Himoyaga ruxsat etildi

Zohiriylar mazhabi. Zohiriylar va Abu Bakr ibn at-Toyyib aytadi: “Riboning illati yo‘q, u hadisda kelgan narsalarga xos”. Buning sababi ular qiyosni inkor qilishadi. Shori’ ribo olti narsada bo‘lishini bayon qilgach, boshqa narsalar mubohligicha qolaveradi.
Xulosa qiladigan bo‘lsak, taomda ziyodasi haromligining illati hanafiylar va hanbaliylarda kayl va vazn, molikiylarda iqtiyot va iddixor, shofi’iylarda taomlik.
Hanafiylar va hanbaliylar illat qilgan kayl va vazn, molikiylar va shofi’iylar illat qilgan pullik va taomlikdan boshqa narsalarda ziyoda qilib oldi-sotdi qilish mumkin. Chunki insonlar u narsalarga ko‘p ehtiyoji sezmaydi va foyda olish ko‘p zarar qilmaydi. Demak kayl, vazn, pul va taomdan boshqa narsalarda ziyoda qilib sotish mumkin, ularda ribo yo‘q.
Tarjih. Ibn Rushd al-Molikiy aytgan: Ma’no jihatidan ta’ammul qilib ko‘rilsa hanafiylarning illati yaxshiroq illat ekanligi ko‘rinadi. Chunki shari’at riboni harom qilishidan maqsad aldanib qolishni oldini olish. Muomalalardagi barobarli k bilan adolat bo‘ladi. Har xil narsalardagi baroborlikni bilish qiyinchilik tug‘dirgani uchun dinor va dirhamni o‘lchov qilindi. Vazn va kayldan boshqa mato kabi narsalar ham bo‘lgani uchun ulardagi adolat o‘zaro nisbatning topilishi orqali bo‘ladi. Ya’ni ikki narsadan birining o‘z jinsiga nisbatan qiymati belgilanadi. Demak bu savdo mollaridagi bir-biri bilan turlicha bo‘lishi muomalani adolatli bo‘lishini taqazo etadi. Kayliy va vazniy narsalardagi adolat kayl yoki vaznda barobarlikni topilishi bilan bo‘ladi.
Molikiy olimlarining mutaaxxirlari tilla va kumushdan boshqa narsalarda ozuqalik va saqlab qo‘yishni illat qilgan Imom Molik mazhablarini quvvatlaydilar. Tilla va kumushdagi illat esa shofi’iylar aytganidek pullikdir. Agar mis va temir ribo moli bo‘ladigan bo‘lsa naqd pul berib nasiya savdosi mumkin bo‘lmaydi. Chunki jins boshqa bo‘lganda ziyodasi joiz, lekin nasiya mumkin emas.
Vaznni illat qilishda hech qanday munosabat yo‘q. Chunki dinor va dirham tovarlarning puli, pul mollarning qiymatini bilishga mezondir. Insonlarning muomolalari fasod bo‘lmasligi, ixtilof bo‘lmasliga, zarar kuchayb dirham va dinorlar tijoratga yaramay qolmasligi uchun bu mezon tushib ham, ko‘tarilib ham ketmaydigan narsa bo‘lishi kerak.