4-mavzu. O’rta asrlar iqtisodiy qarashlari. Merkantilizm iqtisodiy ta’limoti

v) “kurinmas cul”

Bozor iqtisodieti bir markazdan turib boshqarilmaydi. Shunday bulsada, u muayyan tartib va qoidaga amal qiladi. xo’jalik faoliyatining xar bir ishtirokchisi o’z maqsadini k o’zlagan xolda ish yuritadi. Biroq bunday sharoitda aloxida kishilarning manfaatlari qanday uygunlashadi, barcha jamiyat manfaatlari qanday yuzaga chiqadi? Birinchi bulib bu muammoni ilmiy darajaga kutargan A.Smit bo’ldi . U shunday yozadi: «X,ar bir kishi o’z kapitalini kuproq qiymat keltiradigan qilib ishlatishga xarakat qiladi. Odatda, u jamiyat foydasiga ta`sir kursatishni nazarda tutmaydi va unga ancha ta`sir kursatayotganini sezmaydi. U faqat o’z manfaatini nazarda tutadi, faqat o’z foydasini k o’zlaydi. Shunday bulsada, bunday maqsad uning rejasiga kirmagan bulsa xam, ushbu sharoitda kurinmas cul uni maqsad sari yunaltiradi. o’z manfaatlarini k o’zlagan xolda, jamiyat manfaatlariga ataylab unga xizmat qilgandan kura tez-tez xizmat qilib turadi».

d) sinflar va daromadlar

A.Smit karashlarida jamiyat uch sinfga ajratib kursatiladi: er egalari, tadbirkorlar, yollanma ishchilar:

• 
  er egalari kulida asosiy ishlab chikarish vositasi er buladi. Ular ijaraga bergan eri uchun ijara tulovlari sifatida ushbu erdan olingan daromadning bir kismini renta kurinishida oladi;
  
• 
  tadbirkorlar ishlab chikarish vositalarining ikkinchi bir turiga (imorat-inshootlar, asbob-uskunalar, fermalar, xom ashyo zaxiralariga) egalik kiladi, ishchilarni yollaydi va daromad kurinishida foyda oladi;
  
• 
  yollanma ishchilar - eng kup, kambagal sinf xisoblanadi, ular mulk egasi emas va ular mexnatini sotib, daromad kurinishida ish xaki oladi,
  

A.Smit daromadning xar uchala asosiy shaklini aloxida kurib chikdi.

D.Rikardoning iqtisodiy ta`limoti

1799 yili Bat kurortida D.Rikardo A.Smitning “Odamlar boyligi ...” asarini ukib chikkach, unda birinchi bor siyosiy iktisodga bulgan jiddiy kizikish paydo buladi. Shundan keyin u siyosiy iktisod bilan shugullana boshladi va xammani kiziktirgan savollarga javob berishga xarakat kildi.

Kupchilik tadkikotchilarning guvoxlik berishicha, D.Rikardo usha davrdagi iktisodchi-olimlarning kupchiligi bilan ijodiy xamkorlikda bulgan. Ayniksa, Jeyms Mill (Jon Styuart Millning otasi) bilan D.Rikardo kalin dust bulgan va unga kattik ishongan. U D.Rikardoning dastlabki nashrlariga yordam bergan. P.Samuelьsonning yozishicha “.. Katta Mill deyarli taxlika ostida D.Rikardoni “Siyosiy iktisod tamoyillari va solik solish”ni (1817) yozishga majbur etdi va u Rikardoga shuxrat keltirdi” Lekin D.Rikardoga A.Smitning ta`limotini va o’z zamondoshlari T.Malьtus, J.B.Sey va boshka “klassik maktab” iktisodchilarining iqtisodiy karashlarini “tushunishga” yordam bergan, xar xolda, J.Mill emas, balki uning iste`dodi va amaliy tajribasi xisoblanadi. Bunda uning asarlari, ayniksa, “Siyosiy iktisod va solik solishning boshlanishi” (1817 y.) asaridagi moxirona muloxazalar, ilmiylik tamoyillari D.Rikardoni bugungi kunda xam xurmatga sazovor o’ziga xos olim sifatida ko’rsatib turadi.

Ciymat nazariyasi. D.Rikardo, eng avvalo, kiymat nazariyasiga aloxida e`tibor karatdi. Bu kategoriyani talkin kilishdagi noaniklikni tugatish, D.Rikardo buyicha, siyosiy iktisod uchun muxim axamiyatga ega. Bu muammoni kurib chikishda u A.Smit xulosalariga asoslandi va ularni tankidiy rivojlantirishga xarakat kildi. D.Rikardo A.Smitning mazkur kategoriyaga bulgan ikki xil karashini inkor etadi va kiymat tovar ishlab chikarishga sarflangan mexnat bilan aniklanishi kerakligini yozadi. U, kiymat birlamchi, shu bois daromadlar bilan aniklanishi mumkin emas, deb xisoblaydi. Bu bilan D.Rikardo o’zini qiymatning mehnat nazariyasi tarafdori ekanligini namoyish etadi.

.

Kapital nazariyasi. D.Rikardo buyicha, kapital ishlab chikarishda foydalaniladigan mamlakat boyligining bir kismi bulib, u ozik-ovkat, kiyim-kechak, asbob-uskunalar, xom ashyo, mashinalar va b. iborat. Uning kapital tug’risidagi karashlari bu muammo bilan shug’ullangan klassik iqtisodiy maktabning boshqa vakillarining iqtisodiy qarashlari bilan xam oxang bo’lsada, ulardan farqli ravishda, bir hil kapital kuyilmasidan keladigan daromadning xar xilligi sababli kapital bir kasb turidan boshqasiga o’tib turishini ko’rsatib berdi. .

Qiyosiy ustunlik nazariyasi. D.Rikardo birinchilardan bo’lib ayrim tovarlarni ishlab chikarishdagina emas, balki mamlakatlar o’rtasida xam xalqaro mexnat taksimoti va ixtisoslashuvning foydaliligini isbotlab berdi. Xalqaro mexnat taksimotiga asoslangan holda, u kiyosiy ustunlik nazariyasini yaratdi.
J.B.Seyning iqtisodiy ta`limoti

Evropadagi ko’pchilik rivojlangan mamlakatlarda va AKЩ da. butun XIX asr davomida, ya`ni klassik siyosiy iqtisodning marjinalizm bilan o’rin almashish davriga qadar, klassik maktab g’oyalarining va koncepciyalarining keyingi rivojlanishida A.Smit ta`limoti asos bo’lib keldi. Shu ma`noda Franciyada A.Smit g’oyalarini ancha izchil va ijodiy davom ettirgan Jan Batist Sey (1767-1832) xisoblanadi.

«Sey qonuni». J.B.Sey A.Smitning erkin bozor, baxoning erkin shakllanishi, ichki va tashki savdo, tadbirkorlarning cheklanmagan erkin rakobati va protekcionizmning xar kanday kurinishiga yul kuymaslik tamoyillarini qo’llab-quvvatladi va ularni kuklarga kutardi. Agar bu tamoyillar qo’llanilsa, J.B. Sey bashoratiga ko’ra, ortiqcha ishlab chiqarish xam, ijtimoiy maxsulotni tula iste`mol kilmaslik xam bulmaydi, ya`ni iqtisodiy inkirozlarning ob`ektiv zarurligi kelib chikmaydi. U bu g’oyani rivojlantirib, o’zining «bozor konuni»ni yaratdi. U “Sey konuni” deb ataladi. Bu konunning moxiyatiga kura, xar kanday ishlab chikarish daromadlarni keltirib chikaradi, bu daromadlarga kiymati ularga teng bulgan tovarlar sotib olinadi, yalpi talab esa xamisha yalpi taklifga teng buladi. Boshqacha kilib aytganda, tovarlar taklifi o’zi uchun shaxsiy talabni yaratadi, ya`ni o’z tovarini sotib daromad olgan xar bir kishi ushbu daromadga mos ravishda talabni keltirib chiqaradi (boshqa tovarlar sotib olinadi).

T.Malьtusning iqtisodiy karashlari
İngliz iqtisodchisi Tomas Robert Malьtus (1766-1834) dvoryan oilasida tug’ilgan. Kembrij universitetini tamomlagach, qishloq ruxoniysi, 1807 yildan esa siyosiy iqtisod professori bo’ldi . Uning asosiy asarlari «Nufus konuni tug’risida tajriba» (1798), «Er rentasining tabiati va usishi tug’risida tadkiqot» (1815), «Siyosiy iqtisodning principlari» (1820) xisoblanadi.

«Nufus qonuni». T.Malьtus resurslarning cheklanganligi va extiyojlarning cheksizligi sharoitida axoli extiyojlarini kondirish muammosiga o’ziga xos tarzda yondashdi. U o’zining “Nufus konuni tugrisida tajriba” asarida axoli soni juda tez kupayib boradi, ozik-ovkat maxsulotlarning usishi esa, ancha orkada kolib ketadi deb ishontirishga uringan. T.Malьtus axolining kupayishini cheklovchi muayyan chora-tadbirlar kullanilmasa, insoniyat ocharchilikka duch keladi deb xulosa kiladi va bunday vaziyatdan chikishning ikki yulini taklif etadi: birinchisi - epidemiyalar, urushlar, kasalliklar natijasida axolining kamayishi, bunda tabiatning o’zi kishilar bilan ularning yashash vositalari urtasida me`yorl nisbatning urnatilishiga kisman yordam beradi, ikkinchi yul - nikoxdan voz kechish yoki kech turmush kurit, tugilishni kamaytirish.

Xazirgi zamon iktisodchilari T.Malьtusning ijtimoiy siyosatning axamiyatiga bergan baxosiga kushilmaydilar. Mexnatga yaroksiz va kam ta`minlangan axolini kullab-kuvvatlash xozirgi zamonaviy jamiyat iqtisodiy siyosatning zarur kismidir. Bundan tashkari, xayriya faoliyati ijtimoiy va siyosiy barkarorlikni ushlab turish uchun xam zarur: kambagallarning kupayishi bunday barkarorlikka xavf solishi mumkin. Birok bunda faol ijtimoiy siyosatning salbiy tomonini xam xisobga olish zarur: u mexnatga va tadbirkorlik faoliyatiga bulgan kizikishni susaytiradi.