Hayot faoliyati xavfsizligining madaniyatini shakllantirish asoslari

6- mashg‟ulot. Hayot faoliyati xavfsizligi darslarida talabalar o'rtasida hayot 
faoliyati xavfsizligi madaniyatini shakllantirish diagnostikasi 
Hayot faoliyati xavfsizligi darslarida talabalarda hayot faoliyati xavfsizligi 
madaniyatini shakllantirish jarayonida ularning xavfsiz hayotga tayyor ekanliklari aniqlanadi. 
Hayot faoliyati xavfsizligi darslarida talabalar o'rtasida hayot faoliyati xavfsizligi 
madaniyatini shakllantirishni tashxislashda o'quv jarayonining tarkibiy qismini tushunish 
kerak, uning asosiy vazifasi talabalarning xavfsiz hayotga tayyorligini rivojlantirish natijalari 
to'g'risida ma'lumot olishdir. Hayot faoliyati xavfsizligi darslarida talabalar o'rtasida hayot 
faoliyati xavfsizligi madaniyatini shakllantirish uchun hayot faoliyati xavfsizligi 
diagnostikasini o'qituvchisi doimiy ravishda olib borilishi kerak. 
Talabalar xavfsizligi madaniyatini diagnostikasi hayot faoliyati xavfsizligi madaniyatini 
tarbiyalashning asosiy talablaridan biri bo'lib, o'qituvchilar va talabalarni tizimli ravishda va 
vaqtidan oldin talabalarning xavfsiz hayotga tayyorligi darajasi to'g'risida ma'lumot 
olishlariga yo'naltirishdir. Hayot faoliyati xavfsizligi darslarida talabalar o'rtasida hayot 
faoliyati xavfsizligi madaniyatini shakllantirishni tashxislash tizimida uchta tarkibiy qism 
mavjud. Aniqlik uchun biz ushbu tuzilmani quyidagi rasm shaklida taqdim etdik. 
Tahlil talabalar xavfsizligi madaniyatining ob'ektiv xususiyatlarini aniqlashni nazarda 
tutadi, masalan: shaxsning qanday fazilatlari tarbiyalanadi, qaysi elementlari beriladi va 
hokazo. Baholash talabalar xavfsizligi madaniyatini olingan xususiyatlarining o'quv 
jarayonida qo'llaniladigan turli mezonlarga muvofiqlik darajasini aniqlaydi. 
O‗zaro diagnostika hisobi tahlil va baholash natijalarini umumlashtirish va 
tizimlashtirishni, shuningdek ularni o'quv jarayonini boshqarishning turli bosqichlari 
(rejalashtirish, rag'batlantirish, tashkil etish, tuzatish)da foydalanishga tayyorlashni anglatadi. 
(rasm- 45) 

---

196 
Rasm 45. Hayot faoliyati xavfsizligi darslarida talabalar o'rtasida hayot faoliyati xavfsizligi 
madaniyatini shakllantirish diagnostikasini tuzilishi 
Hayot faoliyati xavfsizligi darslarida talabalar o'rtasida hayot faoliyati xavfsizligi 
madaniyatini shakllantirishning diagnostikasida uchta komponent mavjud. Aniqlik uchun biz 
uni quyidagi rasm shaklida taqdim etdik: 
Diagnostika HFXM o'qituvchisi tomonidan talabalarni kuzatish, so'rovnomalar, diagnostik 
suhbatlar, testlar va boshqalar paytida amalga oshiriladi. O'zaro diagnostika to'g'ridan-to'g'ri 
talabalar tomonidan hayot faoliyati xavfsizligi madaniyatini oshirish maqsadida o'quv 
jarayonida juft yoki guruhli faoliyat davomida amalga oshiriladi. Hayot faoliyati xavfsizligi 
madaniyati darajasini o'z-o'zini tashxislash talabalar tomonidan o'zini-o'zi kuzatish, o'zini- o'zi 
tashhizlash, o'zini -o'zi boshqarish va o'zini baholash jarayonida amalga oshiriladi. 
O'quv jarayonida o'qituvchi doimiy ravishda hayot faoliyati xavfsizligi madaniyatini 
tarbiyalashning natijalari va samaradorligini diagnostika qiladi. Hayot faoliyati xavfsizligi 
madaniyati diagnostikasi talabalar faoliyatini monitoring qilish, ularning ishini tekshirish, 
munozaralar, bahslar, suhbatlar, so'rovlar, amaliy ishlar paytida, so'rovnomalar paytida, 
talabalar va ularning ota-onalari bilan individual suhbatlar paytida talabalarning shaxsiy 
fazilatlari, bilimlari, ko'nikmalari, qobiliyatlari, motivlar, qadriyatlar va boshqalar to'g'risida 
ma'lumotlar to'planadi. Ammo tashxis o'qituvchiga faqat cheklangan ma'lumot beradi. 
Buning sababi, o'quv jarayonining natijalari reproduktiv darajada, bilimlarni egallash 
darajasida va uni takror ishlab chiqarish darajasida, kam hollarda amaliy qo'llash darajasida 
tekshiriladi. Xavfsizlik sohasidagi aniq bilim va ko'nikmalarni egallash va o'zlashtirishga 
nisbatan talabalarga bo'lgan munosabat, shaxsiy fazilatlar hayot faoliyati xavfsizligi 
madaniyati darajasiga kam ta'sir ko'rsatmaydi.
Shunday qilib, hayot faoliyati xavfsizligi darslarida hayot faoliyati xavfsizligi 
madaniyatini shakllantirishning diagnostikasi talabalarning har xil xavfli va favqulodda 
vaziyatlarga tayyorligi darajasini, talabalarning bunday holatlarga tayyorligi dinamikasini, 
o'qitishning zaif va kuchli tomonlarini, yutuqlarni o'z ichiga olishi kerak. 
Hayot faoliyati xavfsizligi darslarida talabalar o'rtasida hayot faoliyati xavfsizligi 
madaniyatini shakllantirishga tashxis qo'yish samaradorligi ko'p jihatdan o'qituvchi 
tomonidan qo'llaniladigan diagnostika vositalariga bog'liq.
Talabalar o'rtasida hayot faoliyati xavfsizligi madaniyatini shakllantirishning diagnostik 
vositalarini quyidagi to'rt guruhga bo'lish mumkin:
1) talabalar o'rtasida hayot faoliyati xavfsizligi madaniyatini shakllantirish to'g'risida 
boshlang'ich ma'lumot olish uchun vositalar (talabalar faoliyatini kuzatish, anketalar 
natijalarini o'rganish, testlar, savollar, topshiriqlar va boshqalar); 
2) talabalar o'rtasida hayot faoliyati xavfsizligi madaniyatini rivojlantirish natijalari 
to'g'risida olingan ma'lumotlarni tahlil qilish vositalari (hayot faoliyati xavfsizligi 
madaniyatining ob'ektiv xususiyatlarini aniqlash uchun ishlatiladigan asosiy tushunchalar);
3) talabalar o'rtasida hayot faoliyati xavfsizligi madaniyatini tarbiyalashning 
shakllanishi va samaradorligini baholash vositalari (vaqt darajasini baholash mezonlari, 

---

197 
talabalar o'rtasida hayot faoliyati xavfsizligi madaniyatini tarbiyalash jarayonining 
optimalligi, intensivligi va samaradorligini rivojlantirish); 
4) talabalar o'rtasida hayot faoliyati xavfsizligi madaniyatini rivojlantirish natijalari bo'yicha 
olingan ma'lumotlarni saqlash va tizimlashtirish vositasi (jurnallar, kompyuter dasturlari, 
protokollar va boshqalar). Talabalar o'rtasida hayot faoliyati xavfsizligi madaniyatini 
shakllantirish uchun yuqorida keltirilgan diagnostika vositalarining ikkinchi va uchinchi 
guruhlari asosiy deb hisoblanadi, hayot faoliyati xavfsizligi o'qituvchisi birinchi va to'rtinchi 
guruh vositalaridan foydalanuvchi talabalar faoliyatining mazmuni ularga bog'liq. Ikkinchi va 
uchinchi guruh vositalari, hayot faoliyati xavfsizligi darslarida talabalar o'rtasida hayot 
faoliyati xavfsizligi madaniyatini shakllantirish uchun diagnostika mazmunining o'ziga xos 
xususiyatlarini amalga oshirish shakli hisoblanadi. 
Bular hayot faoliyati xavfsizligi madaniyatini tahlil qilish uchun ishlatiladigan 
tushunchalar (ikkinchi guruh) va talabalar (uchinchi guruh) o'rtasida hayot faoliyati 
xavfsizligi madaniyatini shakllantirish darajasini baholash mezonlaridir. Tahlil talabalarning 
xavfsiz hayotga tayyorligining asosiy xususiyatlarini aks ettiruvchi tushunchalarni 
umumlashtirishga asoslangan. Talabalarda hayot faoliyati xavfsizligi madaniyatini 
shakllantirishni tahlil qilish uchun tushunchalarni tizimlashtirishda hayot faoliyati xavfsizligi 
madaniyati shaxsiy shaklining tuzilishiga asoslanish kerak. 
Ushbu tadqiqotning ikkinchi xatboshisida ko'rib chiqqan hayot faoliyati xavfsizligi 
madaniyatining asosiy tarkibiy qismlariga asoslanib, diagnostika jarayonida talabalarning 
hayot faoliyati xavfsizligi madaniyatini tahlil qilish uchun asosiy parametrlarni aniqlaymiz.
Xavfsiz hayot tarkibini aks ettiruvchi birinchi parametrlar guruhiga quyidagilar kiradi:
xavfsiz hayotga bo'lgan qiziqish motivi,
hayot faoliyati xavfsizligi haqidagi bilimlar va g'oyalar tizimi;
xavfsiz hayot sohasidagi ko'nikmalar tizimi; 
- xavfsizlik muammolarini ijodiy hal etish tajribasi, 
- -xavfsizlik holatini mustaqil kuzatishga tayyor bo‗lishi.
Hayot faoliyati xavfsizligi madaniyatini tahlil qilish parametrlarining ikkinchi guruhi 
quyidagilarni o'z ichiga oladi:
xavfsizlik sohasidagi qadriyatlar yo'nalishi,
xavfsizlik masalalariga bo'lgan ishonch va nuqtai nazar,
xavfsizlik masalalarida shaxsiy ma'nolar,
xavfsizlikning asosi sifatida qobiliyat, xavfsizlikning sharti sifatida shaxsiy fazilatlar. 
Hayot faoliyati xavfsizligi madaniyatini tahlil qilish parametrlarining uchinchi guruhi 
quyidagilarni o'z ichiga oladi:
dunyoqarashga tayyorlik, psixologik, axloqiy kommunikativ, intellektual, politexnik, 
jismoniy, estetik, huquqiy, valeologik, tibbiy, harbiy-texnik, jinsiy, martaba yo'naltirilgan, 
xavfsiz hayotga axborot va iqtisodiy tayyorlik.
Talabalarning hayot faoliyati xavfsizligi madaniyatini tahlil qilish uchun parametrlar va 
ko'rsatkichlardan foydalaniladi. 
Hayot faoliyati xavfsizligi madaniyatini tahlil qilish xususiyatlari umumlashtirilgan 
tushunchalar (dunyoqarash, motivatsiya va boshqalar) bilan belgilanadigan faoliyat va 
shaxsiyatning xususiyatlarini anglatadi va tahlil ko'rsatkichlari ushbu xususiyatlarning yanada 
aniq namoyon bo'lishi sifatida parametrlarga murojaat qiladi (xavfsiz hayotni ta'minlash 
istagi, xohish, xavfli vaziyatlarning oldini olish va boshqalar). Baholash, shuningdek, 
talabalar xavfsizligi madaniyatining aniqlangan xususiyatlarining standartlar, ideallar, 
ekvivalentlar, va boshqalar bilan muvofiqlik darajasini aniqlash vositasi sifatida ishlaydigan 
parametrlar va ko'rsatkichlarni qo'llaydi. 
Baholashning dastlabki parametrlari sifatida yuqorida ko'rib chiqilgan xavfsiz hayotga 
tayyorlikni tahlil qilish parametrlari qo'llaniladi. Baholash ko'rsatkichlari - bu empirik 
ravishda kuzatilayotgan xavfsizlik tahlilini o'rganayotgan talabalar xususiyatlarining baho 

---

198 
paytida taqqoslanadigan standart (me‘yor, ekvivalent yoki boshqa mezonlar) bilan 
muvofiqligi belgilari. 
Talabalar o'rtasida hayot faoliyati xavfsizligi madaniyati darajasini diagnostika qilish 
jarayonida talabalar xavfsiz hayot standartlariga javob berishga tayyorlik darajasini aniqlash 
uchun baholash shkalasi qo'llaniladi. 
Baholash koeffitsientining asosi talabalarning xavfsiz hayotga tayyorligini turli xil 
darajalarini tavsiflashdir: standartga to'liq rioya qilishdan tortib, qurbonlar va halokatlarning 
maksimal namoyon bo'lishigacha. Ushbu darajalarga odatda nom beriladi: daraja, ball, reyting 
va boshqalar.
Diagnostika jarayonida talabalar o'rtasida hayot faoliyati xavfsizligi madaniyatini 
shakllantirishda baholash standarti katta ahamiyatga ega. Tarbiyalash va o'qitish natijalarini 
baholash me‘yorlarining manbai davlat ta'lim standartlari, hayot faoliyati xavfsizligi bo'yicha 
maktab o'quv dasturlari va boshqalar. 
Oldingi tashxis natijalari talabalarning hayot faoliyati xavfsizligi madaniyatini baholash 
vositasi bo'lib xizmat qiladi. Shunday qilib, yuqorida aytilganlarga asoslanib, biz parametrlar 
bo'yicha - talabalarning hayot faoliyati xavfsizligi madaniyatini diagnostika mezonlari - 
faoliyatning tarkibiy qismlari deb hisoblaymiz. Ushbu mezonlar 5-jadvalda keltirilgan.
5-jadval.