Hayvonot dunyosining zamonaviy sistemasi

Foydalanilgan adabiyotlar. 
1.
M.Nabiyev., 
T.Odilov., 
O`.Pratov., 
G`.Shermatov. 
Qiziqarli 
botanika. 
Toshkent. 
―O‘zbekiston‖- 1975 yil 
2.
B.K.Shishkin. Botanicheskiy Atlas. Moskva-1963 g.
3.
O‘.Pratov, A.S.To‘xtayev, F.O.Azimovna ―Botanika‖ Toshkent ―O‘zbekiston‖ 2003 yil. 
 
DALACHOY – 
HYPERICUM PERFORATUM
NING BIOLOGIK XUSUSIYATLARI VA
SIRLI XOSIYATLARI
 
Boratova M.G`., Aliyeva K. 
Navoiy davlat pedagogika instituti 
O`simliklar dunyosi turli tuman bo`lishi bilan birgalikda, ularning har birining bir qancha 
xususiyatlari, jumladan, biologik, ekologik, dorivorlik yoki farmatsevtik, zaharli, ingibitorlik 
xusuiyatlari mavjud. Ana shunday o`simliklardan biri dalachoydir.

---

55 
Dalachoy 
yoki
qizilpoycha – 
Hypericum perforatum 
(Зверобой продырявленный или 
обыкновенный), mahalliy nomlanishi dalacho`p, sariqchoy, choy o`t, sarqbosh deb ataladigan bu 
o`simlik, dalachaoydoshlar oiasiga mansub ko`p yillik o`t o`simlik. Poyasi 30-35 sm, yuqori qismidan 
shoxlangan, ostki qismi qizil (Qizilpoycha nomi shundan olingan). Barglari mayda, poyada qarama-
qarshi o`rnashgan, bargi juda ko`p, yaltiroq bezchalar bilan qoplangan. Gullari sariq, poya uchidagi 
qalqonsimon to`pgulga joylashgan. O`simlik, ayniqsa, uning gullari hushbo`y hidli. U martning 
ikkinchi yarmida unib chiqadi, iyundan boshlab to avgustgacha gullaydi. Dalachoy O`zbekistonda 
adirlardan boshlab to tog`ning o`rta qismigacha bo`lgan yerlarda ko`plab o`sadi. U O`rta Osiyoning 
hamma tog`liq rayonlarida, Kavkazda, Sibirda va G`arbiy Yevropada ham keng tarqalgan. 
Keyingiyillardauningurug`iShimoliyAmerikaga ham boribqolgan.Bu o`simlikni fan olamiga birinchi 
bo`lib, Karl Linney 1753 yilda olib kirgan va unga Hypericum
 
degan nom bergan. Bu o`simlikning 
―Zveroboy‖ deb atalishiga sabab, uning tarkibidagi zahar hayvonlarning o`limiga sababchi bo`ladi. 
Ilm-fan va chorvadorlar tajribasi buning sababini allaqachon aniqlab, tasdiqlab berdi. Qizilpoycha 
hayvonlarda quyosh nuriga nisbatan sezuvchanlikni juda oshirib yuborar ekan. Bu holat qora rangli 
hayvonlarda uncha sezilmasa ham oq rangli – albinos, ya‘ni terisi pigmentlardan mahrum bo`lgan 
hayvonlarda og`ir zaharlanish vujudga keltiradi.
Kimyoviy tekshirishlar natijasida qizilpoychaning bargida 10 % oshlovchi moddalar, 0,1 % 
alkoloidlar, saponinlar va giperitsin deb nomlangan pigment bilan bog`liqdir. Giperitsin hammadan 
ko`ra o`simlikning gullash davrida bargi va gullarida ko`proq bo`ladi. Shuning uchun ham 
qizilpoychani g`unchalash va gullash davrida hayvonlar uchun xavfli hisoblanadi. Qizilpoychadan oq 
va chavkar tusdagi qo`ylar, echkilar, qisman, cho`chqalar va otlar ham zaharlanadi. Boshqa rangdagi 
hayvonlarda zaharlanish alomatlari ko`rinmaydi. Buning isboti uchun dengiz chochqalarida tajriba 
o`tkazilgan. Qizilpoycha bilan boqilgan dengiz chochqalarining faqat oq rangdagilarigina 48 soatdan 
so`ng zaharlangan. Boshqa rangdagilarda esa zaharlanish alomatlari mutlaqo ko`rinmagan. 
Bu o`simlikdan zaharlanish Qozog`istonda bir necha marta kuzatilgan. Bulardan birihda 180 
echki, ikkinchisida 597 qo`y zaharlangan va ulardan 190 tasi o`lgan. Har ikkala holda ham zaharlanish 
mollarni qizilpoycha ko`p o`sgan o`tloqlarda boqish natijasida sodir bo`lgan. Tekshirish natijasida o`z 
og`irligiga nisbatan 4 % iga teng miqdorda qizilpoycha yegan qo`yda va 1 %iga teng qizilpoycha 
yegan qoramolda zaharlanish alomatlari paydo bo`lgan. Agar qoramol bu o`tdan o`z og`irligining 5 
%iga teng keladigan miqdorda yesa albatta, o`ladi. Yosh mollar katta yoshdagi mollarga nisbatan 
ko`proq zaharlanadi. Zaharlangan mollarda butun tana bo`ylab pigmentsiz yerlarda (ayniqsa bosh, 
quloq va peshonada, burun usti, og`iz va ko`z atrofida) teri yallig`lanib shishadi va yoriladi. Qattiq 
zaharlangan hayvon tanasining shu yerlarida yaralar paydo bo`ladi. Hayvon tinchligini yo`qotadi, 
to`xtovsiz qashinadi, ba‘zan o`zini tishlab yaralarni ko`paytiradi. Qichinish ayniqsa, oftobda 
kuchayadi, soyada bir oz kamayadi. Kasallik alomatlari paydo bo`lgan hayvonlarni tezda boshqa 
qizilpoycha kam bo`lgan o`tloqlarga ko`chirish va ularni mumkin qadar soyada saqlash mollarning 
tezroq tuzalishiga imkon beradi. Mollarni zaharlanishini oldini olish uchun qizilpoycha ko`p o`sadigan 
dalalarni oldindan aniqlab, o`simlik gullagan vaqtida oq va chovkar mollarni boqmaslik maqsadga 
muvofiqdir. AQShning Kaliforniya shtatida, Avstraliya va Tunis o`tloqlarida qizilpoycha haddan 
tashqari ko`p bo`lsa, oq mollarning butun tanasi, chovkarlarining esa faqat oq pigmentsiz yerlarini 
sun‘iy ravishda qoraga bo`yaladi va shu usul bilan zaharlanishdan saqlab qolinadi.
Qizilpoychaning dorivorlik xususiyatlari ham yuqori. Yurtimizda ba‘zi yerlarida bu o`simlikni 
dalachoy, choycho`p yoki choy o`t deb atashadi. Sababi undan choy tayyorlab iste‘mol qilishadi. 
Qozog`istonda bu o`simlik ―Jarabay‖ (jarohatlarni boylovchi yoki jarohatlarni tuzatuvchi) deb, 
nomlangan. Rossiya federatsiyasining ko`p oblastlarida ―Xvoroboy‖ (―xvor‖ - xastalik, ―boy - 
kurash‖) deb atashadi. Bu nomning ma‘nosi ―xastalik bilan kurashuvchi‖ demakdir. Bu o`simlikni 
shifobaxshligi qadimgi yunonda ham ma‘ lum. Rossiyada XVII asr boshlaridanoq bu o`simlikdan 
kasalliklarni davolashda ishlatishgan. Xalq orasida ―unsiz non yopib bo`lmaganidek, dala choysiz 
odamni shifolab bo`lmaydi‖ degan ishonch paydo bo`lgan. Qizilpoychaning shuxrati Rossiyaga Sibir 
hududlari qo`shilgandan keyin yana oshib ketdi, chunki Sibir xalqlari juda qadim zamonlardan beri 
dalachoy barglari bilan turli jarohatlarni davolar ekanlar. Tarixiy hujjatlarda Mockvapodshoshi 
Mixailning 1683yili Sibir qo`shinlari boshlig`i Romadonovskiyga, qizilpoychani yig`ish, quritib tolqon 
qilish va undan har yili bir puddan (16 kg) Moskvaga yuborib turish haqida bergan buyrug`i saqlanib 
qolgan.

---

56 
Meditsinada dalachoyni ―to`qson to`qqiz dardga davo bo`luvchi giyoh‖ deb ta‘riflananadi. Xalq 
tabobatida dalachoyni boshqa dorivor o`tlar bilan bilan birgalikda ichni qotiruvchi, qonni to`xtatuvchi, 
siydik va safroning ajralishini tezlashtiruvchi, og`riqni qoldiruvchi, ishtahani ochuvchi, asabni 
bosuvchi, jarohatlarni bitiruvchi dori sifatida ishlatiladi. Abu Ali ibn Sino uni jarohatlarni tuzatish va 
quymich nerv tomirlarining yallig`lanishi natijasida sodir bo`ladigan og`riqlarni qoldirish uchun 
ishlatishni tavsiya qilgan. Nemis xalqi uning damlamasidan oshqozon ichak kasalliklarini, jihar va 
buyrak xastaliklarini, bodni va bavosil kasalligini davolashda qo`llaniladi.
Qizilpoychaning ko`k yaproqlari jarohatlarga boylansa uni tezda bitiradi. Uning o`simlik 
moyidagi damlamasini skipidarga aralashtirib bodga yo`liqqan oyoq va qo`lllarga surtiladi. Spirtdagi 
damlamasining suvda kuchsizlantirilgani bilan milklarni mustahkamlash va qo`lansa hidni yo`qotish 
uchun og`iz chayiladi. Dalachoyning tarkibida turli kimyoviy birikmalar mavjud (1-jadval). Ilmiy 
metidsinada qizilpoychaning spirtda tayyorlangan damlamasi har xil formadagi kolit kasalligini 
dabolashda qo`llaniladi. Bu o`simlikdan olingan 
imanin 
preparati turli teri kasalliklarini, ya‘ni 2-va 3- 
darajadagi kuyish, terining yallig`lanishi, jarohatlar, yaralar, chipqonlarni davolashda hamda yiringli 
quloq-tomoq kasalliklarini davolashda keng qo`llaniladi. Imaninni surilishi bilan kuchli tumov ham bir 
necha soatdan so`ng tarqaladi. 
1-jadval