Холдор Чиниқулов, Анвар Жўлиев

161-расм. Соҳилдаги уринма тўлқинлар 
таъсирида жинс бўлакларининг 
думалоқланиши. 

---

316 
162-расм. Денгиз соҳилидаги 
уринма тўлқинлар. 
163-расм. Денгиз соҳининг уринма 
тўлқинлар таъсирида емирилиши. 
Даҳшатли тўлқинлардан бири 
цунами
(японча қўлтиқдаги 
тулқин) бўлиб, океан тубларидаги зилзила ва вулкан отилиши 
натижасида ҳосил бўлади. Кучли цунами соатига 500 - 700км 
тезликда тарқалувчи, баландлиги 20 - 30 м дан ортиқ бўлган 
тўлқинлар ҳосил қилади. Кракатау (1883 й.) отилганда цунами 
баландлиги 36 метрли тўлқин билан қирғоқларни вайрон қилган. 
Тўлқинларнинг қирғоқни тез ѐки секин емириши соҳилдаги 
жинслар таркибига боғлиқ. Юмшоқ жинслар (қум, гил, оҳак) жуда 
тез емирилади ва денгиз супачалари - террасалар ҳосил бўлади. 
Тўлқин соҳилга урилгач, материк саѐзлиги (шельф) да тўпланган 
қоя синиқларини у ѐки - бу ѐққа думалатиб, бир қисмини денгиз 
тагига чўктиради, қолган майда ва эриганини ўзи билан олиб 
кетади. Йирик бўлакли маҳсулотлар унча узоқ масофага кетмайди. 
Емирилган жинс бўлакларини тўлқин ботиқ жойларда тўплайди. 
Аксинча, агар қирғоқ эгри - бугри бўлса, дарѐ келтирган 
маҳсулотлар олдин дарѐнинг оқим йўналиши бўйича денгиз остига 
чўкади ва қумлоқ соҳил ҳосил бўлади, бу олдинги қирғоқнинг 
ҳудди давомига ўхшайди ва бухталарни ажратиб туради. 
Эстуарий 
ва
 дельталар
катта дарѐларнинг денгизга қуйилиши 
жойида ҳосил бўлади, шунингдек, денгизнинг қуруқликка босиб 
киришидан ҳам эстуарий ҳосил бўлади. Эстуарий чуқур ва анча 
катта ўзан бўлиб, қарама - қарши соҳиллари кўпинча параллел 
бўлмайди. Улар ҳудди сув босган водийларга ўхшайди. Эстуарий 
ва дельталарнинг ҳосил бўлиши ер пўстидаги ҳаракатларга 
боғлиқдир. 
Денгиз сувидаги эритма, чуқурлик, босим, оқим, ҳарорат, 
эркин кислородсиз шароит ва органик дунѐ каби омиллар турли хил 

---

317 
тоғ жинсларининг ҳосил бўлишида муҳим аҳамиятга эга. 
Бинобарин, денгиз ва океанлар қуруқликдан келтирилган шағал, 
қум, гил, оҳак, кимѐвий эритма ва органик қолдиқлар тўпланадиган 
охирги ҳавза ҳисобланади. 
Денгиздаги геологик жараѐнлар кенг майдонда содир бўлади. 
Шу сабабли тўпланган ѐтқизиқлар қалин ѐки юпқа қатламлардан 
ташкил топиб, катта майдонларни қамраб олади. Шундай қилиб, 
денгиз ва океанлар катта иш бажарувчи, беҳисоб чўкинди ва фой-
дали қазилмалар маконидир.