Haydar muhamedaliyev ssenariynavislik

(tarjimon  H.M).
S hu n g a  o ‘xsh ash ,  o m m a v iy   to m o sh alar  d ram atu rg iy asi  ssenariysida, 
u m u m iy  e le m e n tla r bilan   b ir q ato rd a  m uhim   e le m e n tla rd a n  b in  — prolog 
(m u q a d d im a ),  ep ilo g   (x u lo sa ) ssenariy qurilishida  m u h im  o ‘rin tutadi.
S senariy tu zilish id a p rologga katta aham iyat  beriladi.  C h u n k i g ‘oyaviy 
in tilish ,  em o tsio n allik  taran g lig in i prolog beradi.  P ro lo g n in g  vazifasi ju d a  
ah am iiy atli.  P rolog b u tu n   spektaklga  rang va o h a n g  b erib  tu rad i.  H a m m a  
voqelik harakatiga taranglik baxsh etadi.  Bu o ‘ziga xos kam erton spektaklning 
g‘oyaviy-badiiy ruhiyatiga ko‘tarinkilik beradi. Shuning uchun prologga hamisha 
ssenariy qurilishida  k a tta  e ’tib o r berib  kelingan.
M usiqa  va  so‘z. 
K onsert  dramaturgiyasi
O m m aviy voqelik va e stra d a  spektaklida  m usiqa turli  nuqtayi  nazardan 
ishlatiladi.  K onsert faoliyatida dram aturgik m aterialning to 'rtd a n  uch qismi 
u  yoki b u  d arajada m u siq a b ilan  bog'langan  b o la d i.  K onsert voqeligining 
dram aturgiyasi.  M ontaj tuzilishida rang-barang m usiqali elem entlardan keng 
m iqyosda tashkil  to p ad i.
1.  Dramaturgik vazifani bajarish uchun maxsus spektaklga yozilgan musiqa.
2.  M usiqali  c h iq ish lar:  a )  c h o lg ‘uchilar  (sim fonik  o rk estr,  duxovoy 
o rk estr, xalq ch o lg ‘u  asb o b lari, ja z , estrada sim fonik o rk estr, ch o lg 'u c h ila r 
a n sa m b li,  yakka  c h o lg ‘u c h ila r);  b)  vokal  (yakkaxon  ijro ch ilar,  estrad a 
q o ‘shiqchilari, ash u la c h ila r ansam bli  — VIA.  Xalq yakkaxon ashulachilari, 
xalq   xo rlari,  a k ad e m ik   x o rla r);  d)  raqs  (qizlar  b aletlarn in g   chiqishlari, 
q iz la r  bal  raqslari,  xalq  r a q s - o ‘yinlari,  yigitlar  va  g u ru h   b o ‘lib);  e)  so ‘z 
tu rla ri,  m usiqa  (a d a b iy -m u siq a li  kom pozitsiya,  hazil  s h e ’r  aytuvchilar, 
la p a rc h ila r,  m usiqali  fe le to n );  0   original  tu rla r  (p a n to m im a ,  yakkaxon, 
g u ru h   b o ‘lib,  o m m av iy   k o ‘zb o y la g ‘ich ,  akrobatlar,  m asxarabozlik).
A n a   shu  b u rc h a k d a n   n a z a r  tashlab,  konsert  to m o sh a sin in g   adabiy- 
m usiqa asosida b o ‘lajak spektakl yaratilishi kerak. A gar m usiqali  m ateriallar 
ta ro z in in g   b ir  to m o n in i  bosib  ketsa,  m usiqali  d ra m atu rg iy ad a  o ‘zining 
q o n u n la ri  kuchga kirib,  h a r x il  tashabbuskorliklarga q ara m a sd a n ,  m uvaf- 
faqiyatga katta kafolat  beradi.
K o n sert  voqeligi  m u siq a  b ilan  kuchli  jaran g lay d i.  S h u n in g   u ch u n  
ssenariyda m usiqali p a rc h a la m in g  konsert dram aturgiyasida joyini belgilab,
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

vazifasini  a n iq la b   q o ‘yish  kerak.  Bu  y e rd a   h am ,  m e ’y o rn i  bilib ,  m usiqali 
d ra m a tu rg ik   h a rak atd a adabiy sse n a riy d ay o q  o ‘rn in i a lm a sh tirib ,  belgilab 
q o ‘yish  k erak .  K o ‘pin ch a  sse n a riy n a v isla r  m u siq alarg a  u n c h a   e ’tib o r 
b e rish m a y d i.  M usiqali  d ra m a tu rg iy a n i  ishlab,  jo y -jo y ig a   q o ‘yish  bu 
rejissyorning vazifasi,  deb o ‘y lashadi.  S h u n i u n u tm aslik  k e ra k k i,  m usiqali 
spektaklda voqelikning asosini tashkil e tuvchi elem ent  m u siq a hisoblanadi. 
S h u n in g   u c h u n   adabiy ssenariyda  h a r  b ir m usiqali  p a rc h a n in g  a n iq   o ‘rni 
belgilab berilishi  kerak. Q ahram onlik, vatanparvarlik spektakllarida  m usiqa 
a lo h id a   o ‘ringa  ega  b o ‘lib,  o ‘z in in g   o h a n g i,  ta ’sirch an lig i  b ila n   k atta 
ko'tarinkilik bag'ishlashi aniq.  D ram aturgik kuchning asosini  m u siq a tashkil 
etadi.  K onsert faoliyatida musiqali  m aterial dram aturgik funksiyani bajaradi. 
S pektakl  u c h u n   m axsus yozilgan  m u siq a  asosiy 
0
‘rin n i e g allash i  kerak.  U  
yoki  bu  ep izo d g a j o ‘r  b o ‘lib  q o lm a s d a n ,  u n i  toMdirish  va  sp e k ta k ln in g  
m a z m u n in i  o ch ish   kerak.  B u n d a n   ta sh q a ri,  b irv a q tn in g   o ‘z id a   m u tla q o  
m ustaqil  v azifani  o 'ta sh i  k era k ,  v o q e a la r  tizim iga  y o rib   k irish i,  sujet 
ch izig 'in in g  rivojlanishi voqealarida,  m usiqada lirik ch ek in ish  qilib,  falsafiy 
m u sh o h a d a  yuritishda,  m usiqa  m uallifi vazifasini bajarish  kerak.
O m m av iy  voqelikda m usiqa xarakteri h a rx il bo‘lishi m u m k in .  M asalan, 
M irsodiq  T ojiyevning sim foniyalari  h a r q an d ay  om m av iy   to m o sh a la rn in g  
m u h im   m usiqali  elem enti b o 'lish i  m um kin.
M o n u m e n ta l  m usiqa  -   o m m a v iy   to m o sh a la rd a   ta la b   q ilin g a n   an iq  
m usiqadir.  Bu degan so‘z, bu tu rd ag i q o 'sh iq larn i boshqa to 'ld iru v c h i o ‘rni 
y o 'q   ,  d eg an i em as.  Lekin d ram atu rg ik  o ‘zak faqat  m o n u m e n ta l  m u siq ad a 
tashkil topadi. C hunki mustaqil m usiqa davr nafasini xalqning um um lash g an  
obrazi va  tarixiy voqealarini aks ettirad i.
M usiqa harakat (voqelik).  M usiqa dram atutgiyasini ochish — b u  voqelikni 
ochish, yangragan  m usiqada q ara m a-q arsh ilik lar kurashi v a u n in g   xulosasi 
n am o y o n   b o la d i.  M usiqa h arak at qiladi.  Y agona im k o n iy at  s h u k i, b iro n ta 
b o ‘lsa h a m ,  um um iy ijroni d iq q at  b ilan eshitish va u n in g  o h a n g la ri  rivojini 
anglash  -  bu h a r bir ohang lahzasi  b ilan oldingi yoki  keyingi  o h a n g la m in g  
m u n o sa b a tla rin i oydinlashtiradi.  B u n in g  o ‘zi  kam ,  b u n a q a   m u n o s a b a td a  
tu sh u n ish   m u m k in ,  h a r  bir  e le m e n tla rn in g   o ‘z  vazifasini  b a ja rish i  bilan 
m usiqadagi harakatni tinglab,  uni sah n a harakatiga o ‘tkazish bu  rejissyorning 
ishi. Shunda musiqa bo'lajak spektaklda faqat fon yoki bezak  b o ‘lib kelm asdan, 
m uhim  va asosiy elem entga aylanadi.
T u rli  uslubdagi  rejissyor,  sse n ariy n a v is va b astak o rn in g   h am k o rlik d a g i 
ishi  b ir  n e c h a   bosqichlarga  boM inadi.  B irinchi  bosqich  —  ijo d k o rla rn in g  
b ir  fikrga  kelishi,  bu  borada  rejissy o rn in g   vazifasi  m u ra k k a b ro q .  N ega 
d e g a n d a  bu  ish bilan b astak o rn in g  b irin c h i  m arta ta n ish ish id ir.  R ejissyor
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

to m o n id a n   esa material allaqachon o'zlashtirilgan, uning aniq rejasi mavjud. 
L ek in   aso san   b irinchi  h o la tid a  q o lad i.
D em a k , bastakor bilan  rejissyorning um um iy «til» topishishi, boshqacha 
qilib aytganda,  sekin-asta tu sh u n tirish  va yaqin  m unosabàtga kirishish bilan 
hal  boMadi.
B u ja ra y o n  ju d a  og‘ir k echadi.  Iste ’dodli bastakorga ishonchi — o'zin in g  
o ‘y la g a n   ta lq in in i  q ab u l  q ild iris h   h am ish a  h a m   m a q sa d g a   m uvofiq 
b o ‘laverm aydi.  Bu yerda o ‘zining aytganiga m ajbur qildirish em as, aniqrog‘i, 
m u siq a li  d ram atu rg ik   v azifasin i,  falsafasini,  u m u m iy   tu sh u n c h a sin i  va 
a sa rn in g  q o n   tom irini tu s h u n tira  bilishdir.
M a s a la n ,  ik k in c h i  ja h o n   u r u s h id a   q a tn a sh g a n   o ‘zb e k   o ‘g ‘lo n la ri 
q a h r a m o n lik la r i  h a q id a   o m m a v iy   to m o sh a   k o 'r s a tila d ig a n   b o i s a ,  
sse n a riy d a   m usiqa  o ‘rtad a  qizil  ip b o 'lib  o ‘tishi  kerak.  U   kulm inatsiya 
j o y la r id a   a n iq   b o ‘riib  e s h itilis h i  k e ra k .  M u a ilif-re jissy o r  ish la rid a   h a r 
b ir   m u siq a li  p a rc h a   a jra lib   tu r is h in i  b a stak o rg a  tu s h u n tiris h   zaru r. 
B a s ta k o rg a   sse n a riy n in g   u m u m iy   tu zilish i  b ilan  q is m la rn in g   ajralib  
tu ris h lig i  ay tila d i  va  b a s ta k o rd a n   m usiqali  e p iz o d la r  x a ra k te ri  an iq  
y o z ilis h i  ta la b   q ilin a d i.
B irin ch i  bosqich  — jim jitlik ,  h e c h   qanday  m usiqa  ovozisiz  ek ran d a 
y o z u v   k o ‘rinadi.  « Ikkinchi  ja h o n   u ru sh id a,  fashizm ga  qarshi  kurashda 
jonbozlik ko‘nsatgan  o lz b e k o ‘g ‘lonlari».  Bu yozuvlarekranda yorqin ko‘rinadi 
asta-sekin o ‘chadi. Jimjitlik ch o ‘kkan  qorong‘u zalda o ‘ychan m ungli musiqa 
c h a lin ad i.  M usiqada qonli o ‘tm ish  xotiraga keladi, xalq dardi,iztirobi urush 
q iy in ch ilik larin i  boshidan  k ec h irg a n   o'zb ek  xalqining  m a to n ati,  ishonchi 
va um id i  nam oyon b o lad i. O charchilik, odamlarning ochdan o ‘lib ketishlari, 
u la rn i  d afn   etish  m aro sim la ri,  q o rax a t  kelgan  x o n a d o n la rn in g   m otam  
fa ry o d la ri,  n o giron  b o 'lib   q ay tg an   b o is a   ham ,  askarlarni  sh o d o n   kutib 
o lish lari  aks etadi  m usiqada.  A n a sh u n i bastakor tushunib,  his qilib yozishi 
k erak.  T o m o s h a  spektakli  s h u   h a q id a .
S se n a riy n in g   sh u n d ay   m a z m u n d a   his-hayajonli  yozilishi  bastakorga 
y a ra tilja k   m usiqa xarakterini  a n g la b  olishga,  om m aviy voqelikni va ayrim  
epizodlarni  to ‘g ‘ri  mo'ljalga olishga im koniyat  tug'diradi  Bu bilan om m aviy 
ta d b ir  ijo d k o rlari  b astak o r b ilan   y a g o n a , yakdil  fikrga  kelib olishadi.
Ikkinchi bosqich — musiqali epizodlarni  aniqlash.  R ejissyorbu bosqichga 
n ih o y a td a   aniqlik  bilan  y o n d a sh ish i  kerak.  O rtiq ch a  m usiqali  p a rch alar 
y o z d irish   b ilan  b astak o rn in g   ish in i  og 'irlash tirib   q o ‘yish  kerak  em as,  bu 
ish n in g   rivojiga  xalaqit  b erad i.  Bu  asarning  um um iy  bad iiy   darajasiga 
salbiy t a ’sir k o'rsatadi.  B astakor b ilan   nafaqat  h a rb ire p iz o d n i  m uhokam a 
q ilish, balki b a ’zi alohida m iza n sah n a lam i qoidaga binoan  k o ‘rish, qayerda
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

m usiqani  a lo h id a   k o ‘rsatish,  xuddi  s h u n in g d e k ,  o m m av iy   sa h n a la rn in g  
grafik  ra sm -larn i  h a m  jid d iy   m u h o k a m a   e tis h   ta la b   qilinadi.
K in o m ateria lla rg a  odatga  k o ’ra  m u siq a ,  m a te ria l  m ontaj  q ilg a n d a n  
keyin yoziladi.  B astakorga u m u m iy  m a z m u n n i  k o ‘rib,  tush u n ib  o lg a n d a n  
keyin  an iq   tasv ir va  tassavur  b ilan  m u siq a y a ra tis h   o so n   kechadi.
Uchinchi bosqich  —  konsert voqeligiga  m u siq a n in g  kiritilishi  repetitsiya 
jarayonida rejissyor rejasiga o‘zgartirishlar k iritiladi.  U  yoki bu ja m o a  b o ‘lib 
yoki  yakka  c h iq ish i  ijrosi  xarakterini  ish la y o tg a n   v a q td a ,  k o ‘p  ta rm o q li 
voqelikni jo y lash tirish d a rejissyor-dram aturg aso siy  sahnalashtiruvchi  reja, 
rejissyor talq in i  saq lan g an   holda  tu z a tis h la r  k iritilad i.  Bu  bilan  m u siq ali 
dram aturgiya ham  biroz 
0
‘zgaradi.
Bu jarayon rejissyordan katta sabr-toqat va uzviylikni talab etadi.  Rejissyor 
q a t’iylik  b ila n ,  a g a r  u   m usiqa  c h o ‘z ilg a n lig in i  h is  qilsa,  a y a m a sd a n  
qisqartirilishi  kerak.  V oqelikning  m u siq a d a   lanjligi  bu  o ‘ta   xavfli  n a rs a , 
su n ’iy ravishda h arak atn i  to'xtatib q o ‘yadi.  G a rc h a n d  ajoyib m usiqa b o ‘lsa 
ham ,  spektakl b irjo y d a   depsinib ketadi.  Bu sp e k ta k ln i oMdirishi  m u m k in .
S h u n in g   u c h u n   u c h in c h i  bosqich  sp e k ta k l  m u siq asin i  tiklashda  o ‘ta 
m uhim  aham iyatga ega,  qolgan  ikki bosqichga  nisbatan tajribadan shu n arsa 
m a ’lum ki,  teatrlash tirilg a n   o m m av iy   k o n s e rtia rd a   b ir  em as,  b ir  n e c h ta  
bastakorlar m usiqa yaratishadi.  Bu x a ra k te r k o ‘p lab  bayram  konsertlari v a 
om m aviy teatrlashtirilgan tom oshalardan  bizga m a ’lum .
R espublikam izda «N avro‘z» va «M ustaqillik»  bayram larini o ‘tk a z ish d a  
shoirlar va bastakorlar aniq m avzuni sh a k llan tirib , o ‘tadigan paytni a n iq lab , 
konsert xarakterini his qilib, ssenariy yaratishadi,  ijrochilar bilan uchrashiladi. 
Bir  em as,  b ir  n ech a  m arta  birgalikda  ijo d iy   ish  o lib  boriladi  P ro g o n g a 
alohida u ig ‘u beriladi.  U  butun  konsertga  ran g  v a o h a n g  berib turadi.
Y ana bir eslab o ‘tam iz.  Rejissyor ssenariynavis m usiqaga bezak b eru v ch i 
m aterial  sifatid a  e m a s,  balki  m u h im   d r a m a tu rg ik   e le m e n t  v a z ifasin i 
bajaruvchi,  b ir b u tu n  spektaklning asosiy m a z m u n in i  tashkil  etuvchi  o m il 
sifatida qaralaydi.  U   u m u m iy  k o n sertlarn i  a rx ite k to n ik   h arak atin i  ta sh k il 
etib,  d ram atu rg ik  o m il sifatida  b o sh q a o m illa r  b ilan   m ontaj q ilish d a  faol 
aloqaga kirishadi.
Shoirona  te a tr
S h e ’riyat  te a trin in g   d ra m a tu rg ik   q u r ilis h i  s h e ’riy  o b ra z la r,  k a tta  
um u m lash m a lar,  epik voqealar tiz m asid a n   ta sh k il  topadi.
G a p  k o n sert-sp ek tak ln in g  sh ak lid a e m a s,  d ra m a tu rg ik  to ‘qim aga  k o ‘p  
sh e’r,  q o ‘shiqlar ja m  boMgani  kabi  h o la tla rd a  em as.  Balki ch u q u r o b razlilik
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

bilan to ‘Idirilgan yuksak sh e ’riyat ruhiyatiga o lib ch iq ish , yuksak teatrlash- 
tirilgan  k o ‘ta rin k ilik ,  p o e tik  obraz singdirilgan  b o lis h i  kerak.
S h e ’riyat  te a trid a   s o ‘z  m u h im   roi  o ‘yn ay d i.  K o n sert  voqealarining 
um um iy tarkibida u m u m iy  obrazlardan so‘zga alohida e ’tib o r berilishi bejiz 
em as.  K.S.Stanislavskiy bekorga «Pyesada h am m a tashkil etuvchi elem entlar 
b o ‘lsa-yu, so ‘z b o lm a s a ,  pyesa hissiz,  ta ’sirsiz,  qiziqtirm aydigan b o ‘ladi», 
deb ta ’kidlam agan.
T e atrn in g   h a m ish a lik   talab i  tilga  b o lg a n   h arak atlilik ,  tilning,  h a r bir 
ishtirokchining o ‘ziga xosligi va poetik obrazliligi ham d a konsert  voqeligidagi 
qo'llaniladigan so ‘zni o lzlashtirishga qulay boMishligidir.  Bunga q o ‘shim cha 
holda so‘zlarning  lo 'n d a ,  tushunarli b o lish i  ham   talab etiladi.  K .S .S tanis- 
lav sk iy n in g   k o n s e rt  d ra m a tu rg iy a s id a   s o ‘z  m a te r ia lin in g   n ih o y a td a  
m u him ligini  k o ‘rsa tu v ch i  so 'z in i  eslasak,  o ‘rinli  b o la d i.  « M ah o rat  bilan 
yozilgan asarlard a b ir d o n a   ham  ortiqcha so ‘z boM maydi,  u yerda h a m m a  
so ‘z zarur va m u h im  aham iyatli voqelikning o ‘q m ag ‘ziga qancha so‘z zarur 
b o ‘lsa, shuncha bor».  S o ‘z q an ch a lolnda b o isa ,  ifoda shuncha aniq b o ‘!adi. 
R ejissyor-dram aturg m a tn   ustida ishlayotganida to m o sh ab in lar uni qanday 
qabul qilishini tekshirib k o ‘rish kerak. A w alo, o ‘zini tom oshabinning  o ‘miga 
q o ‘yib,  qayerda d iq q a t- e ’tibori oshadi, qayerda tu sh ib  ketadi,  bilish zarur. 
Bu y erda,  o d a td a ,  so n iy a la r haqida gap  ketadi.  Bu  kerak jaray o n .  S h u n d a  
m antiqli,  lo ‘n da,  an iq  s o ‘zlar om m aviy voqelikda  bexato  nishonga uriladi.
Q anday qilib ssenariyning so‘z bilan qim m atini oshirish  m um kin? Q isqa 
ruboiy darajasida, shakl bilan m azm un birligida.  Fikrteranligida. So‘z shunday 
o ‘q boMsinki, to ‘g ‘ri borib yurakka tegsin.  Shunda ssenariyning qadr-qim m ati 
oshadi. T ezda ishga tu sh ib  ketadi.
H a r  qanday  m a tn   shakli,  shu jihatdan  sh e ’riy  shaklda  ham ,  boshidan 
voqeabandlik boMishi  kerak va dram atik taranglikda tuzilishi zarur.  M uallif 
bilan  rejissyor  m a tn n in g   voqelikdagi  harakatini  topishi  zarur.  B o lm a sa , 
ssenariyga  kiritilgan  h a r b ir elem ent,  dram aturgiyaning  bir qism ini  tashkil 
etib,  o ‘z  h o licha  v azifalarni  bajara  boshlaydi.  S h u n in g   u ch u n   ssenariyga 
qissago‘ylik  elem en li  kirib  kelsa,  uni  ko‘rish  va  eshitish  m um kin  b o lg a n  
so‘zlar topib, tom osha  qiladigan obrazga aylantirish  kerak.  Eslatib o'tam izki, 
b u nday natijali  h a rak a td a om m aviy xor bo‘lib,  sh e ’r o ‘qishning m azm unan 
em otsional ta ’siri nihoyatda kuchli bo'ladi.  Bu im koniyatning muvaffaqiyatlari 
tugab qolgani y o ‘q.  H a m o n   o ‘z ta ’sirini yo‘qolm agan.  K o‘p ovozda sh e ’riy 
so ‘zlardan foydalanish,  cheksiz im koniyatlarni o ch ad i.  U ning g‘oyaviyligini 
chuqurlashtiradi va konsertning ta ’sir kuchini kengaytiradi va m a’Ium darajada 
oshiradi.  T om o sh av iy   o b ra z   va  so‘z  sintezi  —  h am ish a  dram aturg  bilan 
rejissyoming oldida k o ‘ndalang tu i^an  m uam m o.  U larning o lrtacha qiyosini
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

topib,  turli  e le m e n tla rn i  zaïgarona  o ‘lc h a b ,  u larn i  voqelikdagi  d in a m ik  
harakatga kiritish  rejissyor-dram aturgning vazifasidir.
«..... S sen ariy  h a m ,  xuddi s h e ’rd ek  h a m is h a  yuksak d arajad a o 'z ig a  v a
so ‘ziga  ta la b c h a n   b o ‘lishi,  shu  bilan  b irg a,  q a y e rd a   so ‘zi  y o ‘q  tasv iriy  
m ahsulotlai£a h am , saxiylik bilan,  kashf qilish  m unosabati bilan  yondashish 
kerak.  U n d a   h a m   y o rq in   ,  so‘zd a n   k u c h liro q   m a ’no   bor»,  —  d eb   y o zg an  
edi A.A vloniy.
Rejissyor-dramaturg tom osha ritmikasi va so ‘zlardagi obrazlilikning  o ‘z a ro  
aloqasi spektaklning m ontaji vaqtida topiladi.
S o ‘z sah n asi  b ilan  p a n to m im o  p lastik asi,  o m m a v iy  ep iz o d la rd a  e m a s, 
so ‘z va o m m a v iy  p a n to m im o   (h a m m a   h a ra k a t  k o 'z d a   tu tilad i)  tab iiy  b ir -  
biriga qo'shilishi kerak, bu his-hayajon o lc h o v id a  pantom im o yuksak darajada 
jo'shqin hissiyotlami talab qiladi.  Ba’zan so‘z ruhiy yalong‘ochlanib qolganda, 
plastik  h a ra k a t u n in g  o ‘rniga,  ru h iy atin i  k o ‘ta rish   u c h u n   q o ‘llan ilad i.
O m m av iy  sa h n a la rd a   ham  esh itib ,  h a m   k o ‘ruvchi o b raz to p ish   u c h u n  
katta  va  ch e k in m a y d ig a n   diqqat  kerak.  Bu  o b ra z la r  tiz im in in g   b irlig id a  
rejissyor-dram aturgdan yuksak m ahorat talab qilinadi.  Shundagina ko‘tarin k i 
ruhda sa n 'a t asari yaratiladi.  S huni alb atta ay tib  o 'tis h  kerakki,  eng  m u h im  
om il  boMgan  s o ‘z  h arak atid a,  su x a n d o n n in g  a x b o ro tli  m a tn i  h a q id a   h a m  
suxandon  m a tn ig a h am  b ir xil jid d iy  talab  q o ‘yi!adi.  K o ‘tarin k ilik ,  ax b o ro t 
xarakteridagi suxandon  m atnida publitsistik elem entlarning k o 'tarin k i  ru h d a  
b o lis h i ta la b  q ilin ad i.
S u x an d o n   m a tn i o ‘z ig a x o s b a d iiy -p u b litsistik an i  ifoda qiladi.  S h u n d a  
suxandon  m atni  konkret voqelik tizim iga tabiiy ravishda ovozlar bilan y a q in  
aloqada b o ‘ladi.
Adabiy  ssenariy  va  rejissyor  izohlari
S sen ariy   y o zilish n in g   o ‘zi  k a tta   ish  q ilin g an lig id ir.  Bu  o ‘zig a  x o s 
tayyorgarlik ja ra y o n i.  Bu vaqtda  ju d a   k o ‘p   m a te riallarn i o ‘q ib - o ‘rg a n is h , 
tanishish,  balki  o b razn i ko'rish va m ateria lla rn in g  plastik y ech im in i to p is h  
ham dir.
Q a n d a y   q ilib   ad ab iy   ssen ariy d ag i  ra n g -b a ra n g ,  tu rli  x a ra k te r d a g i 
m a terialla rd an   yagona  kom pozitsiya  tu z ish   m u m k in ?   N ih o y a td a   h a r   xil 
turdagi  e p iz o d la rd a n ,  ch iq ish la rd an   m o h irlik   bilan  tu zilg an   b ir  b u tu n  
d ra m atu rg ik   a sa r  boMajak  sp ek tak ln in g   p o y d e v o ri-sp e k ta k lin in g   a s o s in i 
yaratish  m u m k in ?
H a r gal  yangi  a sa r ijodiy  izlan ish n i  ta la b   qiladi.  T o ‘g ‘risini  a y tg a n d a , 
tay y o r  o ‘rganilgan  re se p td a  em as,  sh a b lo n   n izo m   va  q o id a la m i  b u z g a n
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

h o ld a ,  yangi  sh ak l,  y an g i  ta lq in ,  yangi  y ec h im   to p ila d i.  S ahnalashtirish 
rejasida rejissyor ad ab iy  ssenariy asosida, albatta k o ‘p elem entli,  ko‘p tizimli 
sa h n a  to m o sh a sin in g   h a ra k a tin i  hisobga  olish  sh art.
B u lar  h am m asi  su jet  m exanizm lariga  o ‘xshaydi.  Bu  b o ‘lim larning 
birontasini qoldirish boMajak spektakl taqdiriga salbiy ta ’sir qiladi.  O m m aviy 
voqelikda birinchi darajali  ah am iyatga ega b o 'lg an   narsa—tom oshabopligi. 
B u yerda d ram atu rg ik   ku rash   plastik kenglikdir.  U  o ‘zida  aniq g ‘oyaviy va 
bad iiy  yukni  n a m o y o n   e ta d i.
O m m aviy v o q elik d a ,  ad a b iy  ssenariyda alb atta  rejissyor talqini bo'lishi 
zarur.  Bu alb atta  ish  d a v o m id a ,  ya’ni sah n alash tirish   dav o m id a u yoki bu 
epizodda o 'zin in g  aksini topadi.
A dabiy ssenariyda b ir vaqtning o ‘zida haqiqatdan  rassom ga, bastakorga, 
baleytm eysterga,  s h u la r  b ilan   ten g   darajada  ak ty o rlarg a  ham   vazifalar 
yuklatilgan  b o la d i.  U la r   o ‘z  h o lic h a   m ustaqil  boM im lar  b o 'lib ,  m ontaj 
vaqtida yagona d ra m atu rg ik  to 'q im a d a  ssenariyning an iq  fikriga ham ohang 
ta rz d a  q o kshilib,  b ir b u tu n   a s a r g‘oyasi va  m a z m u n in i  tashkil  etadi.
Biz yuritgan  fik rlar h a m m a g a   m a ’lum ,  q o lla n ilg a n   uslublar.  Bu  faqat 
ssenariynavis  va  rejissyorlarga  katta  ko‘m ak   b o ‘ladi.  A lbatta,  h am ish a 
m uallifning iqtidori va du n y o q ara sh i harg al yutuq larn in g g aro v i bo‘ladigan 
om ildir.
Bu c h o g ‘d a biz haq iq iy  s a n ’at  asari tug‘ilishiga guvoh  bo'lam iz.  Bu asar 
qalblarga singib, o d am lai^a hayot go‘zallik va yuksak onglilik tushunchalarini 
o ‘stiradi.
Biz  n azariy o tch ilarg a  ish o n ib ,  u  yoki  bu jo n li ja ra y o n   bilan  h aqiqatni 
o c h ib  k o ‘rsatishga,  u n i a lb a tta  q o ‘llab -q u w atlash g a  incilishim iz kerak.  Bu 
bizn in g  am aliyotda u c h ra y d ig a n   masala.
D ram aning epik shakli  konsert dram aturgiyasiga yaqinroq.  M ualliflarga 
erk in   ijod qilish  im k o n iy a tin in g  kengligi,  m uallifga d ra m atik   harakatning 
uyg'unligini,  m o n tajd a o b ra z la r m unosabatini,  a sam in g  ichki tizim iga kirib 
boruvchi,  izchil v o qealarning rivojlanishini  to ‘g ‘rid a n -to ‘g ‘ri tom oshabinga 
yetkazish  im k o n iy atin i  b e ra d i.  M u allifv ata n p arv arlik  g ‘oyasini  nam oyon 
qilishda,  om m av iy  vo q e lik d a  b irin ch i daqiqadan  b oshlab yuzlab,  m inglab 
tom oshabinlarning d iq q atin i to rta  olishi, tom oshaning oxirigi daqiqasigacha 
u la rm n g  d iq q a t-e 'tib o rin i  u sh la b  turishi  kerak.
Asardagi h am m a o b raz lard an  dram atik tizim da em otsional ta ’sirchanlik 
va yuksak darajada badiiy natija berishga  yo‘naltirilganlik talab qilinadi.
B adiiy  s h e ’riy  a s a r,  a y n iq sa   d ra m a,  b irin c h i  n a v b atd a,  o 'z in in g  
jilvadorligi bilan o 'q u v c h i va tom oshabinlarni o ‘ziga jalb qiladi va ularning 
iztirobiga sherik bo'ladi,
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

O m m a v iy   k o n sert  voqeligi  sse n a riy sin i  y aratish   bu  ju d a   m u s h k u l, 
m ashaqqatli va ko ‘p  m ehnat talab qiladigan ish.  U nga xuddi yangi pyesa yoki 
kinossenariy yozgandek, juda jiddiy, m as’uliyat bilan yondashish talab qilinadi.
H a r  b ir  yangi  ssenariy  —  bu  y a n g i  m a v z u n in g   y e c h im in i  iz la s h , 
ta ’sirchan uslubini topish dem akdir.
R ejissyor-dram aturg
Biz en d i estrad a dram atuigiyasi va  rejissurasi  m uam m osiga turli  n u q tay i 
nazardan e ’tib o r qaratam iz.  R ejissy o r-d ram atu rg larn in g  bu sohadagi y u tu q  
va kam chiliklari  haqida fik ry u ritam iz.
«Rejissyor-dramaturg» degan atam an in g  o ‘zi paydo bolganiga ham  a n c h a  
b o ‘lib q o ld i. A yniqsa  hujjatli  film lar,  m u sta q illik d a n   keyin  p ay d o  b o ‘lg an  
tu rli-tu m an  film -studiyalam ing p aydo b o ‘lishi  m unosabati bilan «R ejissyor- 
d r a m a tu r g » ^  k o ‘payib ketdi.  U la r o ‘zlari  ssenariynavis va o ‘zlari  rejissy o r 
sifatida yangi-yangi  asa rla ry a ra tm o q d a la r.  X u d d i shuningdek,  d ra m a tu rg - 
rejissyorlar  h a m   borki,  bularni  h a m   in k o r  etib   b o ‘lm aydi.  « R ejissy o r- 
dram aturg» b o lis h  yaxshimi yoki  « D ram aturg-rejissyor»  b o lis h  y ax sh im i, 
degan savol  tu g ‘iladi.  Bu savolga ja v o b  b e rish   qiyin.  C h u n k i  iste ’d o d n in g  
im k o n iy atlari  cheksiz.  Iste’d o d li  rejissyor,  iste ’dodli  d ra m a tu rg   b o ‘lish 
m u m k in ,  iste ’d o d li  dram aturg  h a m ,  is te ’d o d li  rejissyor  h a m ,  iste ’d o d li 
a k ty o r h a m   boMishi  m um kin.  B uni  h e c h   kim   ch eg aralay  olm ay d i.  L e k in  
haqiqiy rejissyor talabga javob bera o la d ig a n  adab iy  ssenariy yaratishi sh a rt. 
0 ‘zining rejissyorlik m avqeyidan  fo y d alan ib ,  x o m -x atala a sa ry o z sa , u n in g  
so‘rovi  q a ttiq   b o ‘ladi  va  yom on  a s a r sifa tid a   m a ’naviyatga,  m a ’rifatg a  v a 
jam iy atg a  k a tta   ziyon  keltiradi,  y a ’ni  « C h u m c h u q   so ‘ysa  h a m ,  q a sso b  
so‘ysin» degan  naqlga amal qilm oq  kerak.  A ks h o ld a «rejissyor-dram aturg» 
inqirozga uchraydi.
H ar b ir ijodiy m ahsulotning q im m a tin i yuksak  m ah o ra t  hal  q ilg a n id e k , 
bu  m asalani  ham   katta tajriba,  yuksak  iste ’d o d   hal  qiladi.
Bu  m asalan i  h o zir  erkin  talq in   qilish   im k o n iy atlari  tu g 'ild i.  E s tra d a  
s a n ’ati  o m m a v iy   bayram   voqealari  h a ra k a ti  o 'z in in g   y etak ch i  m a y d o n , 
xalq  sh o d iy o n alari  bilan  (u rf-o d a tla r,  o ‘y in la r,  p a n to m im o ,  k a rn a v a lla r, 
m a sx a ra b o z lik   o ‘y in lari,  k o kz b o y la g ‘ic h la r ,  q iz iq c h i-a s k iy a c h ila rn in g  
ch iq ish lari  va  h okazo)  teatrlash tirilg a n   to m o s h a la r  -   m a ’no  d in a m ik a s i, 
h a ra k a t  e n erg iy asi,  plastik  o b ra z li  ifo d a la rd a n   tashkil  to p a d i,  b u n d a  
to m o sh a la r t o ‘lqini  hukm ronlik  qiladi.
O m m av iy   bayram   to m o sh a la rid a   p la stik   h a ra k a t  m usiqasi  h a r a k a t 
tiz im in in g   q an aq alig in i  k o ‘rsa tu v c h i  a so siy   k u ch   h iso b la n a d i.  O b r a z
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

o m m a v iy   v o qelikning  y o ‘n a lish i  b o ‘lishi  b ilan  b ir  q a to rd a ,  ssenariyning 
d ram a tu rg ik  asosi sifatid a  m u h im  aham iyatga ega.
«Plastik harakat  m usiqasi»  b o la ja k  spektakl ssenariysining poydevorini 
yaratish d a katta  im k o n iy atd ir.
B o ‘lajak  v o q e lik n in g   p la stik a sin i  «ko'rish»  d ra m a tu rg  
sh o irn in g  
zim m a sid a  em as,  balki  rejissy o r zim m asida.  M a ’lu m k i,  voqelik  izchilligi 
sh o irg a tegishli,  keng k o ‘la m li ja b h a   rassomga tegishli.  R ejissyor o ‘zining 
ijodida ikki san’atni: v aq tinchalik izchillikva keng k o ‘lam!ilikni chatishtirib, 
b ir vaq tn in g  o ‘zida  «shoir» v a  «rassom » vazifasini bajaradi.
R ejissyor-dram aturg ssenariynavis bo‘lib yozayotganda,  aw a lo ,  voqelik, 
ikkinchi  navbatda, harakatlilik,  uchinchi navbatda, voqelik va tom oshabinni 
k o ‘zd a   tu tish i  kerak,  y a ’n i  to m o sh ab in n i  o ‘ziga  c h ip   etib   to rtad ig an , 
jo z ib a li  b o lis h i  k erak.  B u la rn in g   h am m asin i  m u ra k k a b   q o rish n ia g a  
ay lan tirib , spektakl  q o ‘y a d ig a n ,  katta iste’dod  egasi  b o ‘lishi talab  qilinadi.
«R ejissy o r-d ram atu rg »   m av zu n i  aniqlab,  t o l a   k u c h n i  sarflab,  estrada 
dasturi va spektakl yaratishga safarbar etadi.  D ram aturgik vazifa,  m a ’lumki, 
tu rli  xarakterdagi  m a te ria lla rd a n   iborat.  Buni  y ag o n a  m ontaj  q u rilm a- 
siga joylashtirish rejissyorning zim m asida. Tajriba shuni k o ‘rsatadiki,  konsert 
dram aturgiyasini ishlashda v a boshqarishda bosh vazifa rejissyorga yuklanadi. 
Professional  rejissyor ssen ariy n i  m antiqan tushunish va fikrlashda  m avzuni 
d ra m a tu rg d a n   kam  bilm asiigi  kerak.
R e jissy o r-d ram atu rg n in g   roli  nim adan  iborat  b o ‘Iadi?  U n in g  vazifasi 
ijo d iy   yechim   to p ish ,  o ‘z  q ara sh la rin i  bildirish,  o m m av iy   to m o sh a   va 
estra d a  spektaklini yaratish.
A ytib o ‘tish  lozim ki,  kinem ato g rafiy a bilan estrada sa n ’ati va om m aviy 
to m o sh a la rn in g  k o ‘p  n u q ta la rid a  bir-biriga yaqinligi va o ‘xshashligi  bor.
K in o   rejissyor h a m ,  e stra d a   rejissyori  ham   ishni  «toza  o q   q o g ‘oz»dan 
b o sh lay d i.  B ularning  q o l i d a   te a tr   rejissyorlariga  o ‘xshagan  ta y y o r pyesa 
y o ‘q.  B u lar  a w a l  o ‘ylab,  k ey in   ssenariyni  yozishadi.  K in o   va  estrada 
rejissyor-larining do im iy  saq lan ib  turadigan aktyorlari y o ‘q,  ularni  rejissyor 
o ‘zi yig‘ishi kerak.  0 ‘zining tavakkalchiligi bilan teatr ta sa w u r qilolmaydigan 
o c h iq  m aydonga b ir n e c h a  sa h n a la rq u rish i kerak.  B unda  keng ko‘Iamlilik, 
q u lo c h n i  keng  yoyish,  d in a m ik a   talab   qilinadi.  S hu  to m o n d a n   kino  va 
e stra d a  ijodkorlari  h a m o h a n g d ir.
Y an a k o ‘p  n u q talard a  k in o ssen ariy  bilan om m aviy to m o sh ala r,  estrada 
sse n a riy la rin in g   d ra m a tu rg ik   tizim   qurilishida  o ‘x sh ash lik lar  m avjud. 
S h u n in g  u c h u n   k o ‘p in c h a   kinem atografiya tajribasidan 
0
‘rganishadi.
«Rejissyor-dram aturg» bu s a n ’at sirini biladigan  ijodkor sifatida ko‘zlagan 
m aqsadini ssenariy yozayotganda dramaturgik asosning yaratilishida jonbozlik 
qiladi.
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

E strad a  s a n 'a tid a   h a r  xil  c h íq is h la r  o 'z ig a   xoslikka  eg a,  u larg a  shu 
so h a n in g  m utaxassisi sifatida y o n d a sh ilm a sa ,  x a to  qilib q o ‘yish  m u m k in . 
M asalan, original janr.  Bu jan rn i  biladigan  m utaxassis, a k ty o ry o k i rejissyor 
o ‘z  fantaziyasiga ega b o ‘lsagina  n a m u n a li estrad a sp ek tak lin i y a ra ta  olishi 
m u m k in .
A krobat  chiqish  d ra m a tu rg iy a sin i  tu zish d a,  k o ‘z  b o y la g 'ic h   navbati 
yoki  sh u n g a  o ‘xshash  c h iq ish la rn in g   d ram atu rg ik   q u rilish in i  an iq lash , 
m utaxassislik  n u q tay i  nazari  b ila n   hal  q ilin g an   m av ju d   ja n r n in g   tez 
harakatlari-plastikasi,  asbob-anjom larini yuksak iste’dodli d ra m a tu rg  b o ls a  
h a m ,  y a ra ta  olm aydi.  U   faqat  o 'y in   h o la tla rin i bilishi  m u m k in ,  xolos.
R ejissyor-dram aturg yozilgan  ssenariy asosida  n o m e rla r q o ‘yib,  plastik 
o b razlar orqali,  y a’ni ssenariyda  o ‘ylagan  m a zm u n n i  keltirib  ch iq arad i.
Plastik partituradan tashqari, o ‘ziga xos uslubda ijro etish, estrada asarining 
g'oyaviy-obrazli tuzilishi,  uning falsafiy m azm unini yaqqol  k o 'rsa tib  berish
—  bu  rejissy o r-d ram atu rg n in g  z a r u r  vazifasidir.  R cjissy o r-d ra m a tu rg n in g  
vazifasi  k o ‘proq  sirk  o ‘y in la rid a ,  y a ’ni  m asxarabozlik,  k o ‘zb o y lag ‘ich, 
hayvonlarni  o ‘ynatish  kabi c h iq ish ia rd a   k o ‘rinadi.
E strad ad a so ‘z bilan  ifo d a la n ad ig a n  to m o sh alard a  rejissy o r-d ram atu rg  
m o ljallan g an  aktyorlar uchun  m o ‘ljallab noyob adabiy m a te ria lla r yaratishi 
kerak.  C h u n k i aktyorlarning ijo d iy  im koniyatlarini an iq  bilish i,  d ram atu rg  
qurilishlarda obrazning o ‘m ini t o ‘liq bilishi katta ah am iy atg a ega b o la d i.
M urakkab sharoitda ssenariy yozish va postanovka qilish u c h u n   rejissyor- 
d ram atu rg  o ‘z oldidagi  m u a m m o la rn i  hal  qilishi  kerak.  A sarn in g  g'oyaviy- 
badiiyligini,  adabiy-badiiy  p u x ta lig in i,  m usiqa  bilan ,  p la stik a   s a n ’atning 
bir-biriga em otsional jihatdan b o g ‘liqlig¡,  ularning keng k o ‘lam liligini to ‘g‘ri 
jo y lash tirib ,  yagona  b ir sujet  ipiga  tizish  kerak.
S ahna  asarían  rejissyor  xulosasi  bilan  aktyorlarning  ijrochiíigiga  qarab 
o'zgarib, yangi qiyofa tashkil qilishi  m um kin.  Bu yerda ssenariynavisga rejissyor 
va aktyorlar «hammualliflik» qilgan boMadi.  Bu «ham m ualliflik» guruhiga o ‘z 
ta ’siri  bilan  aloqador  yana  b ir  shaxs  bor,  bu  —  to m o sh ab in .  T om oshabin 
spektakl  uchun  shunday  ijodkorki,  u  xuddi  rejissyor va a k ty o r kabi  o ‘zining 
em otsional ta ’sirkuchi bilan spektaklni  o ‘zgartirish  m um kin.  Bu tom oshabin 
ta’sir kuchining o ‘tkir haroratiga bo g liq .  Dramaturgik asaiga «M uallif rejissyor», 
«Aktyor tomoshabinlar» bo‘lganidek,  «M ualliftom oshabin» h a m  b o ‘lish¡ shart.
T o m o sh a   asari  to m o sh a b in siz   kadrsiz  asar  b o ‘lg a n id e k ,  «R ejissyor- 
dram aturg» ssenariy ustida  ish n i tu g atish i  bilan  ham  ssen ariy n av is sifatida, 
ham   rejissyor sifatida yo ‘lga q o ‘yilgan asarning keyingi b o sq ic h id a ijodiy ish 
bo sh lan ad i.  Bu am aliy ish  b o ‘lib,  sp ek tak l  yaratish  d ey ilad i.
Adabiy asarni sahna asariga aylantirish bu o 'ta  m urakkab ijodiy jarayondir. 
Q o g ‘ozdagi jo n siz   yozuv  b ila n   jo n li  h a ra k a t  o ‘rtasid a  jid d iy   t o ‘q n ash u v
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

b o ‘la d i,  n atijad a  jo n li  d in a m ik   s a h n a   harakati  orq ali  to m o sh a   sa n ’ati 
d u n y o g a  keladi.  K .S.Stanislavskiy t a ’kidlaganidek,  «T eatr va dram aturgiya 
b ir b u tu n d ir .  Ikki sa n ’at birligi  natijasida, y a ’ni yozuvchi  m a h o rati va teatr 
kollektivi yangi  badiiy ja v o h ir -  spektaklni yuzaga keltiradi»