Hayvonot dunyosining zamonaviy sistemasi

Foydalanilgan adabiyotlar 
1.O`zbekiston Respublikasi ‖Qiozil kitob‖ Chinor ENK Toshkent 2009 
2.Navoiy viloyati xokimligining ijtimoiy-siyosiy ‖Do`stlik bayrog`i‖gazetasi 2017 yil 3-noyabr 
№ 88-soni 
3.‖Tabiat va hayot‖ Navoiy viloyat ekologiya va atrof –muhitini muhofaza qilish 
boshqarmasining, ekologik, ma`naviy-ma`rifiy gazetasi 2017y. №4-6 sonlari 
 
 
QIRG'OVULLARNING TABIATDA YO'QOLIB KETISHIGA TA'SIR ETUVCHI
OMILLAR, ULARNI KO'PAYTIRISH USULLARI 
 
Achilova N.R., Samadova S. 
Navoiy davlat pedagogika instituti 

Yer yuzida hayvonot olami o‘simliklar singari tarqalgan. Ularni shimoliy muz qutblaridan tortib 

janubiy kengliklargacha, shuningdek cho‘l, dasht, tog‘ zonalarida ham uchratish mumkin. Hozirgi 
paytda yer yuzida 1500 mingdan ortiq hayvon turlari ma‘lum. Shu bilan birga shuni aytish kerakki, 
keyingi paytlarda sa`noat sohasida ovchilik xo‘jaliklarining avj olib rivojlanishi tabiatda ko‘plab 
foydali hayvon turlarining yo‘qolib ketishiga sabab bo‘lmoqda. Respublikamiz territoriyasidagi 
yovvoyi hayvonlar va qushlarning qirilib ketmasligi uchun hukumatimiz maxsus qonunlar qabul 
qilganlar. Mazkur qonunda noyob va ayniqsa qimmatbaho hayvonlarni ov qilmaslik aytib o'tilgan. 
O'rta osiyo hududida ovlanadiga qushlar ichida qirg'ovul 1-o‘rinda turadi.
Hozirgi kunda ularni sanoat miqyosida ko‘plab ovlash natijasida soni yildan yilga kamayib 
ketmoqda. Qirg'ovullar tovuqsimonlar turkumiga mansub qushlar bo'lib, 165 turi ma'lum. Ular asosan 
Yevrosiyo, Amerika, Afrikada tarqalgan. Odatda uyasini yerga ba'zilari daraxtga qo'yadi. So'ngi 
yillarda bu qush nihoyatda ko`p ovlanib kelinmoqda.1937-1938 yillarda Qozog'istonda, 1938-1939-
yillarda O'zbekistonda qirg'ovullarni ovlash butunlay ta'qiqlanishi bu qimmatbaho qush sonining 
o'sishiga ma'lum darajada ta'sir ko'rsatdi. Ular sonining tabiatda kamayib ketishiga antropogen 
ta‘sirlardan tashqari biotik va abiotik omillar ham ta‘sir ko‘rsatadi. Bunday omillar qatoriga 
quyidagilarni kiritish mumkin; 

---

52 

Ovchilik xo'jaliklarida amalga oshirilayotgan ba'zi biotexnik yo'nalishdagi tadbirlar. Bu tadbirlar 
eng avvalo respublikamiz hayvonot va o'simligini himoya qilish, yirtqich qush va hayvonlarni 
otishdan iborat. 

Turli xil tabiiy ofatlar natijasida. Bunday ofatlarga suv toshqini, zil-zila, yong‘in, yer ko‘chishi 
kabilar kiradi. 

Qishloq xo‘jaligida turli xil zaharli moddalar, pestitsid va gerbitsitlardan foydalanish. 

Ular uchun ozuqa bo‘ladigan o‘simliklarning kamayib ketishi. 
Qirg'ovullarni yo'qolib ketishini oldini olish va ularni ko'paytirish uchun birinchi navbatda ular 
uchun sun'iy ozuqa maydonlarini yaratish kerak. Ozuqa maydonlari katta yo`l va aholi yashaydigan 
joylardan chetroqda bo'lishi va turli o'simliklar qoplamidan iborat bolishi lozim. Qirg‘ovullar uchun 
ozuqa bo‘ladigan o'simliklariga jo'xori, mosh, arpa, bug'doy, tariq kabi o‘simliklardir. Xo'jaliklarda 
qish oylari parrandalarga qo'shimcha ozuqa berishdagi biotexnik usulning asosiy maqsadi, birinchidan 
qirg'ovullarni qishda ovqat topolmay nobud bo'lishini, ikkinchidan xo'jalik territoriyasidan boshqa 
joylarga ketib qolishdan saqlab qolish kerak. Qirg'ovullarni himoya qilishdagi tadbirlardan yana biri 
ixota maqsadlarida buta va daraxtlar ekishdir. Ixota maqsadida daraxtlar va butalar asosan 3qator qilib 
ekiladi. Bunday joylarda ularga tuxumlarini bosib yotish va jo‘ja ochishlari uchun qulay sharoitlar 
yaratiladi. Qirg'ovullarni sun'iy ko'paytirishda panjara bilan o'ralgan maxsus maydonlardan 
foydalaniladi. Bu yerda ular ozuqa , suv, harorat va yorug‘lik bilan ta‘minlanadi hamda sun'iy usulda 
jo'ja chiqariladi. Jo'jalarning o‘sishi va riovojlanishi uchun ham sharoit yetarli darajada berilishi kerak. 
Sun‘iy sharoitda boqilgan jo‘jalar 2 oydan keyin tutqunlikdan qo'yib yuboriladi. Bu vaqtda ularga 
haroratning o'zgarishi, yog'ingarchilik ta'sir etmaydigan, hamda o'zlari mustaqil ovqat yeya oladigan 
boladi. Bunday jo'jalarning ayrimlarini keyinchalik yana qayta ko'paytirish mumkin.
Qirg‘ovullarning tabiatdagi, xalq xo‘jaligidagi, insonlar hayotidagi ahamiyati benihoyat katta. 
Ular birinchi navbatda qishloq xo‘jaligiga zarar yetkazadigan hasharotlarni qirib foyda keltiradi. 
Qirg‘ovullar asosan sanoat va sport usullarida ovlanadi. Bundan tashqari ular go‘shti uchun ham 
ovlanadi. Ular go‘shtining mazaligi sanoat qushlari darajasiga ko‘tarilgan. Ayrimlarining pat va parlari 
chiroyli bo‘lib kishini o‘ziga jalb qiladi. Shuning uchun kishilar undan estetik zavq olish uchun turli xil 
qafaslarda boqishadi. Qirg'ovul bizning mamalakatda 6ta kenja tur shaklida tarqalgan. Bular 
Zarafshon, Amudaryo, Xiva, Sirdaryo, Yettisoy qirg'ovulini kiritish mumkin. Buxoro viloyatida 
Zarafshon qirg'ovuli uchraydi. Bu kenja tur O'zbekiston "Qizil kitobi" ga kiritilgan.
Hozirgi kunda qirg'ovul fermalari tashkil etilmoqda. Shu bilan birga ayrim ovchilik xo'jaliklarida 
30-50 bosh qirg'ovul bo'lgan fermalar tashkil etilib tuxum olish va jo'ja ochish ishlari amalga 
oshirilmoqda. Hozirgi kunda barcha viloyatlarimizda hayvonot dunyosining yo‘qolib ketishini oldini 
olishda bir qancha ishlar olib borilmoqda. ―Qizil kitob‖ning tashkil qilinishi, muhofazaga olingan 
hududlarning tashkil qilinishi, hukumatimiz tomonidan hayvonlarni muhofaza qilish to‘g‘risidagi 
ko‘plab qonunlarning yaratilishi bunga misol bo‘ladi. Masalan, 1997-yil 26-dekabrda O‘zbekiston 
Respublikasi Oliy Majlisining sessiyasida ―O‘zbekiston Respublikasi hayvonot dunyosini muhofaza 
qilish va undan foydalanish to‘g‘risida‖gi qonun qabul qilingan.
Uning asosiy maqsadi hayvonot dunyosini muhofaza qilish va undan foydalanish sohasidagi 
munosabatlarni tartibga solishdan iborat. Shu munosabat bilan tabiatda yo‘qolib ketayotgan hayvonlar 
turlarini saqlab qolish, yo‘qolib ketish chora tadbirlarini ishlab chiqish har bir yosh avlodning 
burchidir. Xulosa qilib aytganda, qirg‘ovullarni ovlashda ularning ko‘payishiga, populatsiyadagi yosh 
va qari individlarning nisbatiga, yashash sharoitiga, tarqalishiga, turlar soniga alohida e‘tibor berish 
kerak. Nafaqat qirg‘ovullar, balki tabiatdagi barcha hayvonot dunyosini yo‘qolib ketishini oldini 
olishda ushbu omillardan foydalaniladi. Yosh avlodning tabiatga do‘stona munosabatda bo‘lishi, uni 
sevishi, qo‘riqlashi, undan oqilona foydalanishi zarur. Bunda qo‘riqxona, zoologiya muzeylari, milliy 
bog‘lar, ta`lim muassasalarining roli nihoyatda katta ahamiyatga ega.