Ҳ. А. АрFинбоев, Ҳ. У. Абдуллаев, А. М

16.4-расм. Ўзбекистон Республикаси бўйича маккажўхори (а) ва
буғдой (б) ўртача ҳосилдорлигининг ўзгариши ва тренд чизиғи
А



16.5-расм. Японияда шоли, бу²дой ³осилдорлигининг
йиллар б°йича °згариши ва тренд чизи²и
.Қ. Абдуллаев ва Г.Х. Холбоевлар Япония мамлакати учун шоли ва буғдой ҳосилининг (У, ц/га) йиллар (Х) бўйича миқдорий ўзгариши-ни таҳлил қилганлар ва ҳосил чизиғи трендини қуйидаги тенгламалар орқали ифодалашган:
шоли учун ;
r = 0,77, (16.4)
буғдой учун ; r=0,76 (16.5)
Бу тенгламаларда Х - 1961 йилдан бошлаб ҳисоблашнинг тартиб рақами бир деб олинган. Бу формулалардан корреляции коэффициенти r нинг қийматлари анча турғун эканлигини кўрсатиб турибди. 16.2, 16.3, 16.4 - расмларда тренд чизиғи ҳосилдорликни етиштирилишида маълум даражада агротехник тадбирларнинг қандайлигини билдираётган бўлса, тренд чизиғидан ҳосилнинг четланиши эса об-ҳаво ва иқлим шароитига боғлиқлиги исботланган.
Махсус услубий кўрсатма, раҳбар ҳужжат, монография ва рисолаларда тренд чизиғидан четлашган ҳосил айирмасини агрометеорологик шароитларга боғланганлиги кўрсатилган ва Ўзгидрометнинг гидрометеорологик маълумотлар билан таъминлаш хизматида тезкор агрометеорологик хизмат кўрсатишда агрометеорологик башоратчилар фойдаланишади.


16.3.4. Шолининг ривожланиши ва ҳосилини башоратлаш.
Шолининг фенологик фазаларга кириш санасини аниқлаш учун Ҳ.М. Абдуллаев, Г.Х. Холбоевлар башоратлашнинг содда усулини таклиф этишган. Мисол сифатида башоратлаш усули билан таништириш мақсадида Қорақалпоғистон Республикасида ўртапишар шоли нави учун фойдаланиладиган тенгламанинг ифодасини қуйида келтирамиз:
, r=0.87, S_y=3; (16.6)
, r=0.80, S_y=4.8; (16.7)
, r=0.84, S_y=4; (16.8)
, r=0.78, S_y=6,6, (16.9)
бу ерда, У₁, У₂, У₃, У₄ - буларга мос равишда униб чиқиш (У₁) тупланиш (У₂,) рўвак чиқариш (У₃) ва мум пишиш (У₄) фенологик фазаларга ўтиш санаси, Х-шолининг экилган санаси; r - корреляция коэффициенти, тенглама хатоси кун ҳисобида. Башоратлаш учун шолининг экилган санаси, юқоридаги тенгламалар ва улардан фойдаланишда қуйидагиларни эътиборга олиш керак яъни экиш ва униб чиқиш 1 майдан, тупланиш-1 июндан, рўвак чиқариш ва мум пишиш –1 августдан ҳисобланади. Мисолимизда Қорақалпоғистонда 1997 йили шоли 13 майда экилган. Бу 13 сон қийматни тенгламаларда Х ўрнига қўйилади ва олдиндаги коэффициентларга кўпайтирилиб чиқилади. Тенгламага қўйиб ҳисоблаб топилган соний қиймат фазаларга кирган санасини бошланишини билдиради. Ҳисоб-китоб қуйидагича олиб борилади: униб чиқиш У=0,7513+18,0=27,7≈28. Демак, униб-чиқиш 28 майга тўғри келади. Башоратлаш муддати 15 кун илгари бажарилган. Ҳақиқий униб-чиққан сана 27 майда бўлган. Фарқ 1 кунни ташкил этади. Энди тупланиш фазасини башоратлаш ҳисобини олиб борамиз: У=1,513+7,1=21. Демак, тупланиш 21 июнга тўғри келяпти. ҳақиқий тупланиш фазаси 22 июнда бўлган. Фарқ бу ерда ҳам 1 кунни ташкил этяпди, аммо башоратлаш 38 кун илгари бажарилган. Рўвак чиқариш фазаси У=1,113-14,0=0. ҳисобимиз 1 августдан бошланганлиги учун 0 рақам 1 августни англатади. Рўвак чиқариш фазаси 1 августга тўғри келяпти. Ҳақиқий фаза 3 августда бўлган. Фарқи 3 кунни ташкил этган. Башоратлаш муддати эса 79 кун илгари бажарилган. Мум пишиш фазаси учун У=1,1913+8,5=24. Мум пишиш фазаси 24 августга тўғри келяпти. Ҳақиқий мум пишиш фазаси 30 августда кузатилган. Башоратлашнинг хатоси 6 кунга тўғри келган. Бу ҳам тенглама хатосидаги йўл қўйилган чегарасида бўлганлиги сабабли башоратлаш санасини тўғри чиқди деб баҳолаш мумкин. Башоратлаш муддати 103 кун.
Шолининг хўжалик ҳосили агрометеорологик ва биометрик параметрларга боғлиқлигидан фойдаланиб (16.1-жадвал) башоратлаш учун тенглама ифодасининг умумий кўриниши қуйидагича:


. (16.10)