisodiyot
boshqaruv fakulteti
chiqarishda boshqaruv
ishlab chiqarishda
iqtisodiyot fakultet
multiservis tarmoqlari
fanidan asosiy
Uzbek fanidan
mavzulari potok
asosidagi multiservis
'aliyyil a'ziym
billahil 'aliyyil
illaa billahil
quvvata illaa
falah' deganida
Kompyuter savodxonligi
bo’yicha mustaqil
'alal falah'
Hayya 'alal
'alas soloh
Hayya 'alas
mavsum boyicha


yuklab olish