Yana bir asr o‘tgandan so‘ng Adam Smit va klassik iqtisodiy nazariyaning
boshqa vakillar ham inson kapitali konsepsiyasini e’tirof etdilar. Adam Smit 1776
yilda o‘zining “Xalqlar boyligining mohiyati va sabablari xususidagi tadqiqotlar”
asarida xalqlarning boyligi asosan ishchilar soni va ular ko‘nikmasining sifati bilan
belgilanishini ko‘rsatgan.
Bundan yana yuz yil o‘tgandan so‘ng Alfred Marshall ham inson kapitaliga
uzoq muddatli investitsiyalar samarasi va bu jarayonda insonning rolini tahlil etdi.
Xaqiqatdan ham jahonning taraqqiy etgan davlatlari iqtisodiyoti o‘sishi
to‘g‘risidagi statistika ma’lumotlari o‘sishning klassik omillariga asoslangan
hisob-kitoblardagi ko‘rsatkichlardan ancha yuqori ekanligini ko‘rsatdi. Iqtisodiyot
rivojlanishi va o‘sishi jarayonlarini tahlil etish
inson kapitalini zamonaviy
iqtisodiyot va jamiyatni rivojlantiradigan asosiy ishlab chiqarish va ijtimoiy omilga
aylanganidan dalolat berdi.
Ma’lumki, kapitalning qomusiy talqini –
kapital
(fransuzcha, inglizcha
«capital
» va lotincha
«capitalis»
so‘zlaridan —
«bosh, asosiy»)
“daromad
keltirishga qodir bo‘lgan yoki odamlar tomonidan tovarlar va xizmatlar ishlab
chiqarish uchun yaratilgan resurslar”
3
dir.
“Kapital” atamasi odatda kelgusida ishlab chiqarishda foydalanalishi
mo‘ljallanayotgan mehnat maxsulotlariga nisbatan ishlatiladi.
Kapitalni yaratish
jarayoni investitsiya kiritish deb ataladi. Investitsiya kiritish dastlab xarajatlar
qilish, keyinchalik bu xarajatlarning qoplanishini nazarda tutadi.
Dastlabki paytda inson kapitali deganda odamlarning mehnatga bo‘lgan
qobiliyati – ta’lim va kasb ko‘nikmalariga investitsiyalar jamlanmasi tushunilgan.
Keyinchalik inson kapitali tushunchasi jiddiy ravishda kengaydi. Jahon banki
ekspertlari tomonidan amalga oshirilgan eng so‘ngi hisob-kitoblarda inson
kapitaliga iste’mol xarajatlari – oilalarning ovqatlanishi, kiyim–kechak,
turar joy,
ta’lim, sog‘liqni saqlash, madaniyatga va hokazolarga sarflar, shuningdek
davlatning bu maqsadlar uchun xarajatlari kiritilgan.
Yuqorida qayd etilganlar umumlashtiradigan bo‘lsa, inson kapitali
tor
ma’noda
– bu insonning intellekti, sog‘lig‘i, bilimi,
sifatli va unumli mehnati
hamda uning turmush sifatidir.
Keng ma’no
dagi inson kapitali – bu iqtisodiy rivojlanishning intensiv ishlab
chiqarish omili, jamiyat va oilani rivojlantirish, mehnat resurslarining bilimli
qismi, intellektual va boshqaruv mehnati, yashash va ish joyi muhitidir. Ular inson
kapitalini rivojlantirishning ishlab chiqarish omili sifatida samarali va oqilona amal
etishini ta’minlashi kerak.
Inson kapitali nazariyasiga muvofiq odamlar o‘zlariga investitsiya kiritib,
imkoniyatlarini kengaytirishlari, davlat esa inson kapitalini boyitish uchun mablag‘
sarflab, milliy daromadni ko‘paytirishi mumkin. Bunday investitsiyalarning
samaradorligi sarf qilingan mablag‘larning mehnat unumdorligi ortishi va ish xaqi
ko‘payishi orqali qoplanishida o‘z ifodasini topadi.
3
Экономическая энциклопедия /Гл. ред. Абалкин Л.И. – М., 1999. С.271.
Umuman, keng manodagi kapital deyilganda to‘planadigan, ishlab chiqarishda
foydalaniladigan va daromad keltiradigan ijtimoiy
boylikning barcha unsublari
nazarda tutiladi. Bu T. Shuls
4
fikriga ko‘ra, kapitalni: inson kapitali va ashyoviy
kapitalga izchil taqsimlash imkonini beradi
5
.
Inson kapitali konsepsiyasiga to‘liqroq aniqlik kiritish uchun jismoniy va
inson kapitali o‘rtasidagi farqni ajratish talab etiladi. Kapitalning bu ikki turi
muayyan darajada, ayniqsa kelajakda foyda olish uchun bugun mablag‘
sarflash
masalasida o‘zaro o‘xshashdir. Shu bilan birga inson kapitali o‘ziga xos noyob
belgilarga egadir. Jismoniy kapitaldan farqli ravishda inson kapitali bevosita
odamning o‘zi bilan bog‘liqdir. Erkin jamiyatda inson kapitalining egasi faqat shu
insonning o‘zi bo‘lishi mumkin.
Kapitalning bu shakli ham, masalan uning egasi betob bo‘lsa qadrsizlanishi,
vafot etsa butunlay yo‘qotilishi mumkin. Mazkur holat inson kapitaliga investitsiya
kiritish
jismoniy
kapitalga
investitsiya
kiritishga
qaraganda
ko‘proq
tavakkalchilikni talab etishidan dalolat beradi.
Inson kapitalini boshqalarga bera olmaslik ham uning egasiga bog‘liqligini
ko‘rsatadi. Inson o‘z e’tiqodi,
moyilligi, hayotiy qadriyatlardan kelib chiqqan
xolda o‘z kapitalidan turli samaradorlik bilan foydalanishi mumkin. Amaliyotda
aholida mavjud bo‘lgan inson kapitali zahirasi bilan uning mehnat bozorda
foydalanilayotgani o‘rtasida katta tafovut bo‘lishi mumkin.
Ashyoviy kapital boylikning bevosita moddiy shakliga – binolar va inshoatlar,
yer va boshqa tabiiy resurslar,
dastgohlar, moddiy–tovar boyliklari zahiralariga
egadir. Ashyoviy bo‘lmagan kapital o‘z moddiy shakliga ega bo‘lmasdan,
jismoniy kapitalda mujamlashadi va ushbu kapital sifati yoki samaradorligini
oshirishi mumkin. Kapital jamlanmasining bu ikki qismi o‘z navbatida insonlarda
mujassamlashmagan kapital va inson kapitaliga bo‘linadi.
Odamlarda mujassamlangan ashyoviy kapital insonni shakllantirish uchun
zarur bo‘lgan, ya’ni bolalarni tarbiyalashga chiqimlardir. Iqtisodchi J. Kendrik
noashyoviy inson kapitali qatoriga umumiy ta’lim
va maxsus tayyorgarlik uchun,
sog‘liqni saqlash va ish kuchi harakatlanishiga xarajatlarni kiritadi. Insonda
mujassamlashmagan noashyoviy kapitalga ilmiy tadqiqotlar va ishlanmalar kiradi
6
.
Inson kapitali nazariyasini shakllantirish, uni rivojlantirish, ilmiy jamoatchilik
tomonidan e’tirof etilishiga T. Shuls ulkan hissa qo‘shgan. U birinchilardan bo‘lib
inson kapitali tushunchasiga ishlab chiqaruvchi omil sifatida qaragan. Olim sanoat
rivojlanishi va sanoat rivojlanishidan keyingi iqtisodiyotda inson kapitalining
asosiy harakatlantiruvchi kuch sifatidagi rolini anglab yetish uchun ko‘p ish qildi.
T. Shuls o‘zining “An’anaviy agrar sohasining transformatsiyasi” asarida
qishloq xo‘jaligidagi texnologiyalarning roliga alohida e’tibor qaratgan. Uning
4
Do'stlaringiz bilan baham: 
