Холдор Чиниқулов, Анвар Жўлиев

Турбид (лойқа) оқимла
р. Турбид оқимлари (инглизча – 
«турбид» – лойқа; синоними – суспензион оқимлар, зич оқимлар) 
биринчи марта голландиялик олим Кюнен томонидан асосланган 
бўлиб, лойқа сувнинг юқори зичлиги туфайли нишаблик юзаси 
бўйлаб пастга оқувчи гравитацион оқимлар кўзда тутилади. Бундай 
оқимлар таркибидаги муаллақ майда дисперс зарралар ҳисобига 
катта зичликка эгадир.
Турбид оқимларининг асосий қисми материк ѐнбағрида 
вужудга келади. Улар океанларнинг чўкинди тўпланиш 
жараѐнларида етакчи аҳамиятга эга.
Материк ѐнбағирларида чўкинди тўпланиш тезлиги юқори 
бўлганлиги сабабли чўкинди терриген зарралари орасида катта 
ҳажмда сув сақланиб қолади. Бу эса, уларнинг флюидаллик 
хусусиятини таъминлайди. Шунинг учун ҳам нишаблик бир неча 
градусдан бошлаб ҳали зичлашиб улгурмаган чўкинди массаси 
мувозанатни бузувчи бирламчи туртки асосида оқабошлайди. 
Бундай туртки бўлиб зилзилалар саналиши мумкин. 
Қотиб улгурмаган чўкинди материаллар оқабошлаши билан 
атрофдаги сув массаларини ҳам қамраб олаборади. Бу эса, оқим 
қовушоқлигининг пасайишига ва тезлигининг ортиб боришига олиб 
келади.
Қиялик юзаси бўйлаб пастга оқаѐтган турбид оқими тезлик, 
турбулентлик ва чегаравий қаршиликнинг оптимал қийматларига 
эга бўлади. Бу қийматларнинг пасайиши, кўп миқдорда чўкинди 
материалларнинг муаллақ ҳолда кўчирилишини чегаралайди. 
Уларнинг ортиши эса, лойқа оқимнинг устки сув қатламлари билан 
аралашиб, тарқаб кетишига олиб келади.
Турбид оқимлари дастлаб қия юзада яхлит ҳолда оқади ва 
кейинчалик маълум ўзанларга бирлашади. Йирик ўлчамдаги терри-
ген материаллар оқимнинг бошида ва остки юзасида тўпланади. 

---

319 
Оқимнинг устки юзасида ва охирида дисперс материаллар шлейфи 
ҳосил бўлади.
Турбид оқимларида йирик терриген материалларнинг 
кўчирилиши ўзан тубини емирилишга олиб келади. Бу жараѐн кон-
тинент ѐнбағрида кўплаб каньонларнинг ривожланишини таъмин-
лайди. Ҳақиқатан ҳам ҳозирги замон континент ѐнбағирларида 
жуда кўп шундай каньонлар кузатилади. Уларнинг баъзилари 
қуруқлик дарѐларининг денгиз шельфи бўйлаб ўтган давоми билан 
узвий алоқадор.
Турбид 
оқимлари 
каньонлардан 
абиссал 
текисликка 
чиққанидан сўнг, ички ва ташқи қаршиликлар туфайли, уларнинг 
ҳаракат импульси пасайиб боради. Натижада турбид оқимларининг 
ҳаракат тезлиги ва турбулентлиги сусаяди, ташиб келтирган терри-
ген зарралари чўкиш тезлиги қонунлари бўйича чўка бошлайди.