Hayvonot dunyosining zamonaviy sistemasi

Dalachoyning tarkibidagi kimyoviy birikmalar 
 
t/r 
Kimyoviy moddalarning turlari 
Miqdori % hisobida 
1 
Efir moyi 
0,09 – 0,33
2 
Antotsianlar
5 – 6
3 
Karotin
9 -55,0 
4 
C vitanini 
1151,80 mg 
5 
Bo`yoq moddalar 
8 
6 
Smolalar
7,5 
7 
Qandlar
12 % 
8 
Flavon glikozidlar 
1,8 -5 
9 
Xolin
0,02 
Qizilpoycha bo`yoqbop o`simlik sifatida ham mashhur. Qadim zamonlardan beri uning gulidan 
sariq va yashil, poya va barglaridan esa och pushti va qizil rang olinadi. Uning guli yoki bargi ezib oq 
qog`ozga surtilsa qog`oz qonga o`xshash to`q qizil rang bo`yaladi. Tarkibidagi qizil rang sababli 
Rossiya xalqlari bu o`simlikni quyonning qoni, yigitning qoni, bibi Maryamning ko`z yoshi, deb 
ataydilar. Qizilpoycha haqida ma‘lumotlarni o`rganar ekanmiz, u bir vaqtning o`zida ham zaharli ham 
shifobaxh xusisiyatga ega ekanligi bilan mamlakatimizning noyob o`simliklaridan ekanligiga shohid 
bo`ldik. 
Foydalanilgan adabiyotlar
. 
1.
M.Nabiyev., 
T.Odilov., 
O`.Pratov., 
G`.Shermatov. 
Qiziqarli 
botanika. 
Toshkent. 
―O‘zbekiston‖- 1975 yil 
2.
B.K.Shishkin. Botanichesliy Atlas. Moskva-1963 g.
3.
O‘.Pratov, A.S.To‘xtayev, F.O.Azimovna ―Botanika‖ Toshkent ―O‘zbekiston‖ 2003 yil. 
 
ЖАНУБИ-ШАРҚИЙ ҚИЗИЛҚУМ ҚОЛДИҚ ТОҒЛАРИ ФЛОРАСИДА 
ТАРҚАЛГАН 
LAMIACEAE
 ОИЛАСИНИНГ ҚИЁСИЙ ТАҲЛИЛИ 
 
Батошов А.Р., Муйдинов Н.Х. 
Наманган давлат университети 
 
Дунѐ бўйича ҳозирги вақтда биологик хилма-хилликни сақлаш, биологик объектларни 
инвентаризациялаш, камѐб ва йўқолиб бораѐтган турларни ўрганиш муҳим аҳамиятга эга. 
Ўзбекистонда табиий флора таркибини замонавий тадқиқот методлари асосида аниқлаш, 
ўсимликлар қопламининг ҳолатини баҳолаш, муҳофаза қилиш ва барқарор фойдаланиш 

---

57 
биологик хилма-хилликни сақлаб қолиш юзасидан олиб борилаѐтган устувор йўналишлар 
орасида алоҳида ўрин тутади. Флористик тадқиқотлар жадал суръатлар билан ривожланиб 
бораѐтган ва янги маълумотлар кўлами ортиб бораѐтган бир вақтда биохилма-хилликни 
сақлашга хизмат қиладиган тизимли тадқиқотларни йўлга қўйиш муҳим аҳамият касб этади. 
Шу жиҳатдан флористик изланишларни янада такомиллаштириш ва антропоген омиллар 
таъсирида ўзгарган ҳудудларда олиб бориш, айниқса, зарурдир. Қизилқум ва унинг қолдиқ 
тоғлари флораси таркибининг ўзига хослиги, шунингдек камѐб ва эндем турларнинг 
мавжудлиги билан ажралиб туради. Шунга кўра ҳудуд флорасини муҳофаза қилиш долзарб 
аҳамиятга эга. Таъкидлаш лозимки, Қизилқумнинг жануби-шарқий қисмида жойлашган қолдиқ 
тоғлар (Писталитоғ, Хонбиндитоғ, Эгарбелистоғ, Балиқлитоғ ва Кўкчатоғ) флораси таркибини 
ўрганиш бутун Ўрта Осиѐ қолдиқ тоғлари флораларини тушуниш, Турон ва Тоғлиўртаосиѐ 
провинциялари ўртасидаги чегараларни белгилашда катта илмий аҳамият касб этмоқда. 
Жануби-шарқий Қизилқум қолдиқ тоғлари флорасида тарқалган 
Lamiaceae
оиласи 
вакилларини қиѐсий
 
таҳлил қилиш учун, Марказий ва Жануби-ғарбий Қизилқум қолдиқ 
тоғларининг флоралари энг яхши объект бўлиши мумкин эди. Бироқ, Қизилқум қолдиқ 
тоғларидан фақат Букантоғ флорасигина ўрганилган (Серекеева, 2012). Қолган қолдиқ тоғлар 
бўйича фақат тўлиқ бўлмаган маълумотлар мавжуд холос. Ушбу ҳолатдан келиб чиқиб, 
Жануби-шарқий Қизилқум флоранинг қиѐсий таҳлили 
Lamiaceae
оиласи мисолида амалга 
оширилди. Таҳлил натижалари диссертация матнида ва нашр қилинган ишларда батафсил 
келтирилган (Батошов, 2013, 2014, 2016). 
Lamiaceae
оиласининг таркиби Қизилқумнинг қолган қолдиқ тоғларини Жануби-шарқий 
Қизилқум қолдиқ тоғлари флораси билан қиѐсий таҳлил қилиниши учун яққол мисоллардан 
бири сифатида хизмат қилиши мумкин. Бизнинг маълумотларимизга кўра, Жануби-шарқий 
Қизилқум қолдиқ тоғлари флораси таркибида 16 туркумга мансуб 23 тур (7 та бир йиллик, 11 та 
кўп йиллик, 5 та ярим бутасимон турлар) ўсиши қайд қилинди. Қизилқумнинг қолдиқ тоғлари 
флораси бўйича мавжуд маълумотлар жуда кам. 
Тарқоқ ҳолда жойлашган 10 та қолдиқ тоғлардан фақат Бўкантоғ флорасидаги 
Lamiaceae
оиласи учун аниқ маълумотлар мавжуд бўлиб, 7 туркумга мансуб бўлган 8 тур келтирилган 
(Серекеева, 2012). 
Жануби-шарқий Қизилқум қолдиқ тоғлари флорасида 
Lamiaceae
оиласининг таркиби 
Қизилқум қолдиқ тоғларидан сезиларли даражада фарқ қилади. 
Drepanocaryum sewerzowii 
(Regel) Pojark., 
Nepeta cataria 
L., 
Lagochilus inebrians 
Bunge
, Perovskia angustifolia 
Kudr.
, P. 
scrophulariifolia 
Bunge ѐки 
Hypogomphia turkestana
Bunge каби турлар ўрганилган флоранинг 
тоғ-тоғолди минтақасига хослигини яққол кўрсатади. 
Phlomis thapsoides 
Bunge ѐки 
Phlomoides 
туркумига мансуб турлар, жумладан 
P. napuligera 
(Franch.) Adylov, Kamelin et Makhm. 
фитоценологик фаоллиги ушбу фикрни яққол тасдиқлайди.
Хулоса ўрнида шуни айтиш мумкунки, 
Lamiaceae
оиласи турларининг таркибини қиѐсий 
таҳлили Жануби-шарқий Қизилқум қолдиқ тоғлари флораси Тоғлиўртаосиѐ провинциясининг 
Нурота округи таркибий қисми ҳисоблананишини кўрсатди.