0 ‘Z B E K IST 0N RESPUBLIK ASI
OLIY VA 0 ‘RTA M AXSUS TA’L IM VAZIRLIGi
HAYDAR MUHAMEDALIYEV
SSENARIYNAVISLIK
MAHORATI
Darslik
0 ‘zb ekiston R esp u b lika si O liy va o ‘rta m a x s u s t a ’lim vazirligi
to m o n id a n sa n 'at va m a d a n iy a t o liy о ‘q u v yu rtla ri
u c h u n darslik sifa tid a ta v s iy a etilgan
.—
________
Q )
N i z o m i y n o m l i
TDPU
kutubxonasi
4-b9L(oi,
i
'
«Musiqa» nashriyoti
Toshkent
2009
www.ziyouz.com kutubxonasi
85.334.3(5Ÿ)
h
73
M 96
Ushbu darslik yuzlab q o ‘shiqlar¡, o ‘nlab dram alari, o ‘n beshdan ortiq
she’riy va sahna asarían nashr etilgan, asarían asosida kinofilm, qator telefilm,
spektakllar yaratilgan hassos shoir va dramaturg H aydar M uham m adning
qalamiga mansub. M uallifning qariyb 50 yilllik ijodiy tajribalari, 0 ‘zbek
Milliy akademik dram a teatrida ko‘p yil adabiy rahbar bo'lib ishlaganligi,
0 ‘zbekiston Respublikasi M adaniyat va sport ishlari vazirligi Repertuar
redaksion kollegiyaga a'zolik (muharririik) faoliyati, 0 ‘zbekiston Milliy
teleradiokompaniyasining « 0 ‘zbekiston» radiokanali «Dramaturgiya» boMimida
mudirligi, 0 ‘zbekiston Yozuvchilar uyushmasi dram atuigiya kengashining
a ’zosi, raisi, rais o ‘rinbosarligi lavozimlarida ishlaganligi, 0 ‘zbekiston davlat
san’at institutining katta o'qituvchisi lavozimidagi faoliyatlari kinodramaturgiya,
teled ram atu rg iy ad a, o m m av iy to m oshalar u ch u n ssenariylar yozish
yo‘riqlarini o ‘igatuvchi darslik yaratishga asos bo'ldi. Bu kitob nafaqat San’at
va M adaniyat institutlari talabalariga, balki ssenariy yozishga qiziquvchilar
uchun ham m uhim q o ‘llanm a bo‘ladi, degan flkrdamiz.
T aq riz ch ilar:
N .S A Y F U L L A Y E V — tarix fa n la ri n o m z o d i, d o tse n t.
M .M U H A M M E D O V — 0 ‘zb e k isto n s a n ’at a rb o b i, d o ts e n t.
ISBN 978-9943-307-41-4
© «M usiqa» nashriyoti, 2009
© H ay d a r M uham cdaliyev, 2009
www.ziyouz.com kutubxonasi
KIR1SH
«Ssenariy» — italyancha so‘z b o ‘lib, kinoda, televideniyeda, teatrlarda
qo‘yi!adigan pyesalar, om maviy tom o sh alar dasturi, rejasi, sujet, sxemasi,
kirish payti, chiqish vaziyatidir.
«Ssenariy» so ‘ziga forscha «N avisanda» — yozuvchi, adib m a ’nosidan
«navis» q o ‘shilib, «Ssenariynavis» atam asi yaratilgan va tatbiq qilingan.
Ssenariynavislik tarixiga nazar tashlasak, yozuvchilik tarixini ko ‘ramiz.
Adabiy turlar — nazm, nasr, d ra m a va eposlar q ac h o n p ayd o b o lg a n
b o klsa, ssenariylar ham o ‘shanda paydo b o lg a n , deyishga asosim iz bor.
C hunki ssenariylarda epik kenglik, dram aturgik o ‘tkir ziddiyatlar, nasriy
tasvirlar, nazm iy nafosat aks etadi.
Biz ssenariynavislik tarixini o ‘rganish uchun adabiyot tarixiga bir
nazar tashlab o'tishim iz shart, deb o lylayman. Ssenariynavis-yozuvchilar
ko'proq b o lib o ‘tgan voqealar haqida yozib, ko‘z o ‘ngim izda, ekranlarda
gavdalantirib, o ‘z g‘oyalarini tadqiq qiladilar. Sodda qilib aytganda, har
biryozuvchi faqat yaxshilikni, adolatni, m ehr-m uhabbatni o ‘z g'oyalariga
m azm un qilib oladilar. Shu g 'o y a la r orqali o ‘q u v ch i, to m o sh a b in ,
tinglovchilarni yaxshilik tom on yetaklaydilar, yomonlikni yo‘qotish uchun
kuzatuvchan ruhiyatni tarbiyalaydilar. C hunki inson tafakkuri kuchli,
qudratli mavjudotdir. A garunga yovuzlik g'oyasini singdirsalar, insoniyat
boshiga qirg‘in-u falokatlar keltirishi shaksiz. U nga yaxshilik g ‘oyasi
singdirilsa, dunyoni yashnatib, insoniyat uchun ruhiy va farovon davrni
yaratish m um kin.
Bizga adabiyot tarixidan m a'lu m k i, eram izdan aw alg i X lll-V a s r la r-
da — d u n y o adabiyoti, a n iq ro g 'i grek adabiyoti rivoj to p d i. G rek
ad ab iy o tin in g o ‘lmas d ah o lari G o m e r, Sofokl, Esxil, A risto fa n la r
dunyoga keldi. U larning b ad iiy asarlari qariyb u ch m in g y ild an beri
dunyo xalqlarining m a’naviy d u rd o n a la ri b o ‘lib k elm o q d a.
U ndan keyin Rim adabiyotida yuksalish bo'ldi. XVI asrda Yevropa
xalqfaridan ingliz adabiyotida ad ib Shekspir, M ario kabilarning adabiyot
www.ziyouz.com kutubxonasi
m aydoniga chiqishlari dunyo m adaniyati rivojiga yorqin rang bo ‘lib kirdi.
X V III asrda G yote, S hillerlar o lm o n xalqi m adaniyatiga shon-shuhrat
keltirdi. XIX asrda Gyugo, D yum a, Standel, Flober, M opassanlarfransuz
adabiyotining o ‘lmas daholari bo‘lib qad ko‘tardi. Bu davrlarda rus adabiyoti
ham o ‘zining Pushkin, T urgenev, Chexov, Gogol kabi m ashhur adiblari
bilan dunyo m a’naviyatiga ulkan hissa qo'shdi.
0 ‘zbek adabiyoti ham qariyb ming yillik davrida «Alpomish», «Tohir
va Z uhra» kabi qator xalq d oston lari, M ahm ud Q oshg‘ariy, Yassaviy,
N avoiy, Bobur, Ogahiy, N o d ira kabi o ‘nlab daho adiblarning asarlari
bilan d unyogayuztutdi.
XX asrda o ‘zbek adabiyoti A bdulla Qodiriyning nasriy-rom anchilik
asarlari bilan boyidi. Dram aturgiyaga asos solindi. Oybek, Abdulla Qahhor,
Said A hm ad, M irm uhsin, O dil Yoqubov, Pirimqul Q odirov, 0 ‘lmas
U m arbekov, 0 ‘tkir H oshim ov kabi iste’dodli adiblar nasriy asarlarni
rivojlantirgan bo‘lsalar, o ‘zbek adabiyotining nazm yo'nalishida XX asr
g ulshanini yaratgan G 'a fu r G ‘u lo m , Oybek, H am id O lim jon, M irtem ir,
Zulfiya, Shayxzoda, Shukrullo, S huhrat, Asqad M uxtor, Turob T o ‘la,
R am z Bobojon, Hamid G ‘ulom , Erkin Vohidov, Anvar Isroilov, Jam ol
K am ol, Abdulla Oripov kabi o ‘nlab iste’dodlar qad ko‘tardi.
Dram aturgiyada yorqin iz qoldirgan adiblar haqida Hafiz Abdusamatov
«Drama nazariyasi» kitobida shunday yozadi: «milliy adabiyotimiz xalq hayotiga
ju d a yaqinlashib ketdi, u bilan uyg'unlashdi, uning sevimli adabiyoti bo‘lib
qoldi. Xuddi ana shu davrda eng qiyin jan rb o lg an dramaturgiya paydo bo'ldi
va u baquw at namunalarini bera boshladi. Nihoyat, ular rivoj topgan mamla-
katlarda yaratilgan pyesalar bilan raqobatlasha oladigan saviyaga ko‘tarildi.
Bunga Behbudiy, Hamza, F itrat, C ho'lpon, Yashin, Abdulla Qahhor,
Uyg‘un, Shayxzoda, Sobir Abdulla, G 'ulom Zafariy, Xurshid, Said Ahmad
a sa rla rin in g ayrim lari c h e t m am lak atlarn in g sah n alarid an jo y olib,
tom oshabinlarning ijobiy baholariga sazovor boMganini asos qilib olishimiz
m um kin. Bulardan tashqari, Izzat Sulton, Nazir Safarov, Ziyo Said, Zinnat
F a tx u llin , U m arjo n Ism oilov, S h u k ru llo , Erkin V ohidov, 0 ‘lm as
U m arbekov, Ramz Bobojon, H am id G ‘ulom, Odil Yoqubov, Abdulla
O ripov, A bduqahhor Ibrohimov, S h arof Boshbekov, H aydar M uham m ad,
M uham m ad Xayrullayev, Sanjarali I momov kabi qator dramaturglar yetishib
chiqdiki, ulardan har birining o ‘ziga xos badiiy xizmatlari bor». Bu nom lar
qatoriga hozirgi kunda dram aturg Hayitmat Rasul, Erkin Xushvaqtov,
Salohiddin Sirojiddinovlarni q o ‘shish mumkin.
Ssenariy — adabiy tur sifatida dramaturgiyaga yaqinligi bilan boshqa
adabiy turlardan keskin farq qiladi. C hunki ssenariy, dram atik asar ham
www.ziyouz.com kutubxonasi
yakka o'qish bilan bir qatorda, ekranlashtiriladi, sahnalashtiriladi. Ssenariy
esa sahnalarda ommaviy teatrlashtirilgan holda kino, tele va boshqa ekranlar
uchun kinofilm, telefilm, videofilm, teleseriallar shaklida syomka, m ontaj
qilib tomoshabinlarga havola etiladi.
Ssenariynavis o ‘z badiiy ssenariy asarini yakka holda o ‘qish uchun ham
to liq badiiy tasvirlar bilan yozish kerak. U larni kitob holida nashr qildirib,
kitobxonlarga yetkazish kerak. Kutubxonalaiga yuborilishini ta’minlash zarur.
Bir m arta film olinganidan keyin arxiv sandig'iga tashlab yuborish, kelajak
avlodlarni tayyor badiiy asarlardan foydalanishdan bebahra qiladi. Kelajakda
rejissyorlaroldin qo‘ytlgan ssenariylaiga m urojaat qilib, zam ona kinosanoati
bilan ajoyib biryangi ftlmlar ishlash m um kin. M asalan, yaqin-yaqingacha
sahna asarlarini nashr qilishda ayrim n o sh irlar dram atik asarlar sah n a
uchun, ssenariylar ekranlar uchun yozilgan, ularni nashr qilib, qog‘o zn i
uvol qilish kerak em as, deyishardi.
Tarix shuni isbotladiki, Shekspir, M oller, Ostrovskiy, H am za, C h o ‘1-
pon, Yashin, U yg'un, I.Sulton, A .Q ahhor, M .Shayxzoda, Xurshid d ram a-
iari kitob holida nashr qilinganligi, birinchi navbatda, sahna asarlari bilan
qiziquvchi o ‘quvchi!arning ehtiyojini qondirib, kutubxonani bezash, ikkinchi
navbatda, teatr, kino, televideniye rejissyorlari qayta-qayta murojaat qilib,
sahnalashtirilib, ekranlashtirish im koniyatlari paydo boMmoqda. «S an ’at»
va «M adaniyat» institutlari va kollejlar, m aktab o ‘qituvchi va o ‘quvchilari
foydalanishmoqda. XXI asrning kom puter rivoji san’at va adabiyotni ja h o n
aro targ‘ib etishda ssenariy kitoblarisiz kem tik bo‘lib qolish hech gap em as.
Xuddi shuningdek, teleseriallar, kinofilm lar rivojlanib borayotgan paytda
barcha turdagi ssenariylarni kitob holida nashr qilish yo‘lga qo'yilsa, maqsadga
muvofiq b o 'la r edi.
Milliy m a’naviyatimiz ekran ssenariy kitoblari bilan boyitilgan bo ‘lardi.
Men 0 ‘zbekiston fanlar akadem iyasining kutubxonasida, 0 ‘zbekiston
davlat san’at instituti kutubxonasida russsenariynavislaridan E.Gabrelovichning
4 jildlik ssenariylar to'plam ini ko‘rib, behad xursand boMdim. 0 ‘zbek
ssenariynavislarning shunaqajild-jild ssenariy to ‘plamlarining nashr qilinishini
orzu qildim . Rus tilida S.M uham edov to ‘plagan ayrim ssenariylar va
Sh.Rashidov va V.Vitkovichning «Ikki dil dostoni» ssenariysi kitob holida
chiqqandan keyin boshqa nashr qilingan kinossenariy topolmadim .
Ssenariy yozishda adabiyotning, ayniqsa dramaturgiyaning barcha qonun-
qoidalariga amal qilinadi. Kinematografiya talablarini hisobga oigan holda,
albatta. Bular keyingi boblarda alohida-alohida o'rganiladi. Shuning u ch u n
ssenariynavislar yozuvchi-kinem atografiar deyiladi. Ssenariynavislik —
yozuvchilik. Lekin o ‘ziga xosyozuvchilikdir.
www.ziyouz.com kutubxonasi
Ssenariynavislikning nazariy asoslari
O 'zbek K inem atografiyasida ssenariynavislikning nazariyasi ustida bir
m u n c h a u m u m iy -ijo d iy is h la r qilingan, d esa b o 'la d i, Bu h aq d a
X .A b u lq o s im o v a , J o 'r a T e s h a b o y e v , H a m id u lla A k b a ro v kabi
kinoshunoslar tom o n id an yaratilgan kitoblarda ayrim boblar bor. Lekin
I.S u lto n n in g «A dabiyot nazariyasi», H .A b d u sam ato v n in g «D ram a
n azariyasi»ga o ‘x sh a g a n a lo h id a nazariy d a rslik va qoM lanm alar
yaratilm agan. 0 ‘zbek tilid a faqat H amidulla A kbarovning «Adabiyot va
k in o » k ito b in in g « S s e n a r iy - a d a b iy o t va k in o m u lk i» q is m id a
ssenariynavislik h a q id a b a ’zi nazariy fikrlar berilgan. U ham ko ‘proq
badiiy adabiyot bilan b o g ‘liqlik yo‘nalishida.
H am idulla Akbarov: «Ssenariynavis ham nosir va shoir kabi yagona
qurol, ya’ni badiiy so ‘z bilan obraz yaratadi.
U ham rom an yoki s h e ’riy poem a y aratayo tg an san ’atk o r kabi
adabiyotning qonun-qoidalariga rioya qiladi», — deb yozadi.
Shundan ko'rinib turibdiki, ssenariyyozayotganda adabiyot nazariyasi
asoslariga amal qilish talab etiladi. Ssenariynavis o ‘ziga xos yozuvchi, u
adabiyot va d ram aturgiya nazariyalarni m ukam m al o ‘rganishi kerak.
Ssenariynavis ko'rish va eshitish uchun yozgan asari qaysi ekran san’ati
orqali amalga oshirilishini inobatga olishi shart. Buning uchun qaysi ekranni
moMjallab yozayotganligini bilib, ish boshlashi kerak b o ‘ladi.
U birdunyo obrazlar, xarakterlarni o'zining tafakkuri va hissiyoti bilan
gavdalantiradi. U nga davr m uam m olarini singdiradi. U ni jam oatchilik,
davlatchilik jamiyati qonuniyatlariga amal qilgan holda harakatga keltiradi.
Buning uchun xarakterlarni yaratish, hayotiy kompozitsiyalarni qurish,
mukammal sujetni yuzaga keltirish lozim bo'ladi. Kompozitsion yetuklik esa
rom an, qissa, dram a, hikoya va dostonlar yaratish nazariyasiga amal qilish
orqali yaratiladi.
S senariy yaratishning o‘ziga xosligi
Ssenariynavis birinchi navbatda, inson psixologiyasini, ruhiyatini yaxshi
bilishi kerak. Adabiyot va san ’atni oddiygina emas, sevib o ‘rganishi zarurat.
Zam on siyosatidan bir siyosatdon darajasida xabardor bo‘lishi kerak. Lekin
o ‘zi siyosatchi b o lis h i shart em as, chunki o ‘zi a ’zo bo ‘lgan partiyaning
d a ’vatchisiga aylanib, s a n ’atni qurol qilib yuborishi m um kin emas. 0 ‘zi
a ’zo boMgan partiyaga uning a ’zosi emas, ssenariynavis sifatida, o ‘z ssenariy
asarlarining um um insoniyg'oyalar, vatan va milliy manfaatlar yolida xizmai
www.ziyouz.com kutubxonasi
qilishi zarurligini unutm aslik kerak. S hundagina o 'z b e k kinosi milliy, shu
bilan bir qatorda, um um insoniy g ‘oyalarga xizm at qiladigan asarlarimiz
dunyoga keladi va shunday asarlar dunyo ekranlarini bezaydi.
0 ‘zbek tilida kino uchun ssenariy yozish endi tetapoya qilib, shakllanib
kelmoqda. Garchand 1924-yildan « 0 ‘lim minorasi» kabi o'zbek kinofilmlari
chiqaboshlagan bo'lsa ham , ulam ing ssenariylari faqat rus tilida yaratilgan.
Bu hol 1991-yil 0 ‘zbekiston Respublikasi o ‘z Mustaqilligini e ’Ion qilguncha
va m ustaqillikdan keyin ham anch a davom etib keldi. H ozir ssenariylar
asosan o'zbek tilida yozilayotganligi haqiqatdir.
Lekin Respublika televideniyesida 70-yillardan boshlab o'zbek tilida
ssenariylar yozilgan, teleekranlashtirilgan. 0 ‘.H o sh im o v n in g «Inson
sadoqati», «Oybek»ning rom ani asosida «Navoiy», Pirim qul Qodirov asari
asosida «Yulduzli tunlar» kabi videofilmlar, «Teleminiaturalar teatri», «Otalar
so‘zi - aqlning ko‘zi» ko‘rsatuvlari ssenariylari ham ssenariynavislikning
dadil qadamlari hisoblanadi.
E strada ssenariynivisligi h am m ustaqillikdan keyin rivojlanganligi
sir em as.
Ilgari om maviy sayillar, teatrlashtirilgan lom oshalar, yubileylar, archa
bayram lari ssenariylari ham rus tilida yozilib, keyin o ‘zbek tiliga pala-
Do'stlaringiz bilan baham: |