Haydar muhamedaliyev ssenariynavislik

Husayn. 
Ket!
Alisher. 
Husayn, xayr! Men manguga ketanien.  Men Jaloliddinning oldiga 
boram en.  A badiy yashaydigan  xalqim ning oldiga boramen.
A lisher orqa o'girib,  hassaga tayanib, ohista eshik tom on  yuradi.
H usayn: T o ‘xtating!  Uni to ‘xtating!
Soqchilar qilichlarini yalang‘ochlashdi.  Bunga nisbatan xalqning qudratli 
guldiragan ovozi  keladi.
Alisher u zu n   qora yo'lakdan  boradi.  Soqchilar «o‘tish  m um kin  emas», 
degan  ishora sifatida  qilichlarini  karra  qilishadi.  Alisher dadil o 'tib  boradi. 
Xalqning  qudratli  ixtiyori va gurillagan  ovozi  qilichlarni yerga qaratishga 
majbur qiladi.  A lisher Navoiy to ‘g‘ri saroy oldida to’xtaydi, o ‘z Vatanining
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

charaqlab  turgan  osmoni  tagida  m ag ‘ru r  turadi.  Xalq  baland  o v ozd a 
olqishlaydi: «Alisher Navoiy abadiy barhayot  bo ‘Isin!»
Bu  yechimda  ijtimoiy  m uam m o  hal  bo‘lishi  bilan,  Navoiy saroyni  tark 
etgani bilan, adolat tantana qilib qolmaydi. 0 ‘miga shahzodalardan biri chiqib 
o'tiradi.  Lekin  Navoiydek  donishm and  o ‘zining  aql-irodasi,  X udo  bergan 
isie’dodi  bilan  ko‘p  yillar  saltanatning  rivojlanishini,  adolatli  rahbarlikni 
ta’minladi. Ko'plab maktab-madrasalar, shifoxonalar qurdirdi.  Lekin Majididdin 
va Yodgor kabi yovuz kuchlarsaltanatni parokanda, xalqni xarob qildi. Sulton 
Husayn  maishatga berilib,  ig‘volarga ishonib,  barcha yaxshiliklardan ayrildi. 
Qudratli Sulton bir ojiz bandaga aylanib qoldi. Asarning bu holatda film qilib 
namoyish etilishining o ‘zi o‘zbek kinosi tarixining zarvaraqlaridan biriga aylanib 
qoldi.  Bu  film   1947-yilda  y a ra tilg a n   b o ‘lib,  m an a  shu  v a q tg a c h a  
tomoshabinlaming diqqat-e’tiborida boMib kelmoqda. Bu asarda xotima y o‘q.
Epilog  (xotim a)
Epilog  —  m azm u n n i  to ‘ldirish   u c h u n   kerakli  b a ’zi  q o ‘s h im c h a  
m a’lum otlarni tom oshabinga yetkazish  uchun yozilgan  qism.  Bu sujetdagi 
voqeaning davom i  emas. Xulosasi  desa b o la d i.
«Tohir va  Zuhra»  filmining ssenariysida xotim a bunday yozilgan.
Quyosh  nuri.  0 ‘lim  to'shagidagi  Z uhraning  yuzini  yoritadi.  Z u h ra 
(oMayotgan, so'nggi  nafasida pichirlaydi)  Tohir. Quyosh nuri  bo ‘yniga  d o r 
sirtmog‘i solingan Tohirning yuzini yoritadi.  Sirtmoq tortilishiga tayyor on.
Tohir  (pichirlaydi)  Zuhra...
Q orong‘ulik.
O h-u  nola  keladi.
Nozimning  ovozi:  U lar dunyoga  b ir  vaqtda  kelishdi-yu  va  bir  vaq td a 
dunyodan  ketishdi.
Ekran yorishadi.
Nozim  o ‘tirib, g ‘ozning patidan  qilingan patqalam ni siyohdonga botirib 
yozmoqda.  N ozim ning  chap  to nio n id a  tizzasini  quchoqlab  Q am ar,  o ‘ng 
tom onida tizzasini quchoqlab, Q odir qotib o ‘tirishipti.
Nozim  (yozayotib):  U lar lialok  boMishdi...
Ekranda  yirik  planda  Q odir  va  Q a m a r  ko‘rinadi.  U lar  bir-birlariga 
ekran o'ch g u n ch a o ‘ychan va uzoq  qarab  turishadi.
N ozim ning ovozi  yangraydi:  U larning  m uhabbat  nuri  ko‘p  z a m o n la r 
kelajak avlodlarning qalblarini yoritib,  sadoqatga o'rgatadi.
Ssenariydagi  epilogning  o ‘rni  prologdan  qolishm aydi.  B a’zan  asarga 
yakun yasash.  voqealarga xotima berish  holatida epilog alohida ah am iyat 
kasb etadi.
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

M uallif qahram onning shaxsiy turmushini  jjtimoiy sharoit bilan bog‘lab, 
film ning ijtimoiy ruhini  oshirib,  shaxs bilan jam iyat  o'rtasidagi aloqalarni 
berib,  haqiqat  yengib chiqishida bir saboq  ekanligini  uqtiradi.  Bu  filmda 
prologda ham , epilogda ham  tarixchi va shoir Nozim  obrazini ekranga olib 
chiqadi.  Bu  ekran  tom oshabinlarni  afsonaga  ishontiruvchi  dalil  sifatida 
m uhim   rol  o'ynaydi.
E ndi kompozitsiya  haqida  fikryuritam iz.
Kompozitsiya haqida o ‘zbek tilining izohli lug'atida shunday deyilgan:
1.  «Kompozitsiya  —  lotincha.  Adabiy  asar,  san ’at  asari  qismlarining 
tuzilishi, joylashishi va o 4zaro  munosabati»
2.  Tarkibiy qismlari  m a’no jihatidan o ‘zaro bog'langan,  birlikni tashkil 
etgan badiiy asar.  M usiqa yoki  rassomlar asari.
I.  Sultonning «Adabiyot  nazariyasi»  kitobida esa:
Asarning turli qismlari  orasidagi  mutanosiblik kompozitsiya deb ataladi 
(«Kom pozitsiya»  (lotincha)  tuzilish  demakdir).
A sarning  kom pozitsiyasini  tashkil  etuvchi  turli  qism lari  elem entlar 
deb  ataladi.  Bu  ko‘pgina  badiiy  asarlarga,  ya’ni  rom an,  qissa,  dram a, 
ssenariylarga  ham   taalluqli.  Endi  bu  elem entlar  bilan  tanishtiram iz: 
m o n o lo g ,  dialog,  p olilog,  ich k i  m onolog,  m u a llif  rem ark asi,  lirik 
chekinish,  boblar,  qism lar,  epigraf,  afisha,  replika,  dastur.
Bu elem entlar ustida alohida-alohida to‘xtalamiz.  Kompozitsiya asosan 
ikki  vazifani  bajaradi.  B irin c h id a n ,  u  asar  tu zilish ini  tashkil  etadi. 
Ikkinchidan,  qatnashuvchi  pcrsonajlar kompozitsiyasini qam rab oladi.
Asarning badiiy kompozitsiyasidan sujet  elementlari,  tuzilishi, voqealar, 
usullar va turli xil vositalar o 'r in   olishi  nazarda tutiladi.
Ssenariy  kom pozitsiyasi  deganda,  nimani  tushunam iz?  Ssenariynavis 
maqsadga muvofiq hayotni, o ‘rab tu^gan  muhitni sinchkovlik bilan o ‘rganadi. 
B irinchi  navbatda,  o ‘zi  qalaniga  olm oqchi  b o lg a n   dunyoni,  mavzuni 
o 'rg an ad i,  odam larning  ichki  dunyosiga  nazar  tashlaydi.  U lar  qanday 
yashagan,  nim a  uchun  kurashgan,  nimaga  erishgan.  Erishm agan  bo'lsa, 
sababi  nim a bolgan.  Bu bilan ekran  muxlislariga qanday m a’naviyat ozuqasi 
beriladi,  shularga  m aterial  topishi  kerak.  Uiarni  o ‘z  nuqtayi  nazandan 
o ‘tkazib, yozmoqchi b o lg an  asarning rejasini tuzib chiqishi  kerak.  0 4ylagan 
sujetni  am alga  oshirish  u ch u n   kompozitsiya  tuzilishini  asosli  va  puxta 
o ‘ylashi  kerak.
Ssenariydagi  xarakterlar ju d a   og 'ir  qurilma  ekanligini  bilamiz.  Inson 
shunday  mukammal  im oratki,  uni  o'rganish  va  asar  m ag'ziga  singdirib, 
ko'zlagan maqsadga bo'ysindirish, harakatga keltirish yozuvchidan katta mehnai 
talab qiladi.  H ar birining o 'ziga  xos fe’l-atvorini  aniqlab olish kerak.
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

Ssenariydan  bu badiiy asar kom pozitsiya qurilm asiga to ‘liq amal qilish 
talab qilinadi.
Kinossenariy kompozitsiyasining boshqa adabiyot turlaridan nimasi bilan 
farq  qiladi?  K inosan’atning  m ontaj  qilish  to m o n i  tabiiy  ssenariydagi 
harakatlarni,  hikoyalarini birlashtiradi.  Bu bilan asarning dram atik holatiga 
zarar yetmaydi.  Ekran  dramaturgiyasining asosi  konflikt va konfliktlardir.
K onfliktlardan  alo q ad o r  v o q ealar  kelib  c h iq a d i.  U lar  rivojlanib, 
kulminatsiyaga yelib keladi,  ekran orqali tom oshabinlarga  m a’lum bir sujet 
g‘oyasi  iigari suriladi.
Ekran  asarlari  ham   sahna  asarlari  kabi  o ‘zi  harakatga  kelib,  o ‘zi 
m uallifning  himoyasisiz  qahram onlar xarakterini  n am o yo n  qiladi.  Lekin 
yaxshi ssenariylarda mualliflarning voqeani so ‘zlab berib,  hikoya qilishlari 
sujetning harakatiga xalaqit bermaydi.  Balki  harakatga jilo berib, uning ta ’sir 
kuchini oshiradi. Qahram onlarning ichki dunyosini ochishga yordam beradi. 
Masalan, Yaponiyaning «En echki» kom paniyasining «Oshin» serialida bu 
ju d a  yaxshi  berilgan.  M uallif  nom idan  m atn n i  O 'zb ekiston   xalq.artisti 
G ulchehra Jam ilova yoqimli ovoz bilan o ‘qib boradi.
Filmlarda teatrspektakllariga o'xshab harakat vaqti chegaralangan ernas. 
Lekin kinolenta metraji bilan  filmlar ramkaga tushirib q o ‘yiladi  (namoyish 
vaqtida  2400-3000  m etr  kinolenta  o 'rta c h a   b ir yarim   soat  vaqtni  oladi). 
Shuning  uchun  ssenariy yozishda  ssenariynavis  konfliktni  aniqlab,  sujet 
tuzishi  kerak,  unda  konflikt  chiqqan  tarixning  rivojini  va  yakunini  shu 
vaqtga joylashi  kerak.  Bunda  xarakterlar to ‘qnash uv lar,  g ‘oyalar kurashi, 
bir  butun  ko‘zlangan  voqealar  holati,  turli  ta q d irla r  nam oyon  b o lis h i 
kerak.  Konflikt  bitta bolishi  m um kin, uning rivojlanishi va yakunida bir xil 
qahram on  ishtirok etishi  m um kin.  Balki  ko‘p o d am larn in g  taqdiri  bir xil 
bo‘lib,  filmda  bir-biri  bilan  san-m anga  -   konfliktga  borm asliklari  ham  
mum kin.  Kurash davorn  etadi.  Endi  ularning  konfliktlari  ham  boshqacha 
tus olm oqda,  Shu  bilan  bir qatorda,  kom pozitsiyaning formasi,  ko'rinishi 
o'zgarm oqda.  Lekin  haqiqiy  ijodkor  uchun  h aq iq atg o ‘ylik,  haqiqiy  asar 
yozish o ‘zgarishsiz qolaveradi.
B u n i  b iz   A b d u lla   Q o d ir iy n in g   r o m a n l a r i d a   h a m ,  J o n r i d  
Abdullaxonovning  asarlarida  ham   ko‘ramiz.  U larn in g   asarlariga  asosan 
haqiqiy hayot yo'lchi  yulduzi  boMgan.
O kziga talabchan ssenariynavis miyasiga kelgan birinchi fikmi yozavermaydi. 
U o ‘sha fikrni, vaziyatlarni ko'p o'ylab ko‘radi.  Q achonki,  hayotiy haqiqatga 
yaqin, ekran tomoshabiniga nimasi bilandir yoqimli boMgan fikrda to‘xtaydi. 
U zamonaviy, talabchan, bilimdon, axborot asrining yetuk kishisini hayratga 
soladigan  biron obrazga  to‘xtalm aguncha  izlashdan  tinmaydi.
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

Bunga  «M irzo  U lug‘bek»  kinofilmini  yaratishda  o ‘z asari  asosida o ‘zi 
kinossenariy  yozgan  M aqsud  Shayxzoda  va  Latif  Fayziyevning  ishlari 
jarayonini  misol  qilish  mumkin.
«Mirzo U lug‘bek» spektaklini ham m a qatori kinorejissyor Latif Fayziyev 
ham   k o ‘radi.  R ejissyorning  kinem atograflik  tasaw u rid a  yirik  badiiy 
kinopolotnoning kadrlari, lavhalari o ‘ta boshlaydi.  Rejissyor boMajak filmning 
asosiy sujet yoMIarini,  m uhim epizodlarni belgilovchi libretto yozadi.  BoMajak 
telefilmga «Qon va yulduzlar» deb nom beriladi.  U  m a’rifat va jaholat,  nurva 
zulm at kurashi  haqida  hikoya qilishi  lozim  edi.  Ssenariyning  nomi  necha 
bor o ‘zgardi,  b o ‘lajak  film ning  metraji  goh  uzaydi,  goh  qisqardi.  Lekin 
ijodkorlar  ekran  vositalari  orqali  ochm oqchi  b o ‘lgan  librettoda,  xomaki 
yozilgan epizodlarda,  ssenariy «!oyihalari»da yashayverdi.
Olijanob  g ‘oyaning  yangi-yangi  obrazlar  talqinida,  voqealar  rivojida 
ochilishi uchun dram aturg va rejissyor ssenariyning ayrim  lavhalarini qayta- 
qayta  ishladilar,  dialoglarni  ixcham lashtirib,  obrazli so ‘zlar,  serm azm un 
iboralar  bilan  to ‘ldirib  berdilar.  Eng  m uhim i  shuki,  kuchli  iroda,  aql- 
zakovat, teran falsafiy tafakkuiga ega bo'lgan shaxslaming to‘qnashuvi natijasida 
«Ulug'bek yulduzi»ningso‘nmas nurini tasvirlash uslubi ustida fikryuritildi. 
F ikroq qog‘ozda yuritildi.  Ssenariychi M aqsud  Shayxzoda kuchli shaxslar 
to ‘qnashuvi  ustida  ishlab,  pyesada  ta ’riflanm agan  kolliziyalarni  yaratdi. 
Rejissyorning kinematografik tasawuri tufayli ular oppoq qog‘ozga chizilgan 
son-sanoqsiz rasmlarda-eskizlarda aks eta boshladi, barcha eskizlar kadrlarga 
aylanmaydi,  albatta.  Lekin ularning h ar biri  «Ulug‘bek yulduzi»  filmining 
laboratoriyasida  kecha-kunduz izlanish  davom etganini, ijod jo ‘sh  urganini 
ko‘rsatadi»  (H.Akbarov).
Ssenariy kompozitsiyasi puxta va ixcham bo'lib, g‘oyaviy-tematik maqsadni 
sujet  harakatida, tomoshabinlarga yoqadigan  holatda ochib berish  kerak edi.
Asarning  shakli  bilan  mazmuni  bir-biriga  ornuxta  boMsa,  shundagina 
tom oshabin  yaxshi  qabul  qiladi.  Shunda  asar  ularni  hayajonlantirib, 
g'ururlantiradi.  S hunda ssenariynavis unutmasinki, asarjamiyat uchun zarur 
va kerakli b o la d i.  Bunga  Farhod  Musajonning «Sensan sevarim» ssenariysi 
yaqqol  misol  b o la d i.
Asarning g‘oyasi  shundan  iboratki,  bola zo'rlab,  istamagan  boshqa kasb 
mutaxassisi qilib tayyorlansa,  natijasi yaxshi boMmaydi.  0 ‘zi  qiziqqan  kasb 
yo'nalishida o ‘qisa, jam iyat  uchun  ham ,  o ‘zi  uchun  katta  foyda  bo‘ladi. 
«Sensan sevarim» ssenariysida Azizning onasi uni zo'rlab, do‘xtirqilm oqchi 
bo'ladi.  Lekin  u  m ashina-sozlikni orzu  qiladi.  Va o ‘z orzusi  yo‘lida  katta 
qadamlar tashlaydi.  Hayotda o ‘z muhabbatiga,  o ‘z sevgan kasbiga erishishga 
ahd  qiladi.  Shu  bilan  film  tugaydi.  T om oshabin  xulosaga  keladi  —  Aziz
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

kelajakda avtomobilsozlik bo‘yicha zo‘r mutaxassis b o 'lad i va o ‘z sevgilisiga 
erishadi.
Aziz va onasi aeroportdan  qaytishyapti.  R ulda  -   Norpolvon.
Aziz.  Shunaqa  oyi,  tanlov  komissiyasidan  o ‘td im .  G erm aniyaga  olti 
oyga o ‘qishga ketsam kerak.
O nasi. Yana m ashina haydaysanmi?
Aziz.  Yo‘q,  yangi  m ashinalar  yasaydigan  m uh and is  bo‘lib  qaytaman. 
Shundoq ekan, qiznikiga borib, unashtirib qo‘ysangiz,  ko'nglim tinch ketardi.
O nasi.  Bo‘pti,  borganini  b o ls in ,  oldinroq  am m angnikiga  yuborsam 
boM arekan,  balodek o ‘z  ishingga  puxta bo‘lib qolibsan.
Aziz.  Odani  o 'z  aravasini  o ‘zi tortsa,  pishiq-puxta  b o ‘larkan,  ota-onasi 
etagini tagidan  chiqm aydiganlar ham isha ham   bolaligicha qolaverar ekan.
Ssenariynavis  sujetni  yaxshi 
0
‘zlashtirib  o lm a sa ,  puxta  va  pishiq 
kom pozitsiya  tuza  olmaydi.  A gar  konflikt  sust  va  m ayda  bo‘lsa,  m uallif 
qahram onlarni yuksak jasoratli  harakatlarsodir etishga  m ajburqilolm aydi. 
U nda  ijodkor  tnavzuni  rivojlantirolm ay,  faqat  u n g a  bezak  berish  bilan 
ovora b o lib  qoladi.  Shunday qilib,  kompozitsiyaga sujetni shakllantiruvchi 
bir  elem ent  sifatida  qarash  kerak  emas.  U   bir  b u tu n   sujetning  ichida 
bo'ladi.  Ssenariynavis asarga b a ’zan shunday personajlarni olib kiradiki,  u 
sujet  konfliktidan  kelib  chiqm aydi.  D ram atik  rivojlanishga  aloqasi  yo‘q, 
to ‘g‘ridan-to‘g‘ri  ta ’sir qilolm aydi.  Lekin  sh und ay tushu nish   kerakki,  bu 
dram atik voqea qachondir oldin o ‘tgan shunga o 4xshash voqeaning davomi, 
bu voqeani  keltirib chiqargan  om il  hisoblanadi.
Obrazlarning rivojlanishiga, g‘oyaning to‘liq nam oyon bolishiga aloqador 
kichik  sujet  liniyasi  boMishi  m um kin.  Bu  um u n i  sujet  liniyasiga  ta ’sir 
etm asa ham ,  kompozitsion elem ent sifatida g‘oyani  chuqurlashtiradi.  Bosh 
qahram onga qo'shim cha qiyofa beradi.
Biz  ham m a savollar haqida «Ssenariy kom pozitsiyasi»  boMimida aniq, 
tu sh u n arli  qilib,  niisollar  b ilan   g apiram iz.  M u a llif  ssenariy  ustida 
ishlayotganda  qanday  ra n g -b ara n g   k o m p o zitsio n   va  badiiy,  t a ’sirli 
vositalardan  foydalanishlarini  ko‘ramiz.
Ssenariynavis  o ‘zining  ijodida  hayot  haqiqati  va  xarakterlar  yo‘lidan 
borsa,  materiallar va sujetning o ‘zi asarning shakli va kompozitsiyasi  haqida 
so ‘zlab beradi.
S senariy  kompozitsiyasi
Ssenariy  kompozitsiyasini  o ‘rganish  uchun,  a w a lo ,  kino  sa n ’atining 
m ontaj  tabiatini  o ‘rganish  kerak.  Undagi  v o q ealam in g  tuzilishi,  zarur 
ashyolar,  makon va zam on  va  ularning  koMamini  bilish  talab  qilinadi.
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

Nasriy asarlar,  sahna asarlari va kinossenariylar 
0
‘rtasida nima farqi bor?
Nim a u ch u n  yaxshi ssenariynavis voqcalam i ko'rishi va eshitishi kerak?
M azm unni  ochish  uchun  nega ssenariynavisga  ekran vaqti  va kenglik 
kerak?  Shunga o ‘xshash savollarni o ‘rganishda  haqiqiy yo‘l  topish  uchun, 
asarning o 'z ig a xosligini  his qilish  kerak,  kadr kompozitsiyasi tasaw uriga 
ega b o lis h   kerak,  sahnalar,  epizodlar,  ta ’sirii  ashyolarni  bilish  zarur.
Ssenariy  kompozitsiyasi  bu  yorqin,  badiiy  ta ’sirii  holat,  uni  syomka 
qilish va syom ka qilganlami montaj  qilish  kerak,  ssenariynavisning g‘oyaviy 
fikrini ro‘yobga chiqarish  uchun qator epizodlarni tahlil qilishimizga to ‘g‘ri 
keladi. Birinchi bo‘lim bu  kompozitsiyaning har bir qismini alohida sharhlash.
Biz eslatib o ‘tam iz,  kinossenariy o ‘ziga dram atik,  epik,  lirik va aralash 
turlami birlashtiradi.  Ularning draniatik qurilishi va kompozitsiyasi mahsulot 
m azm uning ro ‘yobga chiqishiga, sujetning harakatiga,  xarakterlarning o ‘z- 
o ‘zidan ochilishiga asos bo‘ladi.
Misol  uchu n  ko‘p filmlarda  kompozitsiyaning asosiy tushunchasi  mana 
men,  deb  ajralib  turadi.  M a’lumki,  kom pozitsiyani  belgilaydigan  asosiy 
elem entlari  — ekspozitsiya, tugun, voqea rivoji, voqealarning takrorlanishi, 
kulm inatsiya,  tu g u n ,  prolog va  epilog,  qoliplash.
Sujetni tashkil qiladigan qism -  kompozitsiya nasriy va sahna asarlarida 
ham bor.  Bu elem entlar ijod  mahsulotlarining hammasida o ‘ziga xos tarzda 
taranglashadi.  Bu muallifningo‘y-xayol  mahsuliga bog'liq.  Lekin kinosan’atida 
montaj  tabiati,  an iq   vaqt,  aniq  kenglikni  talab  qiladi.  Ssenariynavis  bu 
montaj tabiatiga o'zining kompozitsion, sujet harakatini moslashtirishi shart.
Ikkinchi  boMimda  kom pozitsiyaning  h ar  xil  shaklini  sujetning  ja n r 
belgisiga qarab o'rganamiz.
Bu  b o 'lim d a   kino  ham   boshqa  sa n ’atlarga  o ‘xshab,  h ar  xil  janrlarga 
aloqadorligini  ko‘ramiz.  Bu  murakkab.  Lekin  film ningjanrini  aniqlashga 
xalaqit  berm aydi.  Siz  bilasizki,  kom pozitsiya  har  qanday  ijodiy  turda 
m uallifning jo n li  xarakterlarni  va  o 'zining  m unosabatini,  t o l a  va  yorqin 
fikrlarini  n am o y o n   qilishidir.
Biz sarguzasht va  komediya filmlarini  ko‘rib,  kompozitsion qurilmasidan 
u m um iy  x u lo sa   q ilan iiz ,  novellistik  sh a k lla r  kom pozitsiyasi  bilan 
tanisham iz,  u larning turli  ko'rinishlari,  zanjirli  bog'lanishi,  novellalarning 
har xil  usullar bilan  bog'lanishlarini  k o lramiz.
U chinchi  boMimda  biz  h ar  xil  turdagi  yagona  voqea  asosidagi 
ssenariylarning kom pozitsiyasini  tahlil  qilaniiz.
Bu boM imning asosiy qoidasini  rivojlantiramiz.  Ssenariynavis ssenariy 
ustida  ish  olib  borayotganida  sujet  liniyasi  bilan  sahnalar  va  epizodlar 
orasida aloqa bog‘laydi.  Nasriy asarlardan m a’lumki,  bunaqa aloqalar  shart
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

em as, u yerda  faqat  tem atik aloqa bo'lishi  m um kin.  M asalan,  H .A kbarov 
kitobida yozganidek,  Rabindranat Tagorning « N u r va soyalar» hikoyasini 
olsak,  u  a w alo ,  o ‘zining  gum anistik  g'oy asi,  hayotiy  obrazlari,  o ‘tk ir 
dram atik  koHiziyalari  bilan  qiziqtiradi.  Bu  asarn ing   ixcham   sig‘im li 
kompozitsiyasi dram atik voqealarni birlashtirib,  yozuvchi  fikrini sodda va 
ravon,  badiiy form ada ochilishi  uchun xizm at  qiladi.  Hikoya q ah ra m o n - 
larining lirik kayfiyati  ham, kulgu uyg'otuvchi xatti-harakatlari  ham ularning 
murakkab psixologik  holatlari  ham. yurak iztiroblari  ham   ixcham satrlarda 
lasvirlangan.  Bu jihacdan  lirik adabiyjanrda yaratilgan asarlarni eslatuvchi 
hikoyaning yana  bir fazilati shundaki,  u  «kinobop»  asarlardandir.
Hikoya asosida  hind ziyolisining harakati Angliya m ustam lakachilariga 
qarshi kur&shga aylanish  tarixi yotadi. Yozuvchi  Shoshibushon ismli yigitda 
asta-sekin  isyonkorlik tuyg'ulari  paydo bo‘la boshlash jarayonini  ko‘rsatadi. 
Ana shu murakkab jarayonni tasvirlashda Tagor simvolika va istorani  ekranda 
kinosimvolik,  kinoistoraga aylantirish  usulidan ju d a  o'rinli  ham da unum li 
foydalanadi...  Osm on sahnasida faqat aktyor o ‘ynam oqda -  bulut va quyosh. 
Ularning  har bin  o ‘z  rolini bajaradi.  am m o  yer sahnasida,  ayni  bir vaqt-da 
necha paytda,  qancha pyesa o ’ynalayotganini  hisoblash  mum kin emas.
Bu  m anzara  hikoyada  ro‘y  beradigan  voqealarga  bamisoli  d ebocha. 
U nda nur va soyalar kurashi, quyosh  nuri va quyosh,  ko‘lankalar, oftob va 
bulutlar,  adolat  va  zulm ,  haqiqat  va  xoinlik  kurashi  o ‘z  aksini  topadi. 
Kellirilgan  poetik sinivollarana shu  keskin  kurashni  t a ’minlaydi.
Shoshibushon ozodlik  uchun  kurashadi,  uni  hech  kim q o‘lla b -q u w a t- 
lamaydi.
Bu o ‘rinda film  mualliflari  ijod qilgan  bir-ikki  epizod  bizni  o ‘ylantirib 
qo‘yadi.  Hikoyaning ekrandagi shaklida Shoshibushon qamoqdan chiqqanda 
uni baliqchilar  quvonch  bilan kutib oladiiar.  Shoshibushon o ‘z qishlog'iga 
q ah ram o n larch a  qaytadi.  Hikoyada  esa  q a m o q d a n   ozod  q ilin g a n d a 
Shoshibushonni  Giribalaning (qachonlardir bu  yigic  ilk m uhabbatini  izho r 
ctgan ayolning)  xizniatkori kutib oladi.  Shoshi  G a ro  bilan  o ‘zini,  kichkina 
baxtini topadi.
Adabiy asami ekranlashtirishda undagi barcha dram alik voqea va ularning 
yechim ini  saqlab  qolish  kerakmi,  y o 'q m i?  Lekin  k inem atog rafchilar 
hikoyada  faqatgina  o ‘n  yasharli  G a ro n in g   k o ‘m agiga  tay an a  o ig an  
Shoshibushonning pirovardida qahramonlarcha qaytishi to‘g‘ri bolganm ikan?
Tagor yaratgan  Giribalaning xarakteri  konkret  bir davrda — qiz 8dan  10 
yoshga to ’lgunga qadar payti  ko'rsatiladi.  Lekin  bu o ‘yinqaroq va m ag'rur, 
sho‘x  va  sam imiy,  m ehribon,  ko‘ngilchan  qizning  ichki  dunyosini  to ‘la 
ta’riilashga imkon bo'lmaydi.  Bunga sabab shuki, G iri  roli artist G Jam ilovaga
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

-  voyaga yetgan ijrochiga topshirilgan.  Filmda qahram onning yoshi «o‘tgan» 
ekan.  Binobarin,  uning xarakteri, voqealarga bo'lgan muhabbati  ham tabiiy 
ravishda  o ‘zgarishi  m uqarrardir.  Boshqacha  qilib  aytganda,  8-10  yoshli 
Girini Tagor tavsifida filmda saqlab qolishga imkon bo ‘lmagan ekan, voyaga 
yetgan  bir  qizning  shakllanib  b o lg an   xarakterini  yangi  bo'yoqlar  bilan 
ko‘rsatishga  zarurat  tu g ‘ilgan.  Lekin  m ustaqil  adabiy  asarni,  obrazlar 
sistemasini,  fabulasini saqlab qolib, xuddi shu asardagi personajga ajratilgan 
adabiy  materialni,  y a’ni  dram atik  «yukni»  o'zgartirish  murakkab  masala. 
Tagor yaratgan  G iri obrazining filmda o ‘z fazilatlarini yo'qotib qo ‘yganiga 
ham  sabab  shu.  A na  shu  tariqa  bu  obraz  bog‘liq  b o lg a n   lirik-psixologik 
sahnalar,  iliq  yum or  filmiga  kirmay  qolgan.  G iri  obrazi  ham  shu  tariqa 
qashshoqlasha bordi. Aktrisa G . Jam ilovao‘z san’ati,  o ‘z mahorati bilan  bu 
obrazni  boyitishga ojizlik qildi.  Y a’ni  Giri va uning qishloqdagi  birdan-bir 
d o ‘sti  Shoshibushon  obrazlarining ekran talqini  ojiz,  yengil-yelpi  ravishda 
hal etildi. Shuning u ch u n   ham   bu  film  ijodkorlari sxematik sujet yollariga 
m utlaqo  mos  kelm aydigan  epizodlar  (m asalan,  to*y  arafasida  G irini 
Shoshibushon bilan qochishi)ni to‘qishga m ajbur bolganlar.
Tagor o'zining ozodlik, adolat, birodariik haqidagi fikrlarini o'rtaga tashlaydi. 
Film ijodkorlari Tagor hikoya qilgan voqealarni ekranda batafsil ko’rsatishga 
harakat  qilganlar.  A na  shu  voqealar  rivojlanishi  jarayonida  Shoshibushon 
xarakterining yangi-yangi qirralari ochilishi uchun sharoit vujudga kela boradi. 
Lekin filmda adib chizgan voqealar tizimiga  kiritilgan ayrim o ’zgarishlar bu 
obrazning tub  m ohiyatini ochish uchun xizmat  qilmagan.
T o ‘rtinchi  b o lim .  Adabiy  ishda  texnika  ishtiroki.
Bo'lim  o kz id a g ‘oyalar,  fikrlarva obrazlar jam   b o lg a n  ssenariylar bilan 
boshlanadi.  Keyin chuqurfalsafiy fikrlar, voqealar tarangligida muvaflfaqiyatli 
ochilgan  asarlarni  ko'ram iz.  Bunday yaratilgan  ssenariylardagi  hayotiylik, 
xarakterlarning yarq etib turishi va voqealar muallifning  «adabiy mehnati»da 
ssenariy yaratish  usuli  va texnikasida  mahorati  qanday  ekanligini  bilamiz. 
Adabiy materiallarning yuksak badiiy shaklda qanday yaratilganligini ko‘ramiz.
K in o d ra m a tu rg larn in g   fikr  va  m ulohazalarid a  ularning  voqealar 
tarangligini  yaratish  uslublarini,  namunaviy b o lg a n   kadr asarlarini  misol 
sifatida tahlil  qilamiz.
Beshinchl bo‘lini. To'rtinchi bolimning uzviy davomi bo'lib, bundaasosan 
asarlar  m uhokam a  qilinadi.  Masalan,  ssenariyda  voqealardagi  qiziqarli 
xarakterlarni  yechish  m uhim m i  yoki  voqealardagi  intrigalarnimi?  Yoki 
m urakkab  su je tla r  t o ’q ish m i?  F ilm ning  vazifasi,  birinchi  kad rd an 
tomashabinlaming diqqatini tortib olish va faol qiziqish bilan hamma kadrlarni 
kuzatib, to «film tugadi»  degan yozuvgacha hayajon  bilan o'tirish va filmdan
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

keyin  ham   filmdagi voqealami  o ‘z ongida,  xotirasida  saqlab,  o'ziga  tegishli 
ijobiy xulosalarni, salbiy holatlaiga nafrat tuyg'usini saqlab qolishdir.
B unda  voqealar  tizimida  asarning  kom pozitsion  tuzilishi  m uh im   rol 
o'ynaydi.
Biz  sh u n d ay   ssenariylam i  b ir-b irig a  qiyoslab  o 'rg a n a m iz .  Ayrim  
m ualliflarning  kichik  faktlar  bilan  tuzgan  kom pozitsiyasi  bilan  katta 
tayyorgarlik va adabiy materiallar asosida ssenariy yozish qoidalariga amal 
qilib yozgan  ssenariylarini solishtirib  ko'ram iz.
T o m o sh ab in larn in g   v o qealarning  tu g u n in i  va  u n in g   m u h im   lahza- 
larini,  q ah ram o n n in g  paydo  b o ‘lishini  q anday qiziqib q abu l  qilishlarini 
kuzatam iz.
Voqealarning tarang harakati,  kutilm agan sujetning boshlanishi va uning 
o 'ziga  rom   qilib  olishi,  bu  k atta  tayyorgarlik  bilan  y aratilg an   asarlarda 
bo 'lishini  k o ‘ramiz.
Bunday savollargajavobtopishda,  biz unutm asligim iz kerakki,  realistik 
san’atda voqealar tarangligi, qiziqarli,  donolik bilan voqealarning rivojlanishi 
insonlarning xarakterlarini ch u q u rro q   ochish bilan  bogMiq.
Oltinchi bo‘lim. Sahna va epizodlarni tuzishga bag‘ishlangan.
Ssenariyning harakati unga aloqador voqealar, odam larning m unosabat- 
lardagi  keskin  xarakterlardan  tashkil  topadi.
T inim siz  konfliktli  voqealarning  davom   etishi  natijasida  sah nalar  va 
epizodlar o ‘z ifodasini topadi.
Epizod  u  yoki  bu  darajada  voqean ing  tugallangan  qism i  hisoblanadi. 
Sahna yo epizodning bir qismi, yoki alohida voqeaning kichik bir boMagidir. 
Epizoddan  sahna shunisi  bilan  farq  qiladi.
Epizod bilan sahna o ‘rtasidagi chegarani bilish kerak. Bu shuning uchun 
zarurki,  epizod — asarning bir qism i va toMa m a’noda, epizoddagi m azm un 
um um  asardagi mazmunning faqat birqism idir.  Epizodning mavzusi alohida 
tasvirlanm aydi,  balki  voqeadagi  foydalanilgan  im k o n iy a tla r,  u m u m  
foydalanilgan  m ateriallar  mavzusi  aks  etadi.  Epizodga  m u h it  yaratilishi 
uchun  yaxshi  ko‘rish  va  yaxshi  eshitish  m uhim   aham iyatga  ega.  Buning 
uchun  asar  m azm unini  faollik  bilan  ochish  kerak.
E pizodlar m ontajini  yaxshi  o*zlashtirish  kerak,  kad r ortidagi  so ‘zning 
rolini,  h a r  xil  tovushlar,  sh o v q in lam i,  um um an  m ontajga  oid  h ar  bir 
detalni  puxta o ‘rganish zarurdir.  Epizodning tem p va  ritm iga alohida diqqat 
qaratish  kerak.  Kinossenariyning  badiiy  shaklini  za ru r sh artlarid an   biri, 
harakat  dinam ikasini  bo‘shashtirm aslik,  ichki  kuchlarning  tarangligi  va 
em otsionalligini  ta'minlashdir.
Biz  bu  yerda  epizod  ustida  ishlashda  har  to m o n lam a  im koniyatdan
4   —  H . M u h a m c d a l i y c v
49
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

foydalanish  ustida  to ‘xtalam iz.  M asalan,  dialoglar,  m onologlar,  ichki 
m ono lo glar personajlar xarakîerlarini ochishning m uhim   om illaridir.
Y ana  pauzalam ing  m antiq va  mazmunlari, jimlik,  tasvirlar,  shovqinlar, 
so ‘zsiz  harakatlar,  musiqa va q o ‘shiqlarhaqida,  ularning dram aturgiyada 
q o ‘llanishi  haqida gaplasham iz.  B a’zi  ssenariynavislar epizodlarni  tuzish 
qonuniyatlarini bilmaganligi uchun, kinematografik shaklda ijodiy maydonni 
qiziqarli va toMiq qilib taqdim   etolm aydi.
E ttinchi boMimda badiyatda  tejash  haqida gap yuritamiz.
B adiiy asarda  hech  narsa o rtiq ch a  bolm asligi  kerak.  S hunday hikmat 
borki,  badiiy  adabiyotda  o rtiq ch a  s o “z  kam  b o lib ,  m a ’no   ko‘p  boMishi 
kerak.  Biini  ssenariynavislikda q o ‘llaydigan  bo4lsak,  falsafiy fikrlarni tasvir 
va so‘zga berish  kerak.  Ekran, ayniqsa ko‘p so‘zlikni yoqtirmaydi.  Shuning 
u c h u n   badiyatda  tejash,  epizodlarni  yiriklashtirib,  m ayda  sahnachalarni 
qisqartirish  kerak.  Lekin asar m azm uniga zarar yetkazadigan holda,  noo‘rin 
qisqartirish  sodir b o lsa,  asar tushunarsiz va kemtik b o lib  qolishi  mumkin.
Sakkizinchi  boMim  oxirgi  b o ‘lim  bo‘lib,  bunda  ssenariy  tuzish  rejasi 
haqida gap boradi.
Q a to r  yozuvchilarning  a sa r  yaratish  uchun  tuzgan  rejalari  bilan 
tanisham iz.  Ssenariynavis  ham   ssenariy yaratish uchun  ish  rejasini tuzishi 
kerak.  A sarda aks ettiriladigan hayot  materiallari bo'lm asa,  katta xatolikka 
d u ch   keladi.  Shuning  uchun  ssenariyning  aniq  ish  rejasi  b o lish i  shart. 
M ualliflarning  ish  rejasi  h ar xil  b o 'lad i.  Bu uning  iqtidori  va  m ahoratiga 
b o g liq .  Ish  rejani  ko‘chirib  olish  kerak  emas.  H ar  kim  o 'z i  ishlab  chi- 
qishi  zarur.
S senariynin g  epizod  rejasi  ssenariynavis  uchun  eng  m uhim   qism 
hisoblanadi.
M uallifning reja tuzish  m ahorati  kinodramaturgiyada  ko‘p  narsani  hal 
qiladi,  u  asarni  bir  butun  k o 'rad i.  Qismlarning  m antiqan  b og lanishi, 
m uhim   hal qiluvchi  muhim o ‘zgartirishIar, asosiy qahram onlarning harakat 
y o ‘nalishini aniqlash,  sodir b o la d ig a n  voqealarda qahram onlarning xatti- 
harakatlari va ularning taqdirlari  xulosalanishi  ham da dram atik to'qim aga 
m antiqan  reja asosidajoylashishi  kerak.