Himoyaga ruxsat etildi

2. Ribo fazl taomda yarim so’ va undan ko‘pida, vazniy narsalarda arpa doni (habba)dan kam vazn bo‘lmaganda vujudga kelishi mumkin ekan.
3. Hanafiylar jins birligini ham illat o‘rnida keltirishadi. Jinsi boshqaligini quyidagi qoidalar orqali bilish mumkin:
1. Asli ixtilofli bo‘lgani uchun, masalan xurmo sirkasi bilan uzum sirkasi, qo‘y go‘shti bilan mol go‘shti;
2. Maqsad turlicha bo‘lishi, masalan qo‘y juni bilan echki juni sanoatda turli maqsadlarda ishlatiladi;
3. Sifatni o‘zgarib ketishi bilan, masalan non va un. Non donalab sotiladi, un esa kayliydir.
4. Rasululloh s.a.v. riboni bayon qilishda kayliy (bug‘doy, arpa, tuz va xurmo) va vazniy (tilla va kumush) narsalarga misol keltirdilar. Shunga binoan hanafiy, shofiiy va hanbaliylar nass keltirilgan narsalar insonlar u o‘lchovlar bilan muomala qilmasalarda hech qachon o‘zgarmaydi degan fikrdalar.
Abu Yusuf r.a. nassga xilof bo‘lsa ham urfni e’tiborga oladilar. Chunki, to‘rt narsada kayl, ikki narsadagi vaznga nass kelishi o‘sha vaqtdagi odat bo‘yicha bo‘lgan. Endi odat o‘zgargani uchun hukm ham o‘zgaradi. Abu Yusuf aytadilar: “Nassdan keyin paydo bo‘lgan urf odat o‘zgargani uchun nassni ham o‘zgarishini taqazo qiladi.
Demak, Abu Yusufning ko‘rsatmalarida urf e’tiborli bo‘lib u nassga xilof emas, balki unga muovfiqdir. Chunki, Rasululloh s.a.v. ning zamonlarida urf uning aksi bo‘lganida nass ham shunga muovfiq kelar edi.
Nass urfga qarab illat keltiradi. Qaysi zamonda bo‘lsa ham urf e’tiborlidir.
5. Faqihlar qog‘oz pullar tilla va kumushning o‘rniga o‘tib, ularning hukmida bo‘lib, ribo fazl va ribo nasiya ularda ham bo‘lishligida ixtilof qilishgan.
Ko‘pchilik faqihlar: "Qog‘oz pullarning turlari ko‘p bo‘lishiga qaramasdan tilla va kumush kabi bo‘lib, bir jinsli pullarni almashtirayotganda birini ikkinchisidan ziyoda qilib yoki nasiyaga ayriboshlash mumkin emas. Boshqa jinsga almashtirganda esa nasiya bo‘lmaslik sharti bilan birini ziyoda qilish mumkin", deyishadi.
Ba’zilar: "Qog‘oz pullar qurg‘oshin, aluminiy va nekildan yasalgan tangalar kabi bo‘lib, uni faqihlar tijorat moliga o‘xshatadilar. Shuning uchun bir taraf molini nasiya qilib birini ziyoda qilib ayriboshlash ham mumkin. Lekin ikki taraf ham nasiya qilsa ijmoan man qilingan daynni daynga savdo qilish turiga mansub bo‘lgani uchun mumkin emas", deydilar.
Doktor Vahba az-Zuhayliy aytadilar: “Tanga va hozirgi qog‘oz pullar narsalarning puli bo‘la olgani uchun ham ularda ribo bor, deb o‘ylayman. Bu hanafiylar mazhabiga muvofiq”.
Yuqoridagi so‘zlarni mulohaza qilib ko‘rsak, haqiqatdan ham ribo masalasini o‘rganish eng mushkul va barcha davrning dolzarb mavzusi bo‘lib kelgan. Mazkur tadqiqot bu borada o‘zbek tilida qilingan dastlabki ilmiy ishlardan biri bo‘lgani uchun unda ayrim xato va kamchiliklar bo‘lishi tabiiy. Shu nuqtai nazardan kelgusida mazkur masalaga yana bir bor murojaat qilishni maqsad qilindi.
Umuman olganda har bir musulmon kishi Ali roziyallohu anhu: “Faqih bo‘lishdan oldin tijorat qilgan kishi riboga yo‘liqadi, so‘ng yana riboga yo‘liqadi, so‘ng yana riboga yo‘liqadi”, deganlaridek riboga yo‘liqmaslik uchun uni yaxshi o‘rganish orqali kundalik hayotimizda duch keladigan savdo muomalasini risoladagidek yo‘lga qo‘yish lozim.