Haydar muhamedaliyev ssenariynavislik

Download 3,77 Mb.

Pdf ko'rish

bet	15/18
Sana	13.01.2022
Hajmi	3,77 Mb.
	#354519

1 ... 10 11 12 13 14 15 16 17 18

Bog'liq
Ssenariynavislik mahorati (H.Muhamedaliyev)

(tarj.  H.M.).
Bu  k o 'rin ish  va tu r qurilishi,  e strad a-to m o sh a spektakllarini yaratishda
ham  so d ir boMadi. U ning yashash jarayonida, ya’ni o ‘ziga xos ijro voqelikning
d in a m ik  dialektikasini duny o g a  keltiradi.  Estrada spektakli yoki  om m aviy
to m o s h a   b u   oddiygina  k o ‘rin ish la rn in g , tu rlarn in g   yig‘indisi  em a s,  balki
bu  y an g i  o rg an izm   dialektik  h a ra k a t  natijasida  paydo  boMgan,  ham m a
k o 'r in is h la r ,  tu rla r  say q allan g an ,  k o ‘rinishlari  o ‘zg arg an ,  m a n tiro v k a
qilin g an ,  h a r b ir i bilan o ‘zaro  ichki  bog'liqlikda,  bir-biriga ta ’s i r o ‘tkazgan,
b ir-b iri  b ilan  c h a m b a rc h asa lo q a g a   kirishgan boMadi.
M a ’lu m k i,  h a r qanday k o ‘rinishdagi  tom osha sa n ’atin i birlashtirganda
q aram a-q arsh i kurash bo'ladi.  Bu birlashtirish va moslashtirishda harakatning
d in a m ik   energiyasi  paydo  b o la d i.  Bu  o ‘ta  m urakkab ja ra y o n   hisoblanib,
o ‘zining qonuniyatlariga ega.
M iso!  u c h u n  Q am ara K am olova  rejissyorlikligida suratga olingan «Yo‘l
b o 'lsin »   b ad iiy   film ini  olsak.  H a m id u lla   Akbarov  o 'z in in g   m aqolasida
( « 0 ‘zb e k isto n  adabiyoti va s a n ’ati» gazetasi,  2007,  11-m ay soni) shunday
y o z a d i:  « ...« Y o ‘l  b o ‘lsin»  b a d iiy   film in i  k in o n i,  h a q iq iy   a s a rla rn i
q ad rlay d ig an larq u v o n ch  bilan kutib olishadi.  M azkurfilm  ekran san’atining
m u staq il  asari  b o ‘lishi bilan b irg a,  a srla r osha bizga yetib  kelgan  m isralar,
kuy,  q o ‘sh iq ,  pan to m im o ,  raqs,  q o ‘g ‘irchoq teatrining serzavq  ko‘rinishlari
t a ’sirid a  ijod etilgan  kom p o zitsiy alar,  ovoz vositalari,  m ontaj yoMlari,  turli
yiriklikdagi  k ad rlar jilosi,  ayniqsa  nafis tasviri orqali saxovatli bobolarim iz
s a n ’atig a   ik k in c h i  u m r  bergani  b ila n   hayratga  soladi.  H a ,  bu  tasm ada
h a y ra to m u z  lavhalar,  ijrolar,  k ad rlar t o ‘qnashuvi — bular m ustaqil ssenariy
za m in id a suratga olingan holda, o 'tm ish n in g  badiiy tajribasi inkor etilm agan
b ir ta r z d a  yaratilgan».
F a b u la d a   -  sujet  q u rilish id a,  o b ra z la r talqinida em as,  asarn in g  badiiy
ta rk ib i,  p o e tik  q u rilishi,  m ajoziy ifo d a la r qoMlanilishida a n a  shu  seziladi.
V o q e a la r tiz im i soddagina b o ‘yi  y etg an  qizning o 'y lari,  q u v n o q   kayfiyati,
n ih o y a t,  ilk  sevgisi  u ch q u n lari  a la n g a   olib,  ishq  o ‘tiga  aylanishi  tarixi,
a w a lo ,  ta sv ir,  s o ‘ngra  ijro,  b ir-b irid a n   farq  qiluvchi,  lekin  b ir-b irin i
to ‘ldiruvchi  kadrlarda ochila boradi.
Q a m a ra   K am o lo v a rejissyorlik  m a h o rati  bilangina em as,  nozik tabiati,
estetik  d id i,  k in o  shakllarini  k o ‘ra  bilish  qobiliyati tufayli o lijanob g ‘oyani
bo y itib ,  e k ra n g a   olib  c h iq q an .  M a sa la n ,  ssenariy  rejissyor  ta sa w u rig a
q o ‘y > I g a n
film   asosini  tashkil  q ilg a n ,  rejissyorlik  topilm alari  b ilan   aktyor
www.ziyouz.com kutubxonasi

gavdalantirgan  qiyofasi  bir-biriga  m os  kelgan.  B ir  s o ‘z  bilan  ay tg an d a,
« R ejissy o r-d ra m a tu rg »   vazifasi  t o ‘liq  b a ja rilg a n .  K o ‘p g in a  is te ’d o d li
rejissyorlar ssenariynavislikka q o ‘l urib,  katta m uv affaq iy atlar qozonganlar.
J u m la d a n ,  K om il  Y o rm ato v   -   badiiy  film lar  u sta si,  M alik   Q ayum ov  -
hujjatli  film lar u stasi,  u larn in g  suratga oigan  film la rin i  k o 'p c h ilik  q ism id a
rejissyor-dram aturg sifatida ko'rinishgan.  B a ’z a n   ham m ualliflik qilishgan.
B undan  k o ‘rinadiki,  is te ’dodli  rejissyorlarim iz  C h a rli  C h a p lin , A lek san d r
D ovjenko kabi ja h o n   kinosi ustalari  izidan b o rib ,  rejissyor-dram aturglikka
q o ‘l  urish g an   va  u d d a la sh g a n .  Biz  o ld in g i  b o b la rd a   a y tg a n im iz d e k ,
dram atu rg lik   rejissyorlar  to m o n id a n   su iste ’m o lc h ilik k a   borsa,  s a n ’at  v a
jam iy at  katta m a ’naviy z arar k o ‘radi.
Bizga  m a ’lum ki,  h a r  q an d ay   ijodiy  ja ra y o n   m u allifn in g   shu  so h ag a
boMgan  cheksiz  m u h a b b a tid a n   kelib  c h iq a d i.  M a sa la n ,  u  sevib  ssen a riy
yozsa, sevib sahnalashtirsa va sevib o ‘ynasa,  s h u n d a  bitta ijodkor tafakkurida
ijodiy jarayon oson kechadi va ko'zlagan  m aqsadga erishadi.  Shuning u c h u n
«rejissyor-dram aturg»ning ongida kom pleks ijod tu rla ri b ir butun va k a m -
ko'stsiz gavdalanishi  kerak.
Biz  « rejissyor-dram aturgolarning  ro ky x a tin i  u z o q   davom   e ttirish im iz
m um kin.  M asalan ,  S h u h rat A bbosov,  H oji A h m a r  kab ilar ham  bu y o ‘ld a
an ch a m ehnat qilishgan.
Om m aviy to m o sh alar va estrada konsertíari  rejissyor-dram aturglar ijodida
alohida ah am iy atg a ega.  C hunki  to m o sh a la r va  k o n se rt voqeligiga a lo h id a
shoironalik bag‘ishlaydi.
BoMajak spektaklning ssenariysini sa h n a la sh tirish d a ,  uning poyd ev o rin i
y aratishda  rejissy o r-d ram a tu rg   sh o iro n a   e rk in   fik r  y u ritish n i  o ‘z  o ld ig a
m aqsad  qilib  olishi  kerak.  Bu  unga  izch il  o b r a z   y aratish   im k o n iy a tin i
beradi.  Bu  m a n tiq iy   izchillik  aql  k u c h in i  e m a s ,  b alki  ijodiy  ja ra y o n n i
tabiiy  his  qilib,  k a tta   t a ’sir  kuchiga  ega  b o ‘lg a n   a s a r  tu g ‘ilishiga  sa b a b
boMadi.  Bu  h o la td a   sh o iro n a   obraz  m a n tiq a n   aso sli  fikrlarni  quvib  o ‘tib ,
m antiqiy  q u rilm an i  an iqlab  beradi.  S h u n in g   u c h u n   re jissy o r-d ra m a tu rg
b iro v n i  h a y r a tg a   so lish   u c h u n   o ‘zi  h a y r a t l a n g a n   b o ‘lish i  k e r a k .
T o m o sh a b in la m i  xursand  q ilm oqlik,  u la rn in g   ru h iy atig a  yorugMik  o lib
kirmoqlik u c h u n  o ‘zining yuragida y o ru g lik n i  his q ilm o g ‘i kerak,  h a q iq a tn i
yuzaga  keltirish  u c h u n   o ‘zin in g   yuragidagi  h a q iq a t  oddiy  va  h a q q o n iy
b o lis h i  kerak.
Ssenariydagi shoirona obraz, uning plastik to m o n in i ham da tom oshaboplik
xususiyatini  h a m  b o 'lajak  voqelikda q a n d a y  o ‘rin lash tirish n i an iq  b e lg ila b
berish  talab etilad i.
S h o iro n a ,  o b ra z li  q u rilish   —  k o kp   q iy o fa li  va  k o ‘p  t o m o n l a m a
7  -   H . M u h a m c d a l i y c v
97
www.ziyouz.com kutubxonasi

k o ‘rinishdir.  R e jissy o r-d ra m a tu rg   sp e k tak ln i  sh u n d a y   tu zish   k erakki,
sh o iro n a  o b razlilik   jo y id a ,  o ‘zining  kenglikdagi  h arak ati  vaqtida  u n in g
erkinligini  h isobga  o lish i  kerak.  Rejissyor  b o ‘lajak  sah n a  asarini  y ara ta r
ekan, erkin sh o iro n a  hikoyasiga kelganda,  m aishiy detallardan voz kechishi
kerak b o la d i.
T om osha  q u rilish íd a   h a r  qanday  tafsilot  nafaqat  m azm u n n i  ochishga
xizm at  qilishi  k e ra k ,  b alk i  to m o sh av iy   k o ‘rin ish d a   sh o iro n a   istio ra,
k o ‘tarinkilik,  m u b o la g ‘ali,  qasidali  b o lish i  yoinki  o 'tk ir  hajviylik  boMishi
talabqilinadi.
Bu  o ‘rin d a  «keng  koMamli  obraz»ni  tu sh u n m o q   kerak.  C h u n k i  gap
d ra m a tu rg ik   y e c h im   u s tid a   k ety ap ti.  Bu  to m o s h a d a   k o ‘p  e p iz o d la r
m ezansahnalardan sotsial  m azm unga ega b o lg a n ,  ram ziy m a’nodagi obrazlar
o ‘sib chiqadi.
Bu publitsistik estrad a tom oshalarida o ‘zining pozitsiyasini,  munosabatini
niqoblab,  psixologik d ra m a  tu g ‘dirm aslik kerak,  balki  barcha yuzaga kelgan
sohaviy im koniyatlar bilan dram atik xarakterlar bilan birga realistik dram atik
o d a m la r  yoki  u m u m la s h g a n   ram ziy  o b ra zlar boMishi  kerak.  Rejissyorga
sh u n d ay  im k o n iy at  tu g ‘ilsinki,  u q ah ra m o n lik ,  vatanparvarlik,  fuqarolik,
b u rc h ,  q ish lo q ,  s a n o a t,  c h o rv a
firm a la rn in g   ferm erlari  va  u la rn in g
m eh n atk ash larin i  y u q o ri  yuksak  tu sh u n c h a la r  b ilan  nam oyish  eta  olsin.
B unda  salbiy  h o la tla r   —  d av o m   etib  kelayotgan  n o jo ‘ya  h a rak atlar  aks
etmaslik kerak.  C h u n k i b u n d ay  holatlar ko‘proq hajviy plakatlar tomoshasiga
xos.  U ning ja n ri b o sh q a.
«Plakat»  d e g a n d a ,  m a sa la  j o ‘n,  sodda,  sx em atik ,  q u ru q   hal  qilingan
ja n r, quruq targM botchi,  d eg an  fikr tanqidchilarning orasida paydo ¿ o ig a n .
Aslida esa «plakat» o 'z in in g  m a ’lum  shoironaligiga ega.  Bu aniq, tushunarli,
m aq sad g a  te z   e r is h a d ig a n ,  x ato siz  in tilis h la rd ir.  U n d a   fik r  lo ‘n d a,
ezm ach ilik d an   y iro q ,  siyosiy  asosda q u rilgan,  yuksak  saviyada  nam oyish
qilib  k o ‘rsatilgan  a s a r  b o ‘lishi  kerak.
P lakatning  o b ra z lilig i  n im a d a ?   P lakat  ram ziy  u m u m la sh m ad a  u  yoki
bu  hodisaning  k o ‘p g in a   tip ik   to m o n larin i  o kz id a
aks  ettirgan  boMishi
kerak.  U  tez va  h o zirjav o b lig i,  fikr yorqinligi va aniqligi  kabi sifatlari  bilan
ajralib turadi.  Ijo d k o r p la k a t ja n rid a   is h la re k a n ,  b irm u n c h a  cheklangan,
lekin  nihoyat  d a ra ja d a   ta la b c h a n lik  bilan  tu r rivojiga  hissa q o 'sh g a n   b a ’zi
e le m e n tla rd a n   v o z   k e c h g a n   h o ld a ,  o ‘zin in g   m a ’lu m   im k o n iy a t  va
sh aro itid an   kelib c h iq ib ,  a s a ry a ra tis h i  kerak.
P lak at  a n iq   fu q a r o lik   b u r c h in i  h a m m a d a n   k o ‘ra  o ‘z id a   y o rq in ro q
aks ettirish i  z a ru r.  U   y e rd a   psixologik  o ‘yin lar —  yarim   to n d a ,  p ich irlab
x o 'r s i n i s h l a r   k e tm a y d i.  P la k a tn in g   x u d d i  o ‘q d e k   u c h q u r ,  x u d d i
www.ziyouz.com kutubxonasi

c h a q iriq d e k   a n iq ,  k esk in  va a n iq   m a q sa d g a  y o ‘n a ltirilg a n  boMishi ta la b
etiladi.
P la k a tn in g   m a z m u n li  va  d a v r  n a fa sin i  b e r is h i,  y o rq in   k e la ja k k a
boshlovchi  so ‘zla rn i  to p ib ,  badiiy  ta sv ird a  k o ‘rsatishi  «O yina»  tasv iriy
plakatlarida o ‘zin in g  yorqin  ifodasini to p m o q d a .
«M ustaqillik», «N avro'z» kabi xalq b a y ram lari to m o sh alarid a m aqsadga
m uvofiq,  ijobiy  m a ’n o d a   plakat  o ‘z  ifodasini  n a m o y o n   qilm oqda.  U n in g
m aqsadi  k o ‘p ro q   re jissy o r-d ram atu rg larn in g   tu r   talablariga  to ‘la  ijo d iy
barkam ollik bilan  yondashishi  natijasida  ro ‘yo b g a ch iq m o q d a.
Y an a b ir jih a ti  —  texnikalashtirish.
H ozir shunday jaray o n  ketyaptiki, o m m av iy  estrad a tom oshalarini tex n ik
vositalar ishtirokida yanada chiroyli va g o ‘zal  h a m   yoqim li  qilib  n a m o y o n
etish uchun ovoz  kuchaytirish dekoratsiyalari  nurli  m usiqalari bilan b ezash
y o ‘lga qo'yilgan.  O m m aviy to m o sh a lard a  sa m o ly o tla r,  vertolyotlar,  h a rb iy
qism lar,  harbiy  m ashinalar,  m ushakbozlik,  k u ch li  yorituvchi  a p p a ra tla r,
puflash orqali turli shaklga kiradigan figuraiar, deijabllar,  m azm unli yozuvlam i
ko 'tarib   uchadigan  sharlar,  turli  rangli  n u rla r  o ‘yinini  tashkil  q ilad ig an
ap p aratlard an   foydalam aslik  to m o sh a la rn in g   rangsiz,  o q -q o ra   k in o d a y
qiziqarsiz b o ‘lib qolishiga olib keladi.
T exnikalashtirilgan om m aviy voqelik k in em ato g rafiy ach ilar to m o n id a n
ishlab  ch iq ilib ,  sh a rt-sh a ro iti  n u q tay i  n a z a rid a n   (k in o p ly o n k a   o p tik a ,
fo n o g ram m a,  sy o m k ach i, ovoz yozu v ch i,  y o ritu v c h i g u ru h la r va h o k a z o )
texnika va sintez sa n ’ati kino san ’atining k u n d alik  ish uslubidir (sh u n in g d ek ,
bu jaray o n  televideniyeda yanada  m urakkabligini  q o ‘shib q o'ysak boM adi).
S a n ’at  b ilan  tex n ik an in g   alo q ad o rlig ig a  q a ra g a n d a ,  k in o   o m m a v iy
voqelikning m u n ta z a m  ishtirokchisi,  deb h iso b lan ad i.  Bizning o m m a v iy  va
estrada voqeliklarim izga kino m ateriallaridagi  texnika m urakkabliklari  h a m
qo'shiladi, bu jarayon  ishni yanada m urakkablashtiradi.  Shu bilan bir q a to rd a ,
minglab tom oshabinlam ing ko‘z o‘ngida kino va televideniyeda tom oshabinlar
ish jarayonida ishtirok etm aydi.  Bugun boMmasa,  keyinga qoldirish  m u m k in .
Lekin  o m m a v iy   va  estrad a  v o q ea lik larig a   ju d a   k atta  m a s’u liy a t  va
javobgarlik hissiyoti bilan yondashib,  ish tiro k ch ilar, sujet va k o m p o zitsiy an i
intizom  bilan va tadbirning an iq  vaqtda b o sh la n ib ,  an iq  vaqtda tu g atilish in i
ta ’m inlash  rejissyor-dram aturg zim m asid a d ir.
Bugungi  k u n d a   shu  narsa  m a ’lum   b o ‘ld ik i,  s a n ’at  va  te x n ik a n in g
c h a m b arch as  aloqadorligisiz  v a q tin c h a lik   s a n ’a td a   bad iiy   b ir b u tu n lik k a
erishish  m u m k in   em as.
Hozirgi  za m o n   keng  k o la m li,  v aq tin ch alik   s a n ’at  texnikaning  o rg an ik
quyishm asiga aylandi.  Texnika sahna sa n ’ati voqeligining to'qim asiga  kirib,
www.ziyouz.com kutubxonasi

tabiiylikni tashkil qildi. K o ‘p turli, ko‘p pillapoyali tizimning aj rai mas elementiga
aylandi.  Texnika  im koniyatlarini  bilish,  uni  om m aviy voqeükka  va  estrada
speklaklida q o ‘l!ash  rejissyoming bajarishi lozim bo'Igan vazifasiga aylandi.
B uning u c h u n   rejissy o r-d ram atu rg  o 'z   m alakasini  m u n ta z a m  ravishda
oshirib b orm og‘i  k erak  b o la d i.
Rejissyor  montaji
R ejissyor-dram atuig m ontaj uslubidanfoydalanib,  «chiqishlar m ontaji»,
«epizodlar m ontaji»,  « k o ‘z boylag‘ichlar m ontaji» va  hokazo  m on tajlam i,
estrada va om m aviy voqelikni, turli xildagi, turli turdagi  materiallarni «yig‘ib»,
m an tiq an  asosli m u siq a li-sa h n a  asarini  dunyoga  keltiradi.  S h u n in g  u c h u n
m ontaj uslubiyati  m u a m m o si bilan to ‘qnashishga to ‘g ‘ri  keladi.  Bu bevosita
sahnalashtiruvchi  rejissy o m in g   ishidir.
Plastik  o b razlarn i  sp e k ta k ld a
b ir  ipga
tizish  bu  h a r  b ir  m ustaqil
ele m e n tn i  bosh q a  e le m e n tla r bilan  aloqada  b o g ‘lash,  d in am ik  qurilishda
h a r birining o ‘z vazifasi va o ‘z o ‘rnida q o lla sh d ir.
Konsert dramaturgiyasida eng ta ’sirli vosita — epizod va chiqishlardir. Chiqish,
bu aniq, tugallangan m a ’lum  bir shaklga, tuiga ega bo‘lgan element hisoblanishi
ham m aga kunday ravshan.  Bu she’ro 'q ish  yoki yakkaxon, balki x o rq o ‘shig‘i,
raqs,  pantom im o,  sh u n g a o'xshagan chiqishlar boMishi  m um kin.
R ejissyor-dram aturg q o ‘lida chiqishlar konsert qurilish  m ateriali sifatida
sh u n d a y   vazifani  b ajarish i  kerakki,  xuddi  te a tr  d ram atu rg iy asid a  h a r  b ir
sahna alohida o ‘zining vazifasini bajarganidek.  C hiqishlar,  m a’naviy epizod
x arak terin in g   z a ru r q ism i  hisoblanadi.
C hiqish va ep izo d la rn i dram aturgik o ‘zaki  m aijo n   qilib tizish,  um um iy
m a z m u n g a  b o ‘y sin d irish ,  m a z m u n n in g  o ch ilish id a k a tta  xizm at  qiladi.
E pizodlarning ijro v aq ti  katta em as,  nari borsa,  12-15  daqiqani tashkil
qiladi.  E stradaning ay rim   k o n sert chiqishi, kengroq,  salobatliroq b o ‘lsa va
o ‘zida mustaqil  ichki d ram atu rg ik  tugallanish b o is a ,  u epizod o'rniga o ‘tadi.
T ad q iq o tlar shuni  k o ‘rsatyaptiki, om m aviy teatrlashtirilgan tom oshalar,
estrada spektakllari so ‘nggi  yillarda o ‘zining hayotiy ekanligi bilan  ishonchli
ravishda  « ch iq ish lar  m o n taji»   ssenariy asosi  bilan  rejissyor tizim ini  ta s h
kil  etm oqda.
« E p iz o d la r  m o n ta ji» ,  « c h iq ish la r  m ontaji»  u z u q -y u lu q   v o q elik n i
h o z irg i  z a m o n   b ir   b u tu n   to m o sh a sig a   a y la n tirib   y u b o ra d i.  U  xoh
o m m a v iy   to m o s h a   y o in k i  e s tra d a   sp ek tak li  boM sin,  to m o sh a b in g a
e m o ts io n a l  t a ’sir  e tis h ,  m a v z u n i  c h u q u rro q   o c h ib ,  g ‘o y an i  yaqqol
k o ‘rsatib  b e rish i  k erak .
www.ziyouz.com kutubxonasi

T a ’sir o ‘tkazish sifati e ’tiborli d a ra ja d a  b o lm o q d a .
R ejissyor-dram aturg siyosiy-ijtim oiy, badiiy m ate riallard an  tu zilg an  bir
b u tu n   k o m p o zilsiy a yaratish  u c h u n ,  ichki  b u tu n lik n i  an iq   ifo d a   qilish  va
m antiqan asoslash u ch u n   rejissyor sochilgan parchalarni  m a ’lum  b ir m a ’no
atro fig a  birlash tirib   «yurgizadi»  va  p a rc h a la rn i  qiyosiy  so lish tirm a sd a n ,
balki y ag o n a m aqsadga y o ‘naltiriladi.
S h u n in g  u c h u n  spektaklning  m o n ta j tizim i —  bu  faqat  o ‘yin   p a rc h a la -
rining  em o tsio n allig in i  b irlash tirish   em as.  Bu  tizim   aso sid a   g ‘oyaviy-
m a ’naviy «yig‘m a»larning y o lin i aniqlash va yo‘nalishini belgilab berishdir.
O m m a v iy   voqelik  va  estra d a  to m o sh a la rid a   b ir  tek is  silliq lik   qidirish
em as,  balki  voqelikdagi  keskinlikni  rivojlantirish  talab   e tila d i.  K eskinlik
uni yuksak badiiylikka ko'taradi.
Rejissyor-dramaturg tom oshaviy va tu rla ro ‘rt&sidagi qaram a-qarshiliklam i
silliq lash tirish   em as,  balki  u la m i  b irla sh tirish d a   m o n ta j  q u rilish id a g i
k e sk in lik n i  q iy o slash   b ilan  q a r a m a - q a r s h ilik n i  r iv o jla n tir is h   k e ra k ,
«keskinlashtirish»  —  siy o siy -ijtim o iy   m avzularda  sa h n a la sh tirish   rejasida
boMishi  kerak va g ‘oyaviy yo 'n alish d a badiiy obraz sifatida o ‘z o ‘rn in i topishi
zarur. «Keskinlik» yuqori darajaga chiqqandagina to m o sh a dram atuigiyasini
tashkil etad i.
J u d a  k o ‘p obrazlilik e le m e n tla rid a n  silliq,  b ir m a ro m d a   rivojlanadigan
voqelik tuzish bu bem aqsad ishdir.  «C hiqish  m ontaj»lari v o q elik  h arak atin i
m u tiaq o  boshqa y o ‘nalishda,  y a ’n i keskin q a ra m a-q arsh ilik k a qiyoslashda,
b ir-b irig a  keskin  plastik  e le m e n tla r,  keyingi  e p iz o d d a   o ld in g i  e p izo d d ag i
h o latn i  tak ro rlam aslik ,  a n iq r o g ï,  u   b ilan  kurashga  o 'tis h i,  k u tilm a g a n d a
tayyorgarlik ko‘rilmagan d ram atuigik  portlash,  bu yuksak  ku ch li em otsional
va  m azm u n li  kulm inatsiyasi  m a h o b a tli  spektaklga o lib   k elad i.  R ejissyor-
d ra m a tu rg   ixtiyorida  to m o sh a b in g a   n im a n i  q a n d a y   y o ‘n a ltirish   vazifasi
yuklanadi.  U n d a   m ontaj q u rilm asid a qaysi b ir n o m ern i y o rq in   k o 'rsa tish n i
b irin c h i  plan g a  olib  chiqish  ix tiy o ri  bor.
Bu  m u a m m o   va  c h iq is h la r   b ir   b u tu n   s p e k ta k ln in g   m a z m u n iy
kulm inatsiyasiga borib tutashadi.
K ulm inatsiya  -   bu  m a z m u n   h is-h a y a jo n   p ru jin a sin in g   e n g   balan d
nuqtasiga k o ‘tarilishdir,  butun  spektakl voqeasidan  k o ‘zla n g a n   m aqsadning
ro ‘yobga  ch iq ish id a  ichki  tu y g ‘u  b ilan  sa h n a   asarin i  m u sta h k a m la sh d ir.
K ulm inatsiya om m aviy harakatning qoq o ‘rtasida yoki keskin to ‘qnashuvda,
yakunga yaqinlashganda, b a ’za n   h a tto  sp ek tak l-k o n sertn in g  y a k u n id a  ham
b o 'lish i  m um kin.
R ejissy o r-d ram atu rg   k u lm in a tsiy a n i  a n iq lab ,  b a rc h a   ic h k i  v a  tashqi
voqelik  h arak a tin i shunga o lib   k elish i  kerak.  K u lm in a tsiy a   u c h u n   b arch a
www.ziyouz.com kutubxonasi

sp ek tak l elem entlarini tayyorlash tu rli  dram atik yo ‘nalishlarning nam oyon
b o ‘lish in i  t a ’m inlab,  faqaî  k u lm in atsiy ag a ishlashini  t a ’m in lash i  kerak.
K u lm in a tsio n   n u q tan i a n iq la b ,  u n i  ishlash uslubi bor.  Bu  kulm inatsiya
o ld i  ta d b iri  hisoblanadi.  Bu  m asalaga  nih o y atd a  jid d iy   e ’tib o r  bergan
S .E y zen sh tey n  shunday yozadi:  « S a n ’atda portlash,  ayniqsa «ko'tarinkilik»
p orllash  hissiyoti shunday form ulaga quriladiki, portlovchi aktyorlar birlashib
«portlash»iga
0
‘xshaydi. U  yerda boMganidek, bu yerda bo'lganida ham ,  kuchli
k u c h la n ish  yig'ilib,  taranglik  hosil  qiladi.  S o 'n g ra
0
‘zin in g   ram kasi  ichida
p o rtla y d i.  V a katta kuch b eh iso b   m ay d a va yirik p a rc h a la rn i u loqtiradi.
Q iz ig ‘i  s h u n d a k i,  a g a r  m a q s a d   to m o n   b e rila y o tg a n   u rg ‘u  b ilan
m a n z a r a n in g   o ‘rta sid a   « k u tilg a n   p o rllash »   so d ir  b o ‘lm a sa ,  a sa rd a n
k o ‘zla n g a n   m aqsad yaxshi  n a tija  berm aydi».
P o rtla sh   yuqorida yuksak v o q elik ,  harakatning q ara m a -q a rsh i  kuchlar
b ilan   k eskin  kurashganida hosil b o ‘lad i,  b a’zan b o lm a slig i  ham   m um kin.
U m u m a n   portlashsiz  o ‘tib  k etish i  h a m   m um kin.
K o n se rt  d ram atu rg iy asid a  o m m a v iy   bayram   tom o sh asi  o ‘zining  k o ‘p
tu rlilig i  b ilan  e p izo d la r voqeligiga,  lia r b ir epizod o ‘zin in g  tab iatig a  k o 'ra
tugallangan  kichik spektakl  hisoblanadi.  0 ‘zining rivojlanishi,  kulminatsiyasi
v a y e c h im i  bor.  Bir n e c h ta   k u lm in a siy a   boMishi  h am m ag a  ayon  narsa.
K u lm in atsiy a nuqtalarini  belg ilash d a o'ziga xos «kulm inatsiyalar»  ham
s h u n in g   ichiga kiradi,  bu  h a m   rejissyor-dram aturgning a n iq  vazifasidir.
B uning u ch u n  b ir nechta katta,  birlashgan, yaxlit  repetitsiyalar  o'tkazish
u c h u n   v a q t  to p ish   a lb atta  kerak.  Q o g ‘ozdagi  k u lm in atsio n   belgilangan
n u q ta la r faqat taxm iniy tu sh u n ch ad ir. A niq m anzara um um iy «progon»dan
k ey in ,  rejissyor  o m m av iy   h a ra k a tn i  b ir   butun  m ontaj  q ilg a n d an   so ‘ng
an iq  k o ‘rinadi.
M o n ta j uslubiga  misol  ta riq a sid a  te a tr  san ’ati va o m m av iy  to m o sh a la r
k o ‘la m id a   rejissyor  M arat  A z im o v n in g   ishlarini  k o ‘rishim iz  m um kin.
« U sm o n  Nosir» (N .R ashidova asari),  «Jinoyat ustida ushlansin»  (H .M u h am
m a d   a s a ri)  m illiy  te a tr   s p e k ta k lla ri  va  ju d a   k o ‘p  o m m a v iy   b ay ram
tom oshalarining har birida m ontaj tizim i alohida belgilangan, voqelik bo'lgan
q isq a  e p iz o d la rd a ,  h ar  b ir  e p iz o d n in g   ichki  tugallik  bilan  yak u n lan ish i,
s a h n a   v a q t i n i n g   m u r a k k a b   a t m o s f e r a s i d a   m u s t a q i l   y a s h a s h i
u m u m h a ra k a tn in g  spektakl  y o 'n a lis h id a   uyg'unlashganligi  ta ’m inlangan.
E p izo d lar bir o ‘zakka bog‘lanib, u la n g a n d a , qiyoslanganda o ‘zgacha yuqori
s i f a t l i
m a z -
m u n   k o ‘rinadi.
D in a m ik   m ontaj  tizim id a,  sp e k ta k l  qurilishida  te a tr  rejissurasi  turli
te a trla r,  k in o ,  estrada va sirk kabi o 'z in in g  shaklini topadi. T urli elem entlar
www.ziyouz.com kutubxonasi

va  ja n rla rn i  sin tez  q ilin ib ,  u larn i  yagona  m o n ta j  ipiga
tizib,  h am m a
e le m e n tla r ishlaydigan  qiziqarli  to m o sh a  p aydo  b o 'la d i  va yagona to m ir
urishi bilan  harakatga keladi.
M ayerxold  m ontaj tizim ining asoschilaridan biri sifatida ko‘p qadrlanadi.
E strad a  voqealigida  estra d a  ch iq ish i,  o ‘z  n a v b a tid a ,  b ir  b u tu n ,  ichki
to m o n d a n   tugallangan  chiqish  hisoblanadi.  Bu  y e rd a   h aq m izk i,  estrada
chiqishlari aniqlangan va qabul qilingan.  Shunday ek an ,  «attraksion montaj»,
«epizodlar m ontaji»ni estrad a spektaklida o m m a v iy  to m o sh a la rn in g  rang-
b aran g   k o ‘rinishlar¡  b ilan  teatrlash tirilg an   k o n s e rtla rid a   ishlatishga  to ‘la
haqlim iz.  M a’lum ki,  bu  «C hiqish  m ontajlari»  h a q id a   k o ‘p  m arta  gapirildi.
O xiigi sharoit  boMajak k o ‘p turli  om m aviy to m o sh a la rin i  aniqlashda, ularni
rivojlantirishda favqulodda katta aham iyatga ega.
A ttra k sio n la r,  b ir-b iri  b ilan   b irlash g an   v a  y a q in   a lo q a d o r,  jid d iy
tashkillashtirilgan d inam ik tizim ga ega,  buning u stid a  «attraksionlar»da b ir
b utun tugallangan elem en tlar ham   b o lish i  m u m k in .  M asalan , a)  m onolog;
b)  q o 'sh iq ;  d)  d ram atik  epizod;  e)  raqs;  í)  q iz iq c h ilik  sa h n alari;  0  akrobat
chiqishlari;  h)  m asxarabozlik  reprizalari  kabi.  Bu  jih a tid a n   ele m e n tla r
«attraksion  m ontaj» tuzilishida estrada san ’atiga y a qinligini  his qilasiz.  H a r
h o ld a  tu rjih a td a n   u larn in g  q a n d a y d iry a q in lig i  b o r.
Rejissyor ixtiyori bilan  m ontaj qilib birlashtirilgan attrak sio n la r dinam ik
qurilishga ega.  M aydondagi xalq teatrlaridan tortib, dram aturgiya ham  uzuq-
yuluq,  beboshvoq  voqelik  edi.  M o n tajd an   s o ‘ng  b ir  b u tu n   dram atu rg iy a
shakllanadi (qiziqchilar, ot o ‘ynatuvchilar, ayiq o 'y n a tu v c h ila r, q o ‘g ‘irchoq-
b o zlar to m o sh asin i  eslang).
San  atda b iro n ta k o ‘rinish o ‘z holicha, y a ’n i  b ir-b irig a  t a ’sire tm a sd a n ,
bog  lan m asd an   paydo  b o ’lm aydi  va  y ash am ay d i,  u m u m   rivojlanishdan
tashqari.  Tabiiylik om m aviy voqelik turi,  e stra d a  s a n ’ati  d o im o  yangilanib
b oradi.  U nga  kino,  te atr,  ad abiyotning ta ’siri ju d a   k a tta  b o la d i.
0 ‘sib borayotgan estrada va om m aviy bayram  to m o sh alari bilan parallel
ravishda rivojlanib, birlashdi.  M ontaj qurilniasida dram aturgiya o ‘z nuqtasini
topdi.  M ontaj harakatida rejissyoming obrazlar h a rak ati shakning tuzilishini
topgach, oxir oqibatda,  estradaningyirik to m o sh a lari shakllandi.  Estrada va
o m m a v iy   to m o s h a la r  rejissyorlari  hozirgi  z a m o n   te a trla rid a n   ta jrib a
o ‘rganishlari kerak.  Bu professional  m ahoratni o sh irad i,  k o ‘p turli chiqishlar,
epizodlarni sahnalashtirishda,  y o lc h i yulduz b o 'la d i.
S h u n in g  u c h u n ,  m a sh h u r re jissy o r-d ra m atu rg larn in g  ijodiy uslublarini
o ‘iganish b o la ja k   rejissyor-dram aturglarga estrad a va om m aviy to m o sh alar
spektakllarini y aratish d a ju d a   k atta  ijodiy x a z in a  b o l i s h i ,  shubhasiz.
www.ziyouz.com kutubxonasi

Vaqt  va  ritm
R ejissy o r-d ra m a tu rg d a   eng  k o 'p   ta k ro rlan ad ig an   v ositalardan  b in   -
V aqt  va  ritm .  R itm ,  rejadan  tash q ari  sah n ala sh tirish   tu sh u n c h a si,  lekin
vaqtday keng tushuniladi.  Bu hayot  ritm iga, sa n ’at  ritmiga ega,  lekin ikkalasi
ham  b ir-b irig a  c h a m b a rc h as bog‘liq.
Vaqt  ritm i d a v rn in g  to m ir urishi,  ijodkor ah lin in g  ijodini  belgilaydigan
o ‘lchov  birligi.  H a r   b ir  ijodkorning  vaqt  va  ritm i  asosini  izlab  topish
m uam m osi  m u h im  o 'rin d a  turadi.  Bu og‘ir va m ashaqqatli  izlanishdir.
G ‘afu r G ‘u lo m  v aq tn i sh u n d ay  t a ’riflaydi:
A ziz asrim izn in g  aziz on lari
Aziz od am lard an  so‘raydi q adrin,
F u rsat  g‘a n im a td u r sh o h   satrlar-la
B ezam oq c h o g ‘id u r u m r  daftarin.
R itm   v a q tn in g   a n iq   jaray o n in i,  h a ra k a tn i  his  qilishdir.  H a r  q an d ay
voqelik h a ra k a t jaray o n id ir.  H arakatni his qilish jarayoni  ritm ini aniqlaydi.
D a rh a q iq a t,  s a h n a   asarida  ritm   kuchli  ko n stru k tiv   om il  hisoblanadi.
Rejissyor qoMida vaqt ritmi dramaturgiya elementi hisoblanadi. Zero, vaqtincha
siljish va q o ‘shilish s h e ’riyat teatriga xosdir.  B u n d an  om m aviy voqelikning
d ram atu rg iy asi  tu g ‘iladi.  D avr  to m ir  urishi  o ‘tm ishga  qaytish  yoki  b ir
daqiqa kelajakka n a z a r tashlash  im koniyatini tug'diradi.
R itm ni  keng  koM amda ta sa w u rq ilsa k , vaqt  ritm  ekanligini  his qilam iz,
u  falsafiy  k ate g o riy ag a   aylanadi.  O 'z id a   c h u q u r  fikrli  va  tarixiy  a lo q a lar
voqeligini  n a m o y o n  qiladi.
K onsert  v o q e lig id a   tarixiy  vaqt  shartli  ravishda  hal  qilinadi.  M uhim
tom onlari  hisobga olin ib ,  m ayda detallarga to ‘xtalib o ‘tirilm aydi. U n d a  yuz
yillik  v aq t  b ir y a rim   soat  ichida  o ‘zgarm aydigan  q atn ash u v ch ilar bilan
voqelikni  n a m o y o n  etad i. V aqtinchalik q o ‘zg‘alish, vaqtinchalik aralashish,
birlashish,  u m u m la s h tiris h ,  h ar  xil  k o ‘rin ish lar  yagona  m azm u n   q o b i-
g‘ig a jo b o ‘ladi.
Bu  y erd a  v a q t  siljishi  turli  zam o n la rn in g   p arch alari  m ontaj  natijasida
um um lashib,  b ir-b iri bilan qo'shilib,  k o ‘p tu rlarn in g  birlashishidan yagona
parch a hosil  b o ‘ladi.  R ejissyorlarning dolzarb  m u am m o larid an  biri o 'z ig a
kerakli  ritm n i  to p a  o lish d ir.
O m m av iy   v o q e lik d a   h a m d a   estra d a  sp ek tak larid a  agar  e p iz o d la r  va
chiqishlar ko‘p b o ‘lsa,  ularning ham m asining o ‘z ritmikasi b o lad i.  H am isha,
alb atta  p a rc h a   e p iz o d   va  chiqishlarni  b ir  m aro m g a  keltiruvchi  u m u m iy
ritm ni  to p ish i  k e ra k .  Bu  natijaga  faqat  yig‘uvchi  m ontaj  uslubi  orqali
www.ziyouz.com kutubxonasi

erishiladi.  Bu boshqaruvchi ritmi b o lib , b o sh q a  epizo d  va chiqishlar ritm in i
tartibga keltirib,  u m u m iy  ritm ga  h am o h a n g la sh a d i.  O m m aviy vo q elik n in g
ritm ik asosi,  a n ’an av iy  teatrlarga  n isb atan   a n c h a  faolroqdir.
R itm ik  aso s  b a rc h a   spektakl  u c h u n ,  x u d d i  sh u n in g d ek ,  e p iz o d la r  v a
chiqishlar u ch u n  yaratiladi.  Ritm ning ayrim  epizodlarda o ‘zgarishi kuzatiladi.
Q ay erd ad irtezlash ad i, q a y e rd a d irto ‘xtab  tu rish   zarurati tug‘ilishi  m u m k in .
Rejissyor ritm   o ‘zgarishlarini b a rc h a  e p iz o d la rn in g   ritm ini  kuzatib,  b u tu n
spektaklning  ritm in i  m arom iga  keltirishi z a ru r.
R itm   h ay o t  o q im in in g   oMchovi,  d a v rn i  h is  qilish.  R itm   bu  u z lu k siz
b ir  m aq sad g a  b o ‘ysundirilgan  h a ra k a tn in g   rejissyor  to m o n id a n   k a s h f
q ilin a d ig a n   sp e k ta k l  e le m e n tid ir.  R itm   s p e k ta k l  q u rilish id a   m o n ta j
sistem asidagi  ku ch li om ildir.  M o n ta j  v a q tid a   spektakldagi  h a r b ir e p iz o d ,
h ar  b ir  ch iq ish   o ‘rni  o ‘zgartirilsa  h a m ,  rejissy o rlar  u ch u n   y ag o n a   ritm ik
birlik  b o ‘lib,  u   ritm ik  kom pozitsiya y a ra tish i  m um kin.
S pektaklni  m ontaj qilayotganda re jis s o rk o ‘pgina m ontaj boM aklaridan,
o ‘zaro   p a rc h a la rn in g   ichki  m u n o s a b a tla rid a n   ritm n i  to p ib   o lad i.  M o n ta j
ritmi asosiy voqeani kurash liarakatidan oladi.  S hu bilan m azkur im koniyatni
ongli  ravishda boshqarish  m um kin.
B ulardan  ko‘rinib turibdiki,  rejissy o r-d ram atu rg  u ch u n  ritm   n ih o y a td a
m u h im   om il  ekan.
Interm ediya
Biz tom o sh av iy  va tu rg u ru h la rig a  ta y a n ib , teatrlashtirilgan  to m o s h a la r
ssenariysida uchraydigan alohida ch iq ish la r haqida to ‘xtalam iz.
Birinchi chiqish guruhiga so ‘z (n u tq ) ch iq ish in i qo'yam iz.  U n d a n   k ey in
m usiqali  —  xoreografik-plastik,  a ra la s h ,  «original»  ch iq ish la r  q o 'y ila d i.
G u ru h   balki  k o ‘p  b o lish i  m u m k in .  N o m la ri  a n iq ro q   b o ‘lishi  m u m k in .
Bu  bilan  hech   narsa o 'zgarm aydi.  L ek in   tom oshaviylik alo m atisiz tu r n in g
o ‘ziga xosligini aniqlab boMmaydi.
Shunday qilib, birinchi gu ru h d a k o 'p ro q  qaysi chiqishlar teatrlash tirilg an
tom oshalarda  u chrabturadi?
T eatrlash tirilg a n   to m o sh a la r sse n a riy sid a   keng tarqalgan  d ra m a tu rg ik
jih at yaxshi  ishlangan.  C hiqishlardan  biri  kichik sahna (ssenka)  h iso b lan ad i.
Bu  fransuz  tilid a  «etud»,  «kroki»ga  t o ‘g ‘ri  keladi.  Inglizcha  « sk etch »   d e b
ataladi.  0 ‘tgan  asrlarda «ssenka»  d ra m a tik  va baletristik asar h iso b la n a rd i.
U n d a  h a ra k a td a n   k o 'ra  ko‘p ro q  g a p   m a te ria li  b o la rd i.  S a h n a d a   h a ra k a tli
«ssenkani» interm ediya deb atashgan.  H o z ir ham   «interm ediyani»  inglizcha
sketch  («ssenka»)  deb atashlari  u c h ra y d i.  M a sh h u r rus satirigi  V .A rd o v  -
www.ziyouz.com kutubxonasi

in term ed iy a  v o q elik   d av o m lilig i jih atd an   «sketch»  va  «ssenka»dan  qisqa.
L ekin tuzilishi jih a td a n  sketch  m urakkabroq.  D ram attk  voqelik jihatidan va
qurilish  stru k tu rasi jih a td a n   voqelikning  rivojlanishi  va  yakun lan ish id an
A rdovning ssenkasiga  q o ‘shilishi  m um kin.  Ssenka b ilan  «kichkina pyesa»
besh-yigirm a daqiqa d av o m  etishi  m um kin,  m asalan,  ikki qatnashchi bilan.
D ram a nazariyasiga q a ra g a n d a  ssenka (in te rm ed iy a),  d ram atik  m clod-
ram m a  k o m ik ,tra g ik  va farslun bo'lishi m um kin.  L ekin satirik-yum oristik
shakli  k o ‘proq q o 'lla n ila d i.
In term ed iy a shakli  teatrla sh tirilg a n  to m o sh alard a serh a ra k a t,  yoqim li
qilib  ssenariyga  k iritilad i.  B a’zan   u  teatrlashtirilgan  fele to n ,  m usiqali  va
nasriy shaklda ijro etiladi.  B a’zan q ato r parodiyalar va boshqa ko'rinishlarda
h a m   ijro etiladi.
M a ’lumki, interm ediyani yaratish uchun alohida d iq q a t-e ’tibor qaratiladi.
S sen ariy d a  teatrla sh tirilg a n   to m o sh an in in g   voqelik  h a ra k a tin i  to ld ira d i.
B o sh q ach a  qilib  a y tg a n d a ,  in term ed iy a  eng  k u tilm ag an   xulosalar  bilan
zalni hayratga soladi.  K uldiradi va katta ma’naviy o zu q a beradi.  Interm ediya
dram aturgiya qonuniyati asosida  rivojlanadi.
M asalan ,  «T ugun  va  y ech im »   interm ediyasini  d iq q atin g izg a  havola
qilam iz.
Rejissyor.  Shunday  qilib,  d o ‘stim,  pyesada  tugun  b o lish i  kerak.  Sizning
pyesangizda na tugun bor, na yechim  bor. Drama nazariyasini o'qiganmisiz o ‘zi?
M u allif.  Y o ‘q,  akasi.  M e n in g   6  s in f m a’lu m o tim   b o r.  Q ishloqchilik,
a d a b iy o t  o ‘q itu v ch im iz  k o ‘p - k o ‘p kasal  bo‘lardi.  U  tu z a lg a n d a   m en  kasal
b o ‘lard im .  X ullas,  h o z ir y e r egasining q o lid a  d e h q o n c h ilik  qilam an.  Shu
q ish  bekorchilikda,  kech asi  ch ay lad a qovun-tarvuz q o ‘riqlab yotganim da,
ilh o m  qaynab kelib qoladi,  deng. T eatr yozvoraman.  O zgina — «achitqi»dan
olgandan keyin qaynam a buloq b o iib  ketaman. Shu siz aytgan «nazarnomani»
o ‘qim a g a n  e k a n m a n -d a .  H a ,  d u n y o d a  nim a k o ‘p,  kitob  k o ‘p,  ham m asini
o ‘q ib   b o ‘ladim i?  L ek in   e n d i  bo sh g a  tu sh g an d an   keyin  a lb a tta   to p ib
o ‘q iy m an .  M en yozvolay « trav m a  nazarnom a»m idi?
Rejissyor. Y o‘q.  « D ram a nazariyasi».
M u a llif.  T o ‘g ‘ri,  lekin  g a p n i  ch o 'z m a sd a n   « N a za rn o m a»   desa  ham
b o ‘la r   e k a n -a ?   A n a ,  k o 'r d in g iz m i?   Ilhom   p a ri  d a rro v   kela  q o ld i.
T ashvishlanm ang,  q o tiram iz.  Q an c h a -q a n ch a  q o v u n -tarv u zlar yetishtirgan
o d a m  «nazarnom ani» o ‘qib olm asak uyat-ku. Agarda,  m abodo so krab olsam
h a m   b o 'lad im i?
R ejissyor.  H a,  b o ‘ladi.  M u h im i,  tushunsangiz b o ‘ldi.
M u allif.  Y ashang!  S o ‘r a b - s o ‘rab o ki^angan olim ...  T o p a m a n . Y erning
k in d ig id a n   b o 'lsa  h a m ,  q id irib  to p a m a n  va oldingizga « tugun va yechim »
www.ziyouz.com kutubxonasi

nim aligini  bilib  k e la m a n .  X o‘p,  xayr,  ustoz!  B a rib ir m e n   z o ‘r d ra m a tu rg
b o ‘lam an.  M an a,  k o'rasiz.
Rejissyor.  A lb a tta ,  k o 'rish g u n c h a  xayr.
M u allif rejissyorning o ld id an  xursand,  a rz im a g a n  «tugun v ay ech im n i»
bilish  nim a ekan? -  deb chiqib, to ‘g ‘ri  ilgari o m b o r m udiri b o lg a n  G 'irro m
akaning oldiga keldi.  U n in g  asli  ismi X urram  ed ¡-y u ,  lekin  negadir G ‘irrom
aka boMib ketgan.  M uallifning nazarida G 'irro m  h a m m a  narsani biladigan,
aqli « b a lo e d i.
G ‘irrom .  O ,  d ra m a tu rg  Poliziy,  qalay,  te ü trin g n i o ‘qishdim i?
M uallif.  0 ‘q ish d i,  o g 'a y n i,  o 'q ish d i.
G ‘irrom .  N im a  deyishdi?
M uallif.  Z o ‘r, d ey ish d i,  Lekin arzim agan  n arsa yetishm ayapti deyishdi.
S huni  «est»  qilsang,  lyuboy te a tr o 'y n a y v e rish a d i,  deyishdi.
GM rrom.  Iya,  n im a si  y e tish m a s  e k a n ,  p y e s a d a y a m   « n e d a sta c h a »
boMarkanmi?
M uallif.  B ilm ad im ,  sh u n a q a  d e y ish d i-d a,  d e m a k ,  b o ‘la re k a n -d a .
G ‘irrom . A n iq ro q  qilib gap ir,  n im a d e d i o ‘zi?
M uallif.  Siz  « trav m a  nazariyasi»ni  o ‘q in g ,  d e d i.  «T ugun  va  y ech im »
etishm ayapti d e d i, g ap  sh u ,  GM rrom aka.
G ‘irrom .  «T rav m a  nazariyasi»ni  o ‘q ig in ,  d e g a n ,  P oliziy,  «travm a»
degan
so 'z n in g   m a ’nosi  «trava»  d eg an i,  o ‘risch asig a  u n i  o ‘q im a g a n
rejissyoring  «T ravm a»  d eb,  poson  qilib  g a p irg a n .  A slini  olsang  «trava»
k o ‘k  o ‘t  degani.  « N azarn o m a»   degani  n a z a r  q ilg in ,  k o ‘kidan  c h o ‘zg in
degani.
Muallif.  Balosan,  G 'irro m  aka, balosan. T o ‘g ‘r¡,  qoyil,  ko'kidan c h o ‘zish
kerak,  degani, t o ‘g ‘á
G ‘irrom .  E n d i  b u  yog‘id a n  so 'rasan g ,  d o ‘stim   q o v u n   Poliziy,  «tugun»
degani, biryaxshi b o zo rq ilib ,  tugunni to ‘ldirib, ikkita konyakning  shishasini
tu g u n d an  ch iq a rib  q o ‘yib o lib  kelgin,  d egani.
M uallif.  Ey,  b u n in g g ay am   besh  k etd im .  E y,  qoyil.  B u n aq a  ju m b o q
tu g u n larn i  q a n d a y  qilib  to p d in g -a?   0 ‘lay a g a r,  m e n in g  aqlim ga z a r ra c h a
fikrkelm adi.  Rejissyor ham   m en g aja u n aq a sullohga  o ‘xshab  ko‘rinm ovdi.
Endi  «yechim »  d e g an i  nim a degani-a?
GM rrom.  « Y ech im »   d e g a n i,  tu g u n n i  o lib   b o rsa n g ,  h a m m a   n a rs a
yechiladi,  degani.
M u a llif.  O b b o   G “irro m e y ,  aq lin g   b a lo ,  b e k o rg a   o m b o rd a   m u d ir
boMib  ish lam ag an san .  X u d o  senga y u q tirg a n ,  x iz r n a z a r qilgan o d a m s a n -
d a .  A qlim   h a y ro n ,  q a n a q a   q ilib   to p d in g ,  b u   ju m b o q n i?   Bu  g a p n in g
ta g id a   b ir g ap   b o r.  D o ‘p p in in g   ta g id a   o d a m   b o r  d e g a n id e k ,  b u n i  h a m
faro sati  y e tg a n   o d a m   to p a d i.  S en   asli  k a tta   la v o z im la rd a   is h la s h in g
www.ziyouz.com kutubxonasi

k e ra k .  N im a   j i n   u r i b ,  o m b o rg a   o 'r a l a s h i b   q o ld in g .  « T a n k a n g »
boM m adim i,  b ilm a d im .
GMrrom.  B itta   u c h a r   aytgan  ek an ,  «m enga  oklad  kerak  em as,  sklad
b o ‘lsa  bas»,  d eb.  B izga  nasib  qilgani  shu  e k a n .  E n d i  haligi  gapga  kelsak.
Buni  q an d ay   id ro k   qilib  to p g an im n i  aytay.  S hu g ap  o ‘rtada qolsin.
M uallif.  Bu  b o ra d a   tashvish  to rtm a ,  ichim   q u d u q .
G ‘irrom .  P oliziy,  sen  o ‘zim nikisan,  m ening  ishxonam  o ‘zi sh u n aq ad e,
molga kelgan  m a g a zin ch ilarn in g  «tugun»i  b o lm a s in ,  darrov du m in i  tugib
q o ‘yam an.  A na  u n d a n   keyin  yechim i  o ‘zid a n   o ‘zi  topiladi.  TuyogMngni
shiqqilatib,  k o 'c h a la  yegan joyingga borib tirish,  deym an.  T eatr ham   balki
shunaqa b o ‘1gandir-da.
M uallif.  B alosan!  B alosan. A na en d i  m en seni  prim yeraga chaqiram an.
O rif  g u lch id an   b ir   d a sta   gui  olib  b orasan.  M u x b irlar  «siz  q a n d a y   qilib
dramaturçj boMdingiz»,  deb so‘rashsa,  m ening ustozim  GMrrorn aka deym an.
GMrrom. A tat!  Q o ‘1ni  tashla!
Н аг  b ir  in te rm e d iy a n in g   rivojlanishi  turli  sh artlarg a  bogMiq,  y a ’ni
ssenariyning u m u m iy  y o ‘nalishiga, asar mavzusi va g ‘oyasiga, ssenariyning
um um iy uslubiga,  hujjatli,  badiiy m ateriallarning interm ediyalar mosligiga,
ssenariyning  u m u m iy   vazifasiga,  voqelikning  kelib  chiqishi  va  rivojiga
bogMiq.
O m m aviy to m o s h a  ssenariysida interm ediya b ir chiqish sifatida tom osha
voqeligi  tiz im id a   d ra m a tik   liniyadan  tash q ari  h arak at  qilm aydi.  A lbatta
ssenariy  voqeligi  ic h id a   boMishi  kerak.  B uni  m o h ir  ssenariynavis  va
s a h n a l a s h t i r u v c h i   y a x s h i   b i l a d i .  J u d a   k o ‘ p  a d a b i y - m u s i q a l i
kompozitsiyalarda, tem atik  konsertlarda asosiy sahna harakatlarining birligini
tashkil  qiladi.
Interm ediya so ‘zlovchi turlarning m uhim laridandir.  Interm ediya tarixiga
n az ar  solsak,  Y e v ro p a d a   oMgan  asrlarda  «m aktab»  teatrlarid a  va  italyan
kom ediyalarida, ju m la d a n ,  K .G ossining  «Baxtli  gadolar»  kom ediyasida,
XV-XVII asrlar ispan xalq teatrlarida,  pardalar old id a sahnadagi voqelikdan
tashqari,  bugungi  h a y o tiy   k am ch ilik lar  ustidan  kulib,  ijro  etilgan.  Lekin
voqealarning h am o h a n g lig i  boMgan.
R ossiyada  q a d im   z a m o n la rd a n  xalq  in term ed iy alari o ‘ynalgan.
0 ‘zbek xalqi  o ra sid a  h a m  qadim dan  qiziqchilarning qiziq-qiziq dialogli
h ik o y a la rid a   tu rli  m a v z u la r d a ,  k o ‘p ro q   k u lg ili  k o m e d iy a   s h a k lid a
in term ed iy a lar  o 'y n a lg a n .  O xunjon  qiziq ,  Y usufjon  qiziqlarning  o 'z a ro
hangom alarida  n a m o y o n   boMgan, goho pyesa shaklida  rivojlangan.  OMgan
asrda televideniyeda  in te rm e d iy a  eng kichik om m av iy  «dram atik»  asarlar,
y a ’ni «m iniaturalar teatri» sifatida shakllandi. «Tabassum» radiojurnali  keng
www.ziyouz.com kutubxonasi

om m aga tarqaldi.  Ergash  Karim ov,  H asan  Y o‘ldoshev,  S adir Z iyovuddinov,
O rtiq b o y  Y usupov,  R oza  K arim o v a  kabi  m a sh h u r ijro c h ila r  elga  tan ild i.
X uddi shuningdek, teatrlarga h a m   Soyib X o ‘jayev,  G ‘ani A ’zam o v ,  H usan
S haripov,  B axtiyor  Ixtiyorov,  M a ry a m   Ixtiyorova,  R av sh an   S o lih o v   kabi
k o ‘plab  m a sh h u r kom ik ak ty o rlar  k irib   keldilar.
«M irzo», «Obid-A» teatrlari tashkilotchisi va rahbarlari  M irza  H olm edov
va  O bid  A som ovlar  kichik  s a h n a   d ram atu rg iy asi  —  in te rm e d iy a   ja n rin i
0 ‘zbekistonda rivojlantirib, aktyor-rejissyor, d ram atu ig  sifatida elga m an zu r
asa rla rn i  sa h n a d a ,  ek ran lard a,  r a d io to ‘lq in la rid a ,  k a tta - k a tta   b ay ram
tom oshalarida katta m ahorat  bilan  ta q d im  etm oqdalar.  In term e d iy alarn in g
usta yozuvchilari  Said A hm ad,  S a ’d u lla  Siyoyev,  N e 'm a t A m in o v ,  F arh o d
M usajonov, T o l a n  Q o'ziboyev  kabi  k o ‘p   ijodkorlar m a y d o n g a  chiqdilar.
M a’lum ki,  interm ediya xarakteri  ikki  bir-biriga q a ra m a -q a rsh i  nuqtayi
n azarlar,  m u n o zaralar asosida  riv o jlan ad i v a y ak u n   to p a d i.  B adiiy talqin
teatriash tirilg an  tom oshada sse n a riy n in g  bad iiy  ob razi aso siy   m av zu n in g
y ech im id a  katta aham iyatga ega b o la d i.
Interm ediya yumorsiz qiziqarli b o lm a y d i. Aniq bir m aqsad y o ‘nalishidagi
dialog va tortishuvdan  kulgi kelib chiqadi.
In term ed iy alard a  lo 'n d a  x a ra k te rla r bilan  o ‘za ro   keskin t o ‘q n ash u v lar
ko'zlangan m aqsadni aniq n a m o y o n  qiladi.  Bu bevosita b a rc h a  ssenariyning
m avzusi  b o ‘lib,  tom osha d a v o m id a   u n in g   t a ’sir  kuchi  k o n se rt  voqeligida
katta aham iyatga ega.  Ba’zi tan tan av o r nuqtalardan ko‘ra, qisqa hikoyalam ing
t a ’sir k u ch i  o ‘tkirroq  b o ‘ladi.
T elekokrsatuvlar  va  radio  eshittirishlar  ssenariylari.
Mavzu
T eleko‘rsatuvlarning barcha turlaridagi dastur m atni ssenariy deb ataladi.
R a d io d a  eshittirish  m atnlari  d e b   a ta la d i.  B ularni  n im a   d e b   atalish id a n
q a t’iy n azar,  ssenariylar deb tu sh u n sa   boMadi.  S hu  n u q tay i  n a z a rd a n   kelib
chiqib,  biz teleko'rsatuv ssenariylari va radio eshittirish m atn larin i yaratam iz.
T e le k o ‘rsatuvlar va  radio  e s h ittirish la rn in g   o ‘zin i  a lo h id a   b ir  in stitu t,
desa  h a m   boMadi.  N egaki,  h o z ir  D avlat  te le ra d io k a n a lla ri  va  ju d a   k o kp
xususiy radio k an allarfao l  ish lay o tg an  b ir vaq td a u la rn in g  ijodiy faoliyatini
o ‘rganish  va  tadqiq  qilish  k a tta   b ir  ilm iy  d u n y o n i  tash k il  q ilad i.  L ekin
h a m m a s i  b ir  q o n u n iy a tg a   b o ‘y s u n a d i.  B u la r  te le r a d io - ju r n a lis tik a
q o n u n iy a tla ri,  m asalan, d av r  h o d isa la rin i  tez va  h a q q o n iy  y o ritish   d avlat
siy o sati  konsepsiyaviyligi  a s o s id a   ta rk ib   to p a d i.  A d a b iy o t  v a  s a n 'a t
y o ‘nalishidagi  k o krsatu v v a e s h ittiris h la r h a m   ad a b iy o t  n azariy asi  asosida
www.ziyouz.com kutubxonasi

y a ra tilis h i  sir  em as.  J u m la d a n ,  telefilm ,  telen o v ello ,  te le p o stan o v k a,
teleseriallar, videofilm lar s h u la r jum lasidandir. A lbatta h a r b ir k o ‘rsatuv va
e s h ittir is h n in g   o ‘z  y o ‘n a lis h i  v a  o ‘z  m avzusi  b o r.  B u n in g   u c h u n
te led a stu rlarg a  bir n aza r ta sh lasan g iz ,  yaqqol  kolr¡nadi.
M asalan,  2007-yil 2 4 -m art—4 -a p re l teledasturida berilgan  « 0 ‘zbekiston»
k a n a lin i  k o ‘rib chiqaylik:
S h a n b a ,  7-apre).
5.55.  K o ‘rsatu v lard astu ri.
6.00.  «A ssalom ,  O kzbekiston!»
8.00.  8.35.  A xborot.
8 .35.  T V  anons.
8 .40.  O ltin   m eros.
8 .50.  «Y urtim   b o ‘ylab»  d astu ri.
«Ikki  d ary o  oralig‘ida» v id eo film .  10-qism.
«B olalarsayyorasi».
9 .10.  1.« O ltin  toj»  telev izio n   o ‘yini.
2.  « N o n n i  bosgan q izch a  h aqida».
9.55.  « M u siq a dunyosi».
10.15.  1.  R angli  z am o n .
2.  D iy d o r.
10.55.  T V   anons.
1 1.00.  O n a la r m aktabi.
11.20.  «O ila  rishtalari»,  teleseriy al.
11.55.  D il  taro n alari.
12.00.  Z akovat.
13.00.  T V  an o n s.
13.05.  «Ikki taqdir»,  teleseriyal.
13.45.  O ltin   m eros.
13.55.  D u n y o   iqlim i.
14.00.  A xborot.
14.15.  T V  anons.
14.20.  « T a q d ir eshigi»,  b ad iiy   film .
15.30.  I.  « O 'y la,  izla,  top»  telem usobaqasi.
2.  « E rta k la r —  yaxshilikka yetaklar»
16.20.  T V   anons.
16.30.  O d a m i  ersang...
16.50.  O h a n g la r o g ‘ushida.
17.00.  M ing  b ir  m aslahat.
17.20.  S haxsiy  fikr.
18.00.  S a lo m a tlik  sirlari.
www.ziyouz.com kutubxonasi

18.20.  «M o ziy  sirlari»,  l-q ism .
18.40.  M e h r kolzda.
19.20.  A xborot  (ru stilid a ).
20.10.  «O ila  rishtalari», teleserial.
21.00.  A xborot.
2 1 .4 0 .  K o 'n g i l   q o ‘s h iq   ¡ s t a y d i .   0 ‘z b e k i s t o n   x a lq   a r t i s t i
M .Razzoqova.
22.25. C IN E M A . UZ.
23.05.  «Ishqiy kayfiyat»,  bad iiy  film .
Bu  d a s tu rd a n   siz  o ‘zingiz  m a v z u la rn i  a jra tib   ch iq sa n g iz ,  h a r   b ir
m avzudagi  k o ‘rsatuv ssenariylari  q a n d a y  y o zilish in i  belgilab  olasiz.  E n d i
alohida  b o b lar bilan to ‘xta!ib o ‘tam iz.
X uddi shuningdek,  «Yoshlar»  kanali,  «T oshkent»  kanali,  «Sport»  kanali
ham  shu vaqt  ich id a k o ‘p  ko‘rsatu v lar tay y o rlab ,  efirga  u zatishadi.
M asalan,  «Yoshlar»  kanali soat  7 .0 0 d a n -2 2 .5 0 g a c h a .
«Toshkent»  kanali soat 7 .3 0 d a n -2 2 .5 0 g a c h a .
«Sport»  kanali soat 7.30dan—0 0 .15gacha.
Xususiy kanallardan T V -M A R K A Z  soat 0 7 .0 0 -2 2 .0 0 g ac h a  k o ‘rsatu v lar
berishadi.
K an allar  o ‘rtasida  e ’lon  q ilin m a g a n   ich k i  m u so b aq a  b o rk i,  h a r  b ir
kanal o ‘z  h o lich a k o ‘p tom oshabinga ega b o lis h   niyatida  k o 'rsa tu v la rn in g
sifatini  yaxshilash  u ch u n   k urashadi.  Bu  o ‘z - o ‘zid an   m a ’lu m ,  ta b iiy   hoi.
T o m o sh a b in   teled astu rd an  o 'z in i  q iz iq tirg a n   va  kerakli  k a n aln i,  a g a r sh u
kanalda  yaxshi  k o ‘rsatuvlar b o l i b   q o lsa.  S h u   kanal  m uxlisi  b o ‘lib  q o lish i
hechgapm as.  Ba’zan shunday b o ‘ladiki,  h a m m a  kanallardan yaxshi k o ‘rsatuv
nam oyish qilinib,  uni ko‘rmay qolganiga a ch in ish   hisst ham  b o ‘Iadi.  S h u n d a
ta k ro ran   k o ‘rsatilsa,  muxlis  o ‘z  « c h a n q o g ‘i»ni  q o n d ira d i,  k o ‘rsa tu v la rn i
takroran  k o krsatib turish foydadan xoli em as,  yanayam  k o ‘proq to m o sh a b in
k o ‘radi.  S hu  eh tiy o jlar  e ’tiborga  o lin sa ,  yaxshilik  u ru g ‘i  e la ro   k o ‘p ro q
sochilgan  b o ‘ladi,  yaxshilikning m evasi sa o d atd ir.
TeIeko‘rsatuv  va  radio  eshittirishlarga
m atn  tayyorlash
T a n la n g a n   m avzu  b o 'y ich a   su h b a t  yoki  so ‘zga  ch iq ish n i  te le v iz o r  va
radio  u c h u n   tayyorlashda  shu  n a rsa n i  e ’tib o rg a  olish  k erak k i,  b irin c h i
so ‘zd an   b oshlab  n u tq  to m o sh ab in   va  ra d io  e sh itu v ch in i o ‘ziga  to rta d lg a n
bo 'lish i  kerak.  A gar  m uallifning  a y ta d ig a n   yangi  gapi  b o ‘lsa,  u  e rk in
tinglovchini  te z d a   rom   qilib oladi.  S h u n d a y  b o ‘lsa  h am ,  b irin c h i  lu q m a si
www.ziyouz.com kutubxonasi

d iq q a tn i  to rtad ig an   b o 'lis h i  kerak.  M uallif efir  v aq tin i  to ld ir is h   u ch u n
yoki dasturdagi m arom  buzilm asligi uchun yozsa, barbod boMadi. Qiziqarsiz
k o ‘rsatuv va eshittirish  hech  kim ga kerak emas.  Bu bilan jurnalist  millionlab
ra d io  esh itu v ch i va te le to m o sh a b in n in g  vaqtini  havoga sovurgan  b o ‘ladi.
N a tija d a  teleradiokanalning m avqeyi tushib ketadi, sek in -asta m uxlislarini
y o 'q o tib  boradi.
T ele rad io   k anallar s o ‘zga chiq u v ch ilard an   n im an i  talab qiladi?
S o 'zg a   c h iq u v ch in in g   s o ‘zi  h a m m a   u ch u n   tu sh u n a rli  va  m azm unli
b o 'lis h i  kerak,  q a n d a y d ir  y angilik  berishi  kerak,  so ‘zlayotgan  m avzusi
b o ‘yich a,  jo n li  m u lo q o t  b o ‘lsa,  teleto m o sh ab in   va  ra d io   eshituvchi  o ‘z
e ’tiro z in i bildirishi  m u m k in .  L ek in  studiyadan to 'g 'r i  efirga ketsa e'tiro z ,
fïkr,  m u n o sa b a tn in g   im k o n iy a ti  b o 'lm a y   qoladi.  S h u n in g   u c h u n   so'zga
c h iq u v c h in in g  fikri  lo 'n d a  v a a n iq  b o ‘lishi  kerak.
Y a n a  b ir m u h im   tarafi b o rk i, g ‘oya uchun xizm at qiladigan elem en llar
-   m usiqa,  shovqin, so ‘zga ch iq u v c h ila r shu belgilangan vaqtga sig‘dirilishi
k erak.  Aks  h o ld a,  k o ‘rsatuv  va  eshittirish  c h o ‘zilib  k etsa,  efirdan  sh artta
u z ib   ta sh la n a d i.  N av b atd ag i  e sh ittirish   yoki  k o ‘rsatuv  q o 'y ib   yuboriladi.
N a tija d a  te le to m o sh ab in   b ilan   rad io  eshituvchilar x o tirasid a berilayotgan
m avzu ochilm asdan, g ‘oya  n o an iq , fikr chala b o ‘lib qoladi.  Bu jurnalistning
k am ch ilig i  hisoblanadi va a lb a tta ,  m a ’m uriyatdan  ta n b e h  oladi.
M o d o m ik i,  efir  v aqti  o ‘lc h o g ‘lik  va  m u h im   a h a m iy atg a  ega  ekan,
ta y y o rlo v ch i  m u a llif an iq   v a q t  oMchovi  bilan  efirga  ch iq ish i  kerak.  Efir
jo n li, s o ‘zga ch iq u v ch ilarn in g  fikrlarini  lo 'n d a, qisqa v a an iq   ifoda qilishni
b o sh q arish   kerak,  agar fikr c h o kzilib  ketsa,  b ilintirm agan h olda,  m antiqan
savol bilan to ‘xtatish yoki qisqartirish kerak bo‘ladi.  K o'rsatuv va eshittirishni
olib boruvchi o ‘zining zukkoligi, topqirligi bilan eshittirishni yoki ko‘rsatuvni
e rk in   b o sh q a rib  turishi  ta la b  q ilin ad i.
B unga  «Sport  va  m a sh ’al»  te le ra d io   kanali  m a sh h u r ju rn a listi,  shoira
M a ’fu ra  M u h am e d o v a  o ‘zb ek   m usiqa  xazinasini  yaxshi  biladi,  efirda
e rk in   v a  chiroyli  o lib  b o rish   s a n ’atin i  egallagan.  Y ozuvchilar,  shoirlar,
b astak o rlar va ashulachi  hofizlar dunyodan o ‘tib ketgan san ’atkorlar haqida
jo n li  va  qiziqarli  esh ittirish ,  k o 'rsa tu v   olib boradi.  « M a sh ’al»  radiokanali
m uxlislari yaxshi  bilishadi,  m u lo q o tg a kirishuvchilarning fikrlarini  inobatga
o lg a n   h o ld a   d astu rn i  o lib  b o ra d i.  Bu  albatta,  k atta  tajriba.  S h u n in g   bilan
b ir  q a to rd a ,  h ar gai  efirga  c h iq q a n d a   katta  m as’uliyat  bilan  yondashadi.
B irin c h i  efirga  c h iq a y o tg a n d e k   k atta  tayyorgarlik  k o ‘rad i,  ishlatiladigan
e le m e n tla r,  q o ‘sh iq ch ilar,  s o 'z g a  chiquvchilarga ajratilg an  vaq tid an   o ‘tib
ketm aslik katta serharakat  k o ‘ch ad a mashina boshqarayotgan haydovchidek
serg ak ,  o g o h ,  tadbirli  b o ‘lib  b o shqaradi.  N atijad a  m ik ro fo n d an   jonli,
t o ‘g ‘rid a n -to ‘g ‘ri  efirga u za tish  s a n ’atini egallaganligi  m a ’lum   b o la d i.
www.ziyouz.com kutubxonasi

A garda ju m a list  so ‘zga  chiquvchiga  g ap irish   m a tn in i  yozib  b era d ig a n
b o ’lsa, so ‘zga chiquvchining o'qish tem p in i  h a m  e ’tib o rd an  qochirish k erak
em as. Agar so ‘zga chiquvchi sekin o ‘qiydigan b o ‘lsa,  qisqa,  lo 'n d a  fik rlarn i
yozib  berish  kerak,  so ‘z  kam roq  b o lis h i  k erak ,  b o ‘lm asa  vaqtdan  c h iq ib
ketadi.  M aqsad — s o ‘zga chiquvchi yangi  m a tn n i tinglovchilarga yetkazish.
Bu am aliyotda qoMlanilib keiayotgan  m a ’lum  va m ash h u r uslublardan biridir.
Intervyu
«Intervyu»  —  in g !iz c h a so ‘z b o ‘lib,  b iro n   b ir a r b o b d a n   radio e sh ittirish
yoki te le k o ‘rsatuv u c h u n   m uxbir o lg an  q isq a  su h b atid ir.
Radio endi shakllanayotgan vaqtida intervyular m atnsiz bo'lganligi u c h u n
yozishdan  q o c h ish ard i.  C h u n k i  in terv y u d a s o ‘z la r ju rn a list  k o ‘z la g a n d e k ,
«ishonchli»  b o ‘lishi  kerak edi.  «Tabiiy»  boM ishi  sh a rt  e m a s e d i.  O ld in d a n
tayyorlab  berilgan  m a tn   vaqt  aniqligi  va  «ishonchli»Iigi  b ilan  q im m a tli
edi.  «O rtiqcha»  so ‘z chiqib ketib,  k o ‘ngilsizlik b o ‘lm asligini t a ’m in la r e d i.
Teleradio gurillab rivojlanishi bilan o ld in d a n  tayyorlangan m atn lar b ila n
em as,  erkin  m av zu d a  m utaxassis  yoki  a rb o b   sifatid a  so ‘zlatish  ta b iiy   v a
maqsadli b o lib , tinglovchi yoki to m oshabinni o ‘z jozibasi va tabiiy k o 'rin ish i
bilan jalb  qilishi  k o 'rsa tu v  va e sh ittiru v larn in g  q im m a tin i oshirdi. A y n iq sa
te le to m o sh a b in la r o ld id a tu tilib,  q iy n alib   o ‘q ish i,  n o sam im iy  va  n o x o lis,
kishining g ‘ash in i  keltiradigan  intervyu q o ‘yilsa, te le to m o sh a b in   m u tla q o
e ’tib o rb e rm a y d i.
B a’zan  intervyusi  k o ‘rsatuv  u c h u n   n ih o y a td a   zaru r,  lekin  m a tn s iz
gap iro lm ay d ig an   shaxslar  u c h u n   a lo h id a   fa n e ra   (shit)  yozib  q o ‘yib,  u n i
b ir  n ech a  b o r  o ‘qitib ,  m ashq  q ild irib ,  efirg a  b erilad i.  B u n d a  k a m e r a
so ‘z!ovchini  su ratg a  olganda  «F aner»  k o 'rin m a y d i.  U   g o ‘yo  q o g ‘o z s iz
g a p ir a y o tg a n d e k   b o ‘la d i.  B a ’z a n   b i r   n e c h a   v a r a q li  m a tn   b o ‘ ls a ,
teleto m o sh ab in larg a k o ‘rinm aydigan q u lay  m o sla m a  bilan  m atn  o 'q itila d i.
O ddiy teleintervyuga ju d a  sod d a a p p a ra t — b itta  yoki ikkita te le k a m e ra
kerak b o ‘ladi.
E ndilikda telein terv y u ,  ra d io in te rv y u la rd a   k o 'p   kam erali  a p p a ra tla rg a
o ‘ti!m oqda.  M asalan,  «Toshkent» telerad io   k anali «Prem yera»  ko‘rsa tu v id a
X .R asu ln in g   yangi  spektakli  «O ltin  q iz» n i  ko*rsatishda  ju rn a lis t  M a r a t
Asatillayev k o ‘p g in a te a tr v a  adabiyot  a rb o b la rid a n ,  spektakl  to m o s h a b in -
laridan tanaffus vaqtida yoki spektakldan  keyin  intervyu oladi.  Bu sp e k ta k ld a
o 'y n a g a n   a k ty o rla r  va  spektakl  ijo d k o rla ri  sp ek tak l  rejissyori,  te a tr n in g
badiiy  ra h b a n .  d irek to ri  va  sp ek tak l  m u a llifi  d ra m a tu rg d a n ,  s p e k ta k l
rassom idan spektakldan oldin  intervyu o la d i.  S o ‘ngra m ontaj qilib b e rila d i.
8  -   H .M u h a m e d a liy e v
113
www.ziyouz.com kutubxonasi

K o ‘rsatuv ju d a   tab iiy ,  zavqli  b o ‘lib  chiqadi.  S h u   b ila n   b ir q a to r d a ,  yangi
spektaklning o ‘ziga xos tashviqoti b o ‘ladi.
B a’zan tan iq ü  a d a b iy o t, s a n ’a t,  fan arboblarining uylariga borib,  ijodiy
sh aro itd a,  oilasi,  b o la la ri,  n a b iralari  davrasida  15-20  daqiqali  intervyu
tayyorlab,  chiroyli  k o ‘rsatu v   qilib  berishadi.  M asalan ,  yozuvchi  O rziqul
Ergashev tayyorlaydigan  « 0 ‘zbekiston» teleradiokanali  «O dam iy ersang...»
k o ‘rsatuvi shunga ju d a   m o s keladi.
Bir so‘z bilan a y tg an d a ,  m illionlab tele to m o sh ab in lar intervyu beruvchi
arbobning uyida « m eh m o n »   b o lish a d i.  Bu televideniye kam erasining nurli
k o ‘zIari orqali  x alq n in g  yuragiga kirib boradi, degani.
Ayniqsa  «T V -M arkaz»dagi  «Yulduzli  payshanba»  k o ‘rsatuvi  m ashhur
adabiyot va san’at nam oyandalarining uy sharoitida qanday holatda yurishini,
uyjihozlarini, ajoyibotlarini, noyob sovg‘alami ham da bir marta taom  pishirish
ja ra y o n in i  su ra tg a   o la d i.  T e le k o ‘rsa tu v n in g   m a q s a d i,  s a n ’atk o rn in g
to m o sh ab in g a  n o m a ’lu m   q irra sin i  k o ‘rsatish.  M a sa la n ,  yozuvchining
asarlarini, bastakorlarning m usiqalarini, q o ’shiqchilarning ashulalarini xalq
biladi.  U ning  tu rm u sh   ta rz i  q an a q a  ekanligini  bilm aydi.  Bu  ko‘rsatuvdan
keyin  m a ’lum   bir  ta s a w u rg a   ega  boMadi.  T elem uxlislar  h ar  payshanbada
«Yulduzli  p ayshanba»da  qaysi  ijodkor  m ehm on  b o ‘lar  ekan,  deb  kutib
o ‘tirishadi.
H o z ir  in terv y u lar  a so sa n   ek sp ro m t  bilan  efirga  chiqyapti.  Lekin  bu
yerda jurnalist —  m u allifn in g  roli qayerda ko‘rinadi?
B a’zan  aytilgan  fik rn in g   an iq lig in i  berish  asosiy  boMib  qoladi.  U n d a
yozilgan  tayyor  m a tn   ta la b   q ilin ad i.  Bu  holat  q a c h o n   talab  qilinadi?
Q a c h o n k i,  m a sh h u r d av la t  a rb o b larid a n   intervyu  olay o tg an d a.  C h u n k i u
m atn  ertasiga g azetad a c h o p  etilishi  m um kin.
Oddiy  gaplashish  shaklidagi  intervyu
B unda asosiy vazifa sh u n d a k i,  m uallif m atnni sh u n d a y  yozishi  kerakki,
m a tn   o d d iy   s u h b a t  ta r z id a   boM ishi  k e ra k ,  y a ’ni  e rk in ,  y an g lish ib
k etm ay ap m an m i,  d e g a n   h ad ik siz,  gaplashishi  kerak.  T o m o sh ab in   yoki
rad io  tinglovchi  o ld in d a n   ta y y o rlan g an   m atn  ek an lig in i  bilm asligi  kerak.
Intervyu  beruvchi  «gaplashish»  teleto m o sh ab in   yoki  radio  eshituvchilar
u c h u n   ka tta  sehrli  k u c h   e k a n lig in i  his qilishi  kerak.
M en  0 ‘zb ek isto n   ra d io s id a   17  yil  m u h arrir,  k a tta   m u h a rrir va b o ‘lim
b o shlig‘i  b o ‘lib  ish la g a n im d a ,  b a ’za n  b ir narsani  his q ilard im k i,  im ervyu-
la rn in g   a y rim lari  « g a p lash ish »   tilid a   y o zilm ag an lig id a  edi.  J u m la d a n ,
o g ‘izga tushadigan s o lz la r em a s,  ch o 'zilg an , zeriktirarli ju m lalard an  iborat
www.ziyouz.com kutubxonasi

b o 'la r   ed i.  Efirga  k etg an d a  s h u n d o q   m a tn d a n   o 'q ila y o tg a n lig i  bilinib
turardi.
In terv y u   yozadigan  o d am   y o z g a n in i  o ‘zi  ovoz  c h iq a rib   o ‘qib  k o ‘rishi
kerak.  S h u n d a  qayerda q a n d a y   n afas o lish n i,  qaysi  s o ‘z g a  u rg ‘u berishni
bilib oiadi.  U  oddiy gaplashish  tarzid ag i so 'z la rm i  yoki  m a ’ru za qiladigan
m atn m i?  Shuni  farqlay bilish  zaru r.  «G aplashish» sh a k lid a  intervyu b o ‘lsa,
tab iiy   ikki  kishining  suhbati  ta rz id a   boMishi  kerak.  J u rn a lis t  va  intervyu
beruvchi suhbatdosh.  Intervyu  oluvchi  ham ,  intervyu b eru v ch i  ham  suhbat
m avzusini yaxshi  bilishi  kerak.  Bu  o lrin d a  «Y oshlar»  te le ra d io   kanalidan
«Rakurs» ko'rsatuvi o ‘zining saviyasi bilan ancha baland d arajad a va qiziqarli
o lib   borilayotganini  k o ‘rsatish  m u m k in .  Bu  ju rn a list  O y b ek   V eysalning
m ualliflik  k o ‘rsatuvi  b o 'lib ,  k o ‘p  yild an   beri ja ra n g la b   k e lm o q d a .
X u d d i  s h u n d a y   « K e lin -k u y o v »   k o ‘rsa tu v i  m o h i r   ju r n a lis t  S o a t
S h arip o v n in g  k o ‘p yillik  m ualliflik  k o ‘rsatuvidir.  B u la rd a   in terv y u lar er-
kin, sh u n d ay  jonli,  tabiiy ch iq ad ik i,  ham m asi e k sp ro m td e k  tuyuladi.  Lekin
h a r bir k o ‘rsatuvgajuda katta tayyorgarlik ko‘riladi.  K a tta  tajribali jurnalist
yangi  spektaklni  hayajon  b ilan   n am oyish  q ilad i,  sse n a riy   asosida  jo n li
olib boradi.
A na shunday ko‘rsatuvlardan b in  A sror A brorxo‘jay ev n in g  « 0 ‘zbekiston»
teleradiokanalidagi «M eh r k o ‘zda»  ko‘rsatuvida y o ‘q o tg a n la rn in g  bir-birini
izlab topishi, bir so‘z bilan aytganda,  diydor ne’m atlari ulugMigi  ko‘rsatiladi.
B u n d a  su h b at,  in terv y u lar  b ila n   m u a llif  to m o s h a b in la rn in g   e ’tiborini
q o zo n ib  kelm oqda.
B a’zan betinim  gapirilgan,  u z u n   n u tq d an   q o ‘rqish  k e ra k  em as.  M ontaj
v a q tid a  tasm an i q irqib,  orasiga sav o llar,  o ‘sha  n u tq   n a fa sig a   m os b o lg a n
holdagi  fikrlarni  qo'yishi  m u m k in .  S h u n d a su h b a td o sh n in g   n u tq i zerikarli
b o ‘lm aydi.  B a’zan  g ap lash ad ig an   n u tq   ek an   d e b ,  e g a -k e s im i  y o kq,  fikr
n o an iq   m atn larn i  q o ‘ym aslik  k erak.  H a r  b ir g a p la sh ish g a   m o lja lla n g a n
m a tn n i  ham  g ram m atik  nuqtayi  n az a rd a n  eg a -k esim in i jo y ig a  q o ‘yib, gap
tu zish   lozim .  Buni  tajribali  ra d io ju m a listla r  ish  fa o liy a tid a n   bilib  olish
m umkin. Dem ak yoziladigan intervyu matni har tom onlam a puxta va maqsadga
m uvofiq  boMishi  tala b   q ilin a d i.  In terv y u   m as’u liy a ti,  b irin c h i  navbatda,
k o ‘rsa tu v   va  e s h ittiris h   m u a llifi  —  sse n a riy n a v is g a   tu s h a d i.  B unda
ssenariynavisdan  katta  m ah o rat talab  qilinadi.
www.ziyouz.com kutubxonasi

I I I .   A M A LIY   M A S H G ‘U LO TLA R
U C H U N   S S E N A R IY
SEN SA N   SEVARIM
(kinossenariy)
S sc n a riy   m u a llifi  va  rejissyor  —

Download 3,77 Mb.

Do'stlaringiz bilan baham:

1 ... 10 11 12 13 14 15 16 17 18