Haydar muhamedaliyev ssenariynavislik

Kichkina  xulosa
S h u n i  esdan  chiqarm aslik  kerakki,  hayotning  jam o atchilik  shakli 
o ‘zgarishi  bilan  uning san’atda  aks etishi  ham o'zgaradi.
Lekin  yangi shakl  topish  m u m k in , faqat  mavjud  im koniyatlar,  uslublar 
va shakllar bilan.  Bu  kinodramaturgiyaning ko‘p yillik tajribalaridan  m a’lum.
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

M onolog
Personajning  hayot  haqidagi  eng  m uhim   o ‘ylarini  bir  joyga  yig‘ib, 
yorqin  ifoda etish,  personaj tom onidan  h ech  kim  yo‘qligida yoki  u lar jim  
turgan  paytida  aytilgan  katta  nutqi  «m onolog»  deb  ataladi.  (M on o lo g  
«yunoncha* — «bitta nutq», «yakka  nutq» dem akdir)
M onolog  personajning  ichki dunyosini,  unin g o ‘z  Iili  bilan  batafsil  va 
hayajonli tarzda ochib beradi.  Personajlarning bir-birlariga «yuragida borini 
to ‘kib  solib»  yozgan  xatlarini  ham   m onolog deb  aytish  m umkin.
Monolog personajlarning dialogdagi  nutqidan tashqi jihatidan  ham   farq 
qiladi:  qahram on o ‘z  ichki  dunyosini  keng  ochib   berar ekan,  ancha  u zo q  
gapiradi. Shu sababli  nionologlar uzun b o lad i. A m m o badiiy tajribada «qisqa 
monolog»  ancha kam uchraydi.
Farhod  Musajonning teatrva kino artisti N abi  Rahim ov hayoti haqidagi 
«San’atkor hayotidan»  nomli  uch  qism dan  iborat  hujjatli  televizion  film  
ssenariysida shunday monolog bor.
M en  kinoni juda sevaman.
Lekin  meni san ’at dargohiga boshlab  kirgan,
Xalqqa tanishtirgan qadrdon teatrim.
Men teatrda o ‘sib ulg'aydim, tarbiya oldim.
M ohironasirlarini o'rgandim.
Agar  biz  teatrni  bir  maktab  desak,
Shu  m aktabda saboq olib chiqqan aktyor 
Kinoda ham o ‘zini ko'rsata oladi.
Albatta.
S of m a’nodagi  kinoaktyor  bo'lishi  m um kin,
Lekin  teatr  m aktabini  o‘tash,
Aktyorga faqat foyda keltiradi.
C hunki,  teatrda  kinoda yo‘q  bitta om il  bor.
Bu tom oshabin bilan  muloqot.
Teatr barom etrga o ‘xshaydi.
Artist ijrosining darajasini,
Saviyasini  ko'rsatib turadigan  Barom etr.
Ha,  tom oshabin aktyorning
H ar  bir  so ‘zi,  qilig‘ini  baholab  turadi.
Mana shu narsa kinoda yo‘q.
Lekin  kinoning  ham  o'ziga 
M a’qul  tom oni  bor:
Aktyor kinoda yaratgan obrazini,
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

Keyinchalik o ‘zi  ko‘rib baholash  imkoniyatiga ega.
H ar bir gulning  o ‘z  hidi
Bor deganlaridek.
T eatrda  ishlashning  ham ,
Kinoda ishlashning ham
Alohida-alohida gashti bor.
M onologlar ham ,  dialoglar ham  voqealar sujetlari  rivojiga,  xarakterlar 
mohiyatiga, qahramonlarning o ‘sha vaqtdagi kayfiyatiga qarab, turlicha tarzda 
h ar  xil  m azm unda  bayon  qilinadi.  Shulardan  kelib  chiqib,  m onologlar 
ichki va tashqi  nutqlarga bo‘linadi. Agarda qahram on  boshqa personajlarga 
qaratajiddiy nutqni  izh o re tsa ,  u tashqi monolog  hisoblanadi.  Bizyuqorida 
keltirgan  Nabi  R ahim ovning  ssenariydagi  nutqi  «Tashqi  monolog»ga 
misoldir.
Nabi  R ahim ov ssenariyda  muxbirni  «Nabi  aka,  siz  kinoda juda  ko‘p 
obrazlar  yaratganingiz  ham m aga  m a’lum,  shu  m unosabat  bilan  ayting- 
chi,  siz o'zingizni  birinchi  navbatda kino artisti,  deb hisoblaysizmi,  yoki..?» 
degan savoliga bergan javobi tashqi  monolog  hisoblanadi.
Ichki  m onolog — tafakkur ifodasi.  Uning adabiyot va kinoda qay tarzda 
berilishini  misolda ko'raylik.
Alisher Navoiyning «Farhod va Shirin»  dostonida «Xoqon»ning xonlik 
tojini  o ‘z  o kg ‘li  boshiga  kiydirm oqchi  boMgani  sabablarini  kitobxonga 
yetkazishni eslang.  S h o irx o q o n n in g o ‘ylarini hech  kimga aytmagan fikrlarini 
ifodalash  yo‘li  bilan  o ‘z  qahram onining  bunday  m uhim   qarorga  kelishi 
sabablarini  tushuntiradi va ayni  birvaqtda «Farhodning toj soyasidan bosh 
chiqaigani»ni ta ’riflab,  kitobxonning yangi dramatik voqealami idrok etishga 
tayyorlaydi.  X oqonning o'ylari bilan  tanisharekanm iz,  biz, aw alo, otaning 
o ‘z farzandiga boMgan  cheksiz  muhabbatini  izhor etishini  ko'ram iz:
Y ana  F arhod  boMmish  navjuvon  ham ,
X ira d m a n d -u ,  rashid-u  pahlavon  ham .
Y o‘q ulkim chinda xoqonliqqa loyiq,
Bori olam da sultonliqqa loyiq.
N ekim   shahlih  aro shoist  bo‘lg‘ay,
Kim  ul  shohlargla darboyist bo ‘lg‘ay.
Yaratm ish  haq aning zotida borin,
Ayon  qilm ay  kerakm as  ish  g‘uborin.
Erur bori  h u n a r  ichra  kamoli,
T am om iy  ayblardan  zoti xoli.
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

Yig‘i-yu  nola-yu afg‘ondin  o ‘zga,
Ki  y o 'q lir hech  aybi  ondin  o ‘zga.
Bu  misralarda xoqon  sevimli o ‘g ‘lini  ardoqlashi,  un i  xayolan erkalab, 
unga  boMgan  m unosabatini  izhor  etm oqchi  b o lis h i,  F arhodning  kamol 
ahvoliga ishonib, shohlik tojini uning boshiga kiydirmoqchi bo'lgani m a’lum 
bo'ladi.  Xoqon  F arhodning  aql-idroki  va  boshqa  fazilatlarini  bo'rttirgan 
holda ta ’riflab,  o ‘z farzandini  mukammal  tarzda ulug'laydi.  Kinoda fikrni, 
his-tuyg‘uni aniq dialogda yoki boshqa yo‘l bilan  ifoda etib boMmagandagina, 
ich k i  m o n o lo g d a n   fo y d a la n ish  
e p iz o d la rn i  ix c h a m la s h tiris h g a , 
ta ’sirchanligini  oshirishga,  teran fikrlar bilan  boyitishga yordam  beradi.
Ichki monolog tashqi harakatga asos boladi. Q ahram onni keskin harakatga 
solib yuboradi.
Dialog
Ikki va undan ortiq personaj o ‘rtasida b o lg a n  suhbat dialog deb ataladi. 
Dialoglarning  eng  xarakterli  xususiyati  so‘zlashuvchi  personajlar orasida 
qizg‘in fikriy tortishuv mavjudligidir. «Dialog» lotincha so‘z bo ‘lib, «suhbat», 
«bahs» «tortishuv»  m a’nosini anglatadi.  Dialogning m azm uni personajlarning 
ichki dunyosini ochadi,  ularning  m unosabatlaridagi  ziddiyatni  ko‘rsatadi 
va  rivojlantiradi.  Sujetning doim o siljib borishiga xizm at  qiladi.
Dialogning  eng  yuksak  shaklini  Alisher  N avoiy  o 'z in in g   «Farhod  va 
Shirin» dostonida bosh qahramon  Farhod bilan Xisrav to ‘qnashuvida bergan.
X isravva  Farhod dialogi:
Dedi:  Qaydin  sen,  ey  m ajnuni  gum roh?
Dedi:  Majnun Vatandin qayda ogoh.
Dedi:  Qay chog'dan  o ‘lding  ishq aro  mast?
Dedi:  Ruh ermas erdi tanga payvast.
Dedi:  N edursenga olam da pesha?
Dedi:  M ajnunliq  m enga  hamisha.
Dedi:  01 ganj-u  q o ‘y  m ehri  nihoni,
Dedi:  Tufroqqa berm am   kimyoni!
Bosh  qahram on aql-zakovati,  keskin javoblari bilan  Xisravni  m a’naviy 
jihatdan  maglubiyatga uchratadi.
H ar  bir  ortiqcha  so ‘z  — ju m la  epizodning  em otsion al  ta ’sir  kuchini 
pasaytiradi.  Bir nechta chalajon  luqmalar (replikalar)  kinoepizodni oldirishi 
mumkin.
Kinodialogning  qisqaligi,  bu  elementning  kinoga  xosligidir.  Bu  holatni 
ssenariynavis  ham isha  yodda  tutishi  kerak.  D ialoglar  teatr  sahnalarida
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

ishtirokchilar tom onidan ijro etiladi.  Kinoekranda esa faqat ko‘rsatiladi. Shuning 
uchun kinoda ekspozitsiya dialoglari tushurib qoldiriladi.  U ndan keyin shunday 
ta ’sirchan  holat topish  kerakki, bu o ‘ziga xos a n c h a  qiyin ijodiy jarayondir.
E k ra n n in g   o ‘ziga  xosligi  sh u n d a k i,  ep iz o d d a   dialog  boshidnn  em as, 
o'rtasidan yoki kulm inatsiyaning o'z id an  yechim da ishtirok etuvchi shaxslarni 
chiqarib ta sh la sh ,  o lib kirish haq id a o ‘ylash  kerak em as. V oqeaning sekin- 
asta  riv o jlan ish in in g  o ‘zi  hal  qiladi.  K om p o zitsiy ad a boshini,  oxirini  kesib 
olib  tash lab ,  e n g   t a ’sirli jo y i,  o 'rta s in i  q oldirish  ham   m um kin.  Y oki  shu 
kadrni  b o sh q a   b ir b e g o n a   kadr bilan  ulash  m u m k in ,  bu  u m u m a n   bo sh q a 
ja ra y o n d a ,  su je t,  d ia lo g la r  rivojlanishida  so d ir  b o 'la d i.  B ular  h am m a si 
kinodialoglarning qisqa va ta ’sirchan b o ‘lib chiqishiga im koniyat yaratadi.
Y ana sh u n i  u n u tm aslik   kerakki,  keng plan bilan aktyor m iniikasi orqali 
en g   m u h im   m u ra k k a b   sa h n a   vazifasini  hal  qilishi  m um kin.  B u n d a  so ‘z 
em otsional taran g lik n i yechish u y oqda tursin,  balki b o ‘shashtirib yuborgan 
b o 'lard i.  K o ‘z Ia rn in g  jid d iy  va  c h u q u r  m azm u n li  boqishlari,  q o lla r n in g  
o ‘rinli  h a ra k a tla ri,  gav d alarn i  g ‘oz  tu tish i  yoki  bukchaytirishi  h o latlarig a 
ssenariynavislar kam  e ’tib o r qiladilar. Y ana b ir narsani eslatib o ‘tish joyizki, 
k inodialogni  ta g d o r  s o kz  (p o d tek st)  bilan  ifo d a etish  dialoglarning t a ’sirli 
chiqishida  k a tta   ro l  o ‘ynaydi.  U la rn in g   ichki  m azm u n i,  oddiy  m an tiq iy  
so ‘zlardan  k o ‘ra ak ty o rn i tom oshabinga yanada jozibaliroq qilib ko'rsatadi. 
T agdor so ‘zlar e k ra n d a  teatrdagidan  k o ‘ra t a ’sirliroq chiqadi.
A bdulla  Q o d iriy n in g   « M e h ro b d an   chayon»  ro m an in in g   14-bobidagi 
dialog  orq ali  u s to z n in g   kam suxanligi  v a sh o g ird n in g   odobga  q a t’iy  rioya 
qilishi  kabi.  B u n d a  x a ra k te r xususiyati chizib beriladi.
...Oxirgi  x a tm i  q u r ’o n   kechasi  R ajabbek A nvardan ahvol so 'rad i:
—  D o m la n g iz  salo m atm i?
—  S h u k u r.
—  0 ‘q ish in g iz   yaxshim i?
—  Bir  m u n c h a .
—  D o m la n in g  u y id a turasiz?
— T aqsir.
—  S iq ilm ay sizm i?
— Y o‘q.
—  Ilm i  h iso b   o ‘qig an in g iz  borm i?
—  Y o‘q,  taq sir.
—  D o m la n g iz   ilm i  hisob  bilu rm ik an ?
—  B ilm aslar  d e b   o 'y la y m a n .
—  A gar  m e n   d o m la   tayin  qilsam ,  hisob  o 'q iy sizm i?
—  U stozim   ruxsat  bersalar,  alb atta o 'q iy m a n .
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

—  X o ‘p...  B o ‘lm asa,  erta  k e c h g a   d o m la n g iz   shu  yerga  kelib ,  m e n g a  
uchrashsin.
—  X o ‘p,  taqsir.
U m u m a n   kinodialogga kelsak,  o 'z in in g  a lo h id a  k in e m a to g ra fik   hcJati 
bilan  ajralib  tu ra d i,  qisqa  va  tara n g lig i  bilan ,  k o ‘p  s o ‘zlik  b o 'lm a slig i, 
ta ’sirch an lig i,  sahnaviy  riv o jlan tirad ig an   boMishi  talab  q ilin ad i.  S o 'z la rg a  
to ld irib  tashlashlik ekranga ortiq c h a  yuk b o la d i.
Ssenariynavisning asosiy ish la rid a n   b iri,  dialog ustida jid d iy  ish lash d ir; 
keskin,  t a ’sirch a n   so ‘zlarni  to p is h ,  u la rn i  o ‘z  jo y id a  ishlatish  va  sse n a - 
riyda ko'zlan g an  g'oyaga xizmat  qildirishdir.  Eng qiyin va  m u rak k ab  ishlar- 
dan   biri  ch ay n alg an ,  qaytariq s o ‘z la r va  dialoglarni  q ay ta  ishlashdir.
E p iz o d la r  u stid a   ish la y o tg a n d a   ta g d o r   s o ‘z!ar 
q u d r a tid a n   t o ‘liq 
foydalanish kerak.  Bu dialoglarni chuqurlashtirish, qisqa va lo'nda ifoda qilishga 
im koniyat  yaratadi.
S h u n i  esd a  tu tish   kerakki,  d ia lo g d ag i  s o ‘z  faol  t a ’sir  q ilish i  u c h u n  
ish tiro k ch i  p erso n ajlar  va  e p iz o d d a g i  d ra m a tik   kolliziyani  k e sk in la sh - 
tirish  talab   qilinadi.
D ialog a k ty o r u c h u n  yoziladi.  S sen ariy n av is  m ajburki,  u n in g   s o 'z la ri, 
luqm alari aktyorning ijro etishi  u c h u n   q u lay  b o ‘lsin, u z u n d a n -u z o q  s o 'z la r 
ijroni susaytiradi,  tom oshabinni z e rik tirad i.  B a’zan yuksak ad a b iy  m a h o ra t 
bilan yozilgan  dialog  ham  b o ‘!adi.  U la rn i  a k ty o r ham   b a ’zan  e k ra n g a  olib 
chiqishga  kuchi yetm aydi.  U  n ih o y a td a  o ‘tk ir va yuksak did  b ilan  yozilgan 
b o ‘lib,  o d d iy   so ‘zlashuvchi  tilid a n   u z o q ...  Bu  a k ty o rlar tilid a jim jim a d o r  
ja ra n g la b ,  t a ’sir  kuchi  y o ‘qolib  q o la d i.
Shuning uchun ssenariynavis dialoglar ustida ishlayotganda o ‘zi  «o‘ynab», 
talaffuz  qilib  k o ‘rsa,  aktyorlar  ijro sin i  ta s a w u r   qilib  k o ‘radi.  B u n d a y   ish 
uslubi  ak ty o rlar u ch u n   og‘ziga « y o tadigan» jo n li va t a ’sirli s o ‘z la r to p ish g a 
yordam  beradi.
R ejissyor S h u h rat  A bbosovning y o z u v c h i A.  N ev ero v  qissasi  aso sid ag i 
«T o sh k en t  -   n o n  shahri* film i  h a q id a   k in o sh u n o s  H .A k b aro v   «A d ab iy o t 
va kino»  kitobida shunday yozadi:
«T o sh k en t  haqidagi  birinchi  h ik o y a   u zo q   davom   e ta d i,  M ish a   keng 
p e ch k a  ustiga  c h iq ib   olib,  to 'k in - s o c h in   s h a h a r  T o sh k e n t  h a q id a   zavq 
bilan  h ik o y a  qila  boshlaydi.  M o n ta j  ritm i  bu  d a m d a   o h is ta ,  te k is... 
kasalm and  o n a  tasodifan  hush id an   k e tib  yiqiladi.  M ish a p e c h k a d a n   irg 'ib  
turib, o n asin i  k o ‘taradi.  Buvasi,  buvisi,  o tasin i o ch lik d an  oMganini  k o ‘rgan 
M isha  o n a sin in g   m adorsiz  h o lg a  k e lg a n id a n   d a h sh a tg a   k elad i.  U  e n d i 
T o sh k en tg a  ketishga  q a t’iy  q a ro r  q ila d i.  U z o q   safarga  o tla n g a n i  sab ab li 
y o tig ‘i  b ilan  tu shuntirm aydi  h a m .  M ish a   h a r  b ir s o 'z in i  keskin  o h a n g d a
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

gapiradi.  U n in g  odim  tash lash id a, xatti-harakatida kattalarga xos qandaydir 
b ir m a ’n o  bo r...  A na  s h u n d a   m o n ta j  ritm i ham   keskin  o ‘zgaradi.  0 ‘rta va 
y irik   p la n la r  te z -te z   a lm a sh ib   tu ra d i.  K adrda  M isha  va  u n in g   holdan 
to y g an   o n asi.  K am era  ularga g o ‘yo  «tikilib» boqadi.  O p e ra to r o c h  qolgan, 
lekin  o c h lik  oldida tiz c h o 'k m a g a n ,  irodasi bukilm agan  bu ja su r kishilarni 
m e h r  bilan  suratga oladi».
F ilm n in g   n ihoyasida  x u d d i  sh u   kulba,  shu  in tery ern i  yan a  k o 'ra m iz . 
Bu  ep iz o d d a   ham  asosan  a n a  sh u  qahram onlarning o ‘zi q atn ash ad i.  Lekin 
e n d i  k ad rlar m azm uni  o 'z g a c h a ,  m ontaj ritm i  h am  o 'z g a c h a ,  bizga tanish 
q a h ra m o n la rn in g  x a tti-h a ra k ati  ham  o'zgacha.
M ish a u zo q  va m ashaqqatli safardan chiqib, o q -q o ran i  tanib, balog‘atga 
y etib qaytgan.  Endi uning yurish-turishida,  m uom alasida k o 'p ro q  vazm inlik 
u s tu n   tu ra d i.  U  asta o d im   ta sh la b ,  bizga tanish  xonaga  kiradi.  S u k u n ain i 
g ‘irch illab   o ch ilay o tg an   e sh ik   va  o yoq  tovushi  b uzib,  oso y ish ta  olingan 
k a d rla rg a   q a n d a y d ir  «sirli»,  v ah im ali  tus  beradi.  M ish a  h o ld a n   toyib, 
k u ch d an  qolib, ko‘rp a-to ‘shak qilib yotgan onasini ko'rgan c h o g ld a  ekranda 
b o lan in g  yirik plandagi qiyofasi  p aydo bo'ladi. A na sh u n d an  boshlab  M isha 
va  fa rz a n d   d o g 'id a   kuyib,  o c h lik d a n   m adorsiz  qolgan  o n asi  -   ikki  yirik 
p la n   alm a sh in ib  tu ra d i.  N a q a d a r  m a ’nod o r psixologik  p o rtre tla r,  qissada 
a n a  sh u  d ram atik  sah n a b a rc h a  tafsilotlari biian  ifoda etilm agan.  D ialoglar 
h a m   ix c h a m ,  ik k i-u ch   s o 'z d a n   ib o ra t,  xolos.  O n a -b o la n in g   p o rtretlarig a 
h a m   psixologik tavsif qisqa s o ‘z la r orqali berilgan.  N ev ero v n in g   qissasida 
« q u p -q u ru q ,  is bosgan  ik o n a n in g  nursiz ko‘zlari  ostida  M ish an in g  b e m o r 
o n a s i  y o ta r edi.  S o ‘ngra  o n a si  q o ‘rqib  ketadi,  lablarini  sekin  pich irlatib , 
«Y o  rabbim !  M ishka jo n im ! -   dedi»  kabi onasining so‘zlari, ayni vaziyatda 
M ish k a  ta n ib  b o 'lm aslik   d a ra ja d a g i qoraygan.  ulg'aygan  h o ld a  tu ra r,  o n a 
o ‘z in in g   o z g 'in   qoMlari  b ilan   y u zin i  silar  edi»,  —  kabi  o p e ra to r,  H o tam  
F a y z iy e v   va  rejissy o rn in g   q issa d a   chizilgan  p o rtre tn i  ek ran g a   ay n an  
ko'chirm aganlar.  M isha va u n in g  onasi portretini to'ldirganlar.  Dialoglarning 
y irik   p la n d a   davom   e tish i  a n a   sh u   portretlarga  h a r  b ir  k a d rd a  yangi  tus 
b erish g a,  yangi  psixologik c h iz iq la r bilan to‘ldirishga  imij  beradi.  N atijada 
N ev ero v n in g  hayotiy voq ealarn i  lasvirlovchi haqqoniy asarning ruhiga  m os 
k e la d ig an   ep iz o d   an a   sh u   m u a llif  chizgan  o b razlarin in g   tu b   m ohiyatini 
y o ritu v ch i  kadrlar p ortreti  v ujudga keladi.
Rem arka
R em ark a pyesada, ssenariyda b ir qancha fimksiyalami bajaradi.  D ram a- 
tu rg n in g   bevosita  o ‘z  fikrini  b ild irad ig a n   b ird a n -b ir  m an b a,  rem arkadir.
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

Birinchidati,  rem ark alard a personajlarga q a n d a y d ir t a ’rif beriladi.  U la rn in g  
vaziyati, qilm ishi,  b o sh q a shaxslarga va y u z  b e rg a n  voqealarga  m u n o s a b a ti
ham   izh o r etilad i.
Ikkinchidan, tu rli-tu m an  voqealar va u la rn in g  y o ‘nalishigaturtki b e rilad i 
va u lar to m o sh ab in larg a  tushuntiriladi.
U c h in c h id a n ,  rem arka sahnadagi p re d m e tla r v a detallar q an d ay  tu ris h i, 
qanday xarakterga ega ekanligini an iqlab b eradi.
T o ‘rtin c h id a n ,  q ah ra m o n la rn in g  q iy o fa la ri,  u larn in g  k iy im -k e c h a k la ri 
haqida ham   m a ’lu m o t  beriladi.
B esh in c h id a n ,  rem ark alard a  ¡n tery er,  q a h ra m o n la r  h arakat  q ila d ig a n  
m ay d o n ,  uy,  x o n a ,  kabinet q ay   h o ld a   e k an lig i  b ay o n   etiladi.
O ltin ch id an ,  peyzajni ta ’riflash, d ek o ra tsiy alarn in g  qay tarada boM ishini 
h am   rem ark alar o rq ali  bilib olasiz.  T e a trd a  e p o sg a o 'x sh ash   keng ta sv irli, 
uning  x arak terlarg a  ta ’siri,  inson  bilan  ta b ia t  m u n o sa b a tla rin in g   c h u q u r  
yoritish  im k o n iy atlari  chegaralangan,  k in o d a  esa bu  biroz b o sh q a c h a .  Bu 
m o 'jizalar ta b ia td a n   izlab topilib,  sy o m k a q ilin a d i.
M a’lum ki,  pyesa sahnada q o ‘yilganda,  re m ark a d a yozilgan peyzaj tu sh ib  
qoladi, uni  rassom sahna bezagida ko'rcatish  m um kin.  Film da esa biz y u q o rid a 
ay tg an im izd ek ,  o p e ra to rn in g  sy o m k a la rid a   k o ‘rinadi.  Peyzaj  m a n z a ra la ri 
m ak o n ,  q a h ra m o n la rn in g   x a tti-h a ra k a tla ri  va  ta n lan g an   yoki  m a x su s 
bastak o rlar  to m o n id a n   yozilgan  m u siq a la r  b ila n   film da  o 'z in in g   k u c h li 
ta ’sir vositasi  ek a n lig in i  ko‘rsatadi.  Peyzaj  q a h ra m o n la rin in g   k a y fiy a tin i 
an iq lash   u c h u n   b erilad i.  B u lard an   ta s h q a r i,  peyzaj  q a h r a m o n la rn in g  
hissiyotini  u y g 'o ta d i,  k e ch in m alarin i  o ‘z g a rtirish g a   xizm at  q ilad i,  y a n g i 
fikr va m u lohazalar uyg'otadi. S ah n a va e k ra n  asarlarida rem arkalar e ’tib o rli 
elem entdir.
Peyzaj  a sa rd a   ikki  y o 'sin d a  o ‘z  ifo d a sin i  to p a d i,  birinchisi  e k ra n d a g i 
tasvir b o ls a ,  ik kinchisi,  q ah ra m o n la rn in g  s o ‘zlari orqali  tabiatga  b e rilg a n  
baholardir.
P eyzajdan q a h ra m o n la rn in g  x a ra k te r x u su siy atin i yechishda,  v o q e a la r 
rivojini ko‘rsatishda foydalanganlar. A yrim  hollarda inson va tabiatga berilgan 
baholar, u n g a m unosabatlar,  taq d irlard a o 'y n a g a n   roli bayon  etiladi.
M asalan,  « F a rh o d   ajdaho  to rn o n   o t  s u rd i.  U n in g   k etidan  o tasi  h a m  
q o 'sh in   to rtib  jo 'n a y d i» .  Endi sh o ir (A lish e r  N av o iy )  o ‘z q a h ra m o n la rin i 
o 'ra b   oigan  n o ta n ish   joylarni  t a ’riflashga  kirish ad i.  Bu  lavhada  (p e y z a j) 
tasviri  -  q o ra   rang -   katta dram atik  v azifan i  bajaradi.  K adrlardagi  ra n g la r 
keskin sur’a td a  o 'zg arad i.  Quyosh  va q u ro l-a sla h a la rn in g  yaraqlab tu rish in i 
tasvirlovchi  k a d rla r  o ‘rnini  q o ro n g 'u lik n i,  z u lm a tn i  tasvirlovchi  k a d r  
egállaydi.  D a s h t-u   biyobonni  tu n   n iq o b i  q o p la g a n   edi.  M u a llif d a s h t  va
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

g 'o m in g  qorong'uligini yangi-yangi detallarda ca’kidlab beradi. Z ero, «hijron 
olam idan» darak beruvchi bu dasht «ajdaho dom idan» qoraygan. Q orongulik 
tasvirini sh o ir m u b o la g ‘ali  o 'x sh a tish   bilan  yakunlaydi:
Botib  kul  ich ra  raxshi  q ilg 'o c h   ohang,
Q ilib  ul gard  g u lg u n in i  sh arb at.
S h o ir bu  q o ro n g 'u lik n i  ajdarning alangali  nafasi  bilan  yoritishdan oldin 
y a n a   b ir bog‘lovchi  —  d a h s h a tli  d ashtning  F a rh o d  va lin in g   ham rohlnrini 
yangi  sinovdan o 'tk a z is h n i  ko'rsatadi.
Y etish ti  b ir  u fu n atliq   nasim i,
Ki  q ilg 'a y  a tri ja n n a ln in g  jah im i.
K o ‘p  el  ul  a trid in   es  tarki  qildi.
C h e rik n in g   ko*pragi  oldin  yiqildi,
G ‘olib  F a rh o d  berk o ‘z bag'riga tish,
0 ‘zin  so lm a y  ch u   tushm ush  b o sh q a  isli.
Bu  m is ra la r  k in e m a to g r a f ik   n u q ta y i  n a z a rd a n   o 'r g a n ils a ,  u larg a 
q a n d a y d ir   ta f s ilo tla r   y e lis h m a y o tg a n g a   o 'x s h a y d i:  ja n n a tn i  d o 'z a x g a  
a y la n tira y o tg a n ,  « u f u n a tliq   n asim i»   q a srd a n   k e ld i,  q a n d a y   csdi  -   bu 
h a q id a   s h o ir   m a ’lu m o t  b e rm a y d i.  F aq at  a n a   s h u   b a d b o 'y   sh a m o l 
e s g a n id a   x a lq n in g   b e h u s h   boM gani.  « c h e r ik n in g   k o ‘p r o g 'i  o ld in  
y iq ilg a n i»   h a q id a   y o z ila d i,  u  k o ’k sin i  tik  tu tib ,  tis h in i- tis h ig a   q o 'y ib  
q a y ta v e ra d i.  Bu  y e rd a   tu rli  m iq y o sd ag i p e y zajn i  y a n a   b ir b o r  kuzatish 
z a v q lid ir.
Ja n g  y ak u n id a  sh o ir y a n a   b ir ajoyib  o ‘xshatish  keltiradi.  F arh o d   q o ra 
b u lu td ay  ham la qiladi.  L ining qilicli  serm ashi  k o ‘h n a  tog'  ustida chaqm oq 
ch aq ish ig a  o ‘x shatiladi  (« se h r  an d in k i  (og‘  uzra  tu s h a r  barq»).  Bu  ham  
e k ra n d a  osongina la sv irlan sa  b o la d ig a n   ixcham   tasviriy obrazli  vosiiadir. 
F a rh o d  ajd ah o n i yengib,  q o ro n g   u g 'o rs irla rin i  bilib,  X o q o n ,  M ulkoro va 
S p o h la r  yoniga  c h iq q a n id a   k a d rlar  lusi  yan a  o 'z g a ra d i.  E ndi  kadr  sot* 
h avoga,  quyosh  nuriga  to 'la d i.
C h u   qildi  tog*  ishq  aso  sham oli,
M u a n b a r g a rd id in   m aydonni  xoli.
B a d id o ro M d i  m ehri  xavoriy  h am ,
K o 'n in d i  a jd a h o n in g  paykari  ham .
F a rh o d   adolatsizlik,  z u lm   tinisoli  bo’lgan  a jd a h o n i  y engach,  a n b ar 
hid sh am o li o lam ni  ( o 'z o n d a n   xoli etdi.  Quyosh ch iq d i.  Z u lm at  chekindi.
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

Bu  lavhada  turli  plandagi  k ad rlarn in g   b ir-b irig a   u la n ish i  va  u larn in g  
turli  tus-ranglarda tasvirlam shi ayniqsn. diq q atg a sazovor».
Afisha  (M aro m n o m a).  «Atisha»  so’zi  ikki  xil  m a ’n o n i  bildiradi:  to r   va 
keng.  Tor  m a’nodagi  atishaga  film  haqida  chiqarilgan  v araq lar  kirib,  unda 
asar  muallirtarining  nom i,  q a c h o n   va  qayerda  n am o y ish   qilinishi,  qachon 
b o sh la n ish i  haq id a  m a ’lu m o tla r  c ’lon  q ilin a d i.  A fish a   (m a ro m n o m a ) 
kom po/itsiynning  kerakli elem enii sifaiida qabul qilinsa,  m aqsadga muvofiq 
boMadi.
Epigraf
H a r  b ir  sse n a riy n a v is  a s a r n in g   m u v a ffa q iy a tli  c h iq is h i,  g ‘oyaviy 
h o la tin in g   t o ‘la  sh a k lla n is h in i  n iy a t  q ilib ,  q a la m   te b r a ta d i.  0 ‘z  a sa rid a  
tu rli  v o sita la r va ta d b iq la r q o ‘llay d i.  U la rd a n   m o s la r in i  a sarg a  k irita d i. 
S h u la rd a n   biri  e p ig ra f  d eb   a ta la d i.  «E pigraf»  y u n o n c h a   so*z  b o 'lib , 
«yozuv»  d eg an   m a 'n o n i  a n g la ta d i.  T o p ib   q o 'lla n ilg a n   e p ig ra t  a sa rn in g  
tu b   m o h iy a tin i  a n g la tad i.
Epigraflar  od at  b o 'y ic h a   a s a r  sarlavhasidan  k ey in   v o zilad i.  V a  uning 
m uallifi  kim ? Q ayerdan  olinganligi,  y a 'n i  riv o y a td a n m i,  q o ‘shiqlardanm ¡, 
xalq  m aqoiinii,  an iq  voziladi.
Epigratlarni tushunish o so n  boMishi u c h u n ,  ko*proq  h a m m a g a  m a ’lum  
b o ‘lgan  m aqollar,  hikm alli  s o 'z la r ,  sh o irla rn in g   m a s h h u r  sh e ’rlaridan 
b ir-ik k i  m isralar  o lin ad i.  U la r  ssenariy  ru h ig a  m o s   tu sh ish i  b ilan  b ir 
q a to rd a ,  asar nim a  haqida,  m a z m u n i  q an d ay  e k a n lig in i  hikoya  qilayotgan 
e lc h ig a o ‘xshaydi.  Epigrafbo‘lish-bo‘lmasl¡gi m uallifixtiyorida.  M uallifistasa. 
ep ig raf oladi,  istamasa olm aydi.  K om pozitsiyaning  m ajburiy elem entlaridan 
enias.  O linsa.  asarning b ir bezagi sifatida e ’tir o f  e tila d i.
Epigraflar rolini ba’zan sh u n d ay  ta ’ritlashadiki,  u la r asar ekspozitsiyasini 
h a m  o ‘rn¡ga o ‘tib,  tugun  bo sh lan ish ig a  im k o n iy at  y a ra ta d i.
Kompozitsiya elem entlari  pyesa tuzilishini tashkil q ilib , u n in g  qiyofasini 
an iq lay d i,  qiyofada  esa  turli  e le m e n tla r o ‘za ro   b o g 'la n a d i.  B ir  b u tunlik, 
yaxlitlik  paydo b o la d i.
Y ana qiyofa  m uallifning g 'o y av iy  am aliga,  asarga  b ad iiy  libos bichishga 
xizm at  qiladi.
S h u   narsani  a lo h id a   ta ’kidlash  kerakki,  k o m p o z itsiy a n i  sujetga  yoki 
aksincha, bir-biriga qarehi qo‘ymaslik kerak. Asarlarda u la r bir-birini to ld irad i 
vabogMaydi.
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

H a ra k a t
S sen ariy  b ila n   nasriy asarn in g  farq i  n im ad a?  Ssenariyning farqi  nasriy 
elem en tlar,  d ik to r m atn i, uning e k ran d a tasvirlanishga  m o lja lla b  yozilishi, 
dialoglari,  x u d d i  sh u n in g d e k ,  to m o s h a b in la r h am   ko‘rib,  ham   eshitishga 
m o lja lla b  y o zilganida.
S h u n in g   u c h u n   h arak at  ham   h a m m a   e le m e n tla r  kabi  to m q sh a b in  
q o n u n la ri  ta la b ig a   b in o a n   yozilishi  kerak.
X uddi  te a trd a g id e k   en g   m u h im   k u ch ,  m u a llif g 'o y asin i  ek ran   t o ‘la- 
to ‘k isg av d alan tirib  beradigan  aktyorlardir.  Bu og‘irlik  ko'proq teatrdagidan 
ko‘ra kinoda rejissyorzim m asiga tushadi.
S sen ariy n av is s h u n in g  u c h u n   ssenariy yozayotgan  v aqtida  rejissyor va 
a k ty o rla rn in g   ijod  q ilishini  hisobga  olish  ta la b   etiladi.  S h u n d a   ssenariysi 
ekran  asari  b o l a d i .  B uning u c h u n   h a r bir ep izo d  dram atik  kolliziyaga ega 
boMishi  k e ra k ,  y a ’ni  k o n flik t,  to m o n la r  to 'q n a s h u v i,  q a ra m a -q a rs h i 
k u ch lar,  p e rso n a jla rn in g  hissiyot va q arash lari.  B unday ziddiyatlar keskin 
tashqi va  ichki  q aram a-q arsh ilik lard an   iborat  bo'lishi  m um kin.  U lary u zak i 
em as, balki c h u q u r, tagzam inli bo'lishi kerak. Q aram a-qarshi to'qnashuvlar, 
qarashlar,  zid d iy a tla r epizoddan epizodga rivojlanib,  tusini o 'zg artirib  o ‘tib 
borishi kerak.  L ekin  bu ziddiyatlar y o ‘qolib  ketm asligi  hisobga olinadi.
Shular orasida bir qoida bon konflikt ko‘pincha bir nechta asosiy epizodlarda 
q o lla n ila d i.  Q o lg a n la ri  m a ’lu m o t  sifatida silliqqina,  konflikt  elem en tisiz  
o ‘tib ketadi.  N asriy  asardan ssenariyning farqi shundaki,  konfliktli epizoddan 
keyin  x o lis-m a n z a ra v iy   b ir tu rk u m   q iziq arli  ep izo d lar  berish  m u m k in ,  u 
albatta dram atik  epizodning to ‘qnashuvlari m avzuni topishga, tom oshabinga 
epizod g‘oyasini yetkazib berishga im koniyat yaratadi.  Bu  m anzarada konflikt 
o ‘z  ifodasini  to p a   bilishi  kerak.  M a n z a ra   xarakteri  bilan  nozik,  keskin 
ko'ringan  k a d rla rd a  bu xil dekoratsiyalar ham  aks etishi  m um kin.  M asalan, 
d e k o r a ts iy a la r d a g i  x o n a ,  d e v o r la r ,  h o v li,  z in a p o y a la r   k o 'r i n i s h i  
k o nfliktlarning xarakteriga qarab  ishlanishi  kerak.  Bular ham m asi ssenariy 
kolliziyasida  b o 'lis h i  kerak.  U la r  h a ra k a t  va  konflikt  elem en tlari  sifatida 
k o ‘rinishi  z a ru r.  S senariynavis sh u n i  h a m ish a  esda  tutishi  kerakki,  tashqi 
ko‘rinish  qiyofasini  tasvirlayotganda to ‘g “ri tanlangan sharoit  — bu  rejissyor 
u c h u n   q u d ra tli  o m ild ir,  rejissyorning  h a r b ir detal  ustida  ishlashi  m u h im  
om il  b o ‘ladi.
Bu y erda,  sh u n i aytish kerakki, voqea joyini tanlash  m uhim  aham iyatga 
ega,  y a ’ni  u  rejissy o r bilan  ak ty o rla rn in g   ishlashiga  yordam   bersin.  K ino 
bu borada ch ek siz im koniyatlarga ega — voqea joyini  istagancha o ‘zgartirish 
m u m k in ,  b u n d a n   ssenariynavis aql  b ilan   yaxshi  foydalanishi  m u m k in .
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

H a m m a g a   m a ’lum ki,  qulay  v a  o ‘rinli  v o q e a  joyi  a k ty o rla rn in g   te z d a  
zavq  b ilan  ishga  kirishib  k etish in i  t a ’m in la y d i.
K in o e p iz o d n i  o lish   u c h u n   k a tta   im k o n iy a ti  b o r   j o y   t a n l a n s a , 
sse n a riy n av is  shu  ju d a   m u h im   im k o n iy a td a n   h a r  d o im   fo y d a la n is h i 
m u m k in ,  rejissyorlar uchun,  ak ty o rla rn in g  o ‘yinlari  to m o sh ab in larg a qiziq 
va tu sh u n a rli  boMishi u chun jo y   k a tta  a h a m iy a tg a  ega.
Konflikt bilan alohida sahnalarning, voqealarning epizodlarda rivojlanishi 
u c h u n ,  sh a ro itlarn in g  ifodaligi  m u h im   tu sh u n ch alard ir.
A k ty o re k ra n d a  o 'z in i  ko‘rsatish   u c h u n   p e rso n ajn in g  x a ra k te ri,  a k ty o r 
o 'y n ay o tg a n  obrazning ajralib tu ra d ig a n  to m o n i  b o lm a s a ,  e k ra n d a  n im an i 
o 'y n a b   k o ‘rsatadi?  U  boshqa  p e rs o n a jla rd a n   keskin  ajralib  tu ris h i  kerak. 
S hu  bois  a k ty o r  u c h u n   m u h im i,  u   y o k i  bu  x a ra k te ri  b ila n   h a r   b ir 
epizodda k o ‘rinishi  m uhim  ah am iy atg a ega.  B a'zan sh u n aq a h a m   boMadiki, 
q a h ra m o n   obrazi  yaxshi  o 'y n a lg a n ,  d iq q a tn i  to rtad ig an  jo z ib a li,  lekin  u 
ayrim epizodlardagina ko'rinadi.  B oshqa u qatnashadigan jo y la rd a  m u allif u 
haqida q ay g 'u rm ay  q o ‘yadi,  u n in g   x arak teri  yorqin b o ‘Iib  k o krin m a y d i.  U 
o d d iy g in a gapirib,  yoMiga  harakat  q ilib  q o 'y a d i.  U  b o sh q a  p e rso n a jla rd a n  
y om on  to m o n i bilan farq qilib q o lad i.  A k ty o r hech   narsa qila o lm a y  qo lad i 
va natÿada  roi  bo‘sh chiqib qoladi.
M u allifn in g  bu  e ’tiborsizligi  n a fa q a t  p erso n aj x arak terig a  t a ’s ir q ilad i, 
balki  ishtirokchi k o m p o n en tlard a  h a m   salbiy natija beradi.  M u a llif sh u n g a 
d iq q a t- e ’tib o r  qilish  kerakki,  e p iz o d d a   k o 'rin g a n   h a r   b ir   ish tiro k c h i 
o ‘zin in g   xarakteri  bilan,  unga  o ‘x sh ash   o b razlari  b ilan  n a fa q a t  h a ra k a t 
qilishi  kerak,  u m u m a n   ta ’sirc h a n ,  q iziq arli  ijro  etishi  k erak   b o 'la d i.
M uallif aktyorni epizodda te z -te z  ishtirok ettiradi.  Lekin  unga  b ir n ech ta  
replikadan boshqa hech  nansa berm aydi. O brazni ochadigan  h e c h   narsa y o ‘q. 
A k ty o r  qiyom iga  yetkazib  o ‘y n o lm a y d i.  G o ‘yoki  roi  m a tn i  b o r,  lekin 
o 'y n a y d ig a n   roi  y o ‘q. A ktyor b e c h o r a   n im a  o ‘ynashini  b ilm a y d i,  ish tiro k  
etd in g m i,  ishtirok etdirn d eg an d ek ,  y o ‘liga,  noshud  h u n a rm a n d d e k   k o ‘ri- 
nib qoladi.
S se n ariy n av is  rol  y o z ilg a n m i,  y o ‘q m i?   H a ra k a t  q ilis h la r,  h a r   b ir 
p erso n ajn in g   replikasi  borm i  e p iz o d d a ?   R o llar  sse n a riy n in g   t o ‘qim asig a 
m o n a n d m i,  y o 'q m i?  B ularni jid d iy   tek sh irib   c h iq q a n d a n   s o ‘n g   ssen ariy  
topshirilsa,  bu  puxta  ijod b o la d i.
D em ak ,  kin o asarn in g   ta b ia tin i  p ish iq -p u x ta   o b ra z la r  b ila n   b o y itib , 
so ‘ng h a ra k a t  talab qilinadi.
H am m a gap tashqi va  ichki  h a ra k a tn in g   borishidagina  e m a s ,  balki  uni 
o ‘z o 'm id a,  m e’yoriga yetkazib, yozish san atida. Shundan k o 'rinadiki, kinoda 
«harakat»  degan  so ‘zning  m o h iy a tin i  c h u q u rro q   a n g la sh im iz   lozim ga
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

o ’x sh a y d i.  Bu  d eg an   s o ‘z  v o q e a -h o d isa n in g   ta sh q i  q iy o fasin i,  q uruq 
to m o sh av o zlik n i anglash  em as.  T o ‘g ‘ri,  harakat zam in id a  voqea-h o d isalar 
m u h im   rol  o ‘ynashi  lozim .  U la r  ekranda  q a h ra m o n la rn in g   ko 'rin ish i, 
m im ikasi, fikrini bayon etishi, o'ynayotgan rolining harakailari orqali beriladi.
S se n a riy d a   h a rak a tg a  tu rtk i  b erad ig an   kuch  -   psixologik  kolliziya  va 
in so n n in g  o ‘z - o ‘zi bilan o lib borgan  ichki kurashi.  Shuni e'tib o ig a  olishim iz 
k e ra k k i,  h a r  q an d ay   h a ra k a t  h a m   tashqi  to m o sh a d a n   k o ‘ra  faol  b o lib  
k o ‘rin sa -d a ,  dram atik h arak atg a ega bo'laverm aydi.
« K u c h li  to 'q n a sh u v   v a z iy a tla rid a   tashkil  topgan  o ‘tk ir  d ra m atizm n i 
k e ltirib   ch iq a ra d ig a n   y a x litlik n i  o 'z id a  gavdalantiradigan  h a ra k a tla r to 'la  
m a ’noga e g a b o la d i» . (H .A bdusaniatov, «Drama  nazariyasi»  kitobidan.)
X arak ter
Ssenariynavis q o lig a  qalam  olib,  kinoasar yozar ekan,  b u n d a eng m uhim  
o m illa rd a n   biri  inson  x ara k te rid ir.  Bu  bizning  d a v rim iz d a   ek ran   sah n a 
s a n ’atim izning bosh vazifasi  hisoblanadi.  Davr qahram onlarining xarakterini 
y a ra tis h ,  inson  —  rah b ar,  in so n   —  olim ,  inson  —  ta d b irk o r  va  hokazo. 
L ekin  bularga qaram a-qarshi  k u c h ia r ham  bor.  Axloqsiz,  o ‘g 'ri,  m uttaham , 
to v la m a c h i,  n o rk a m a n ,  ek strim ist,  egoist,  xotinboz va  hok azo .
B a ’zan   film larim izda bu q a h ram o n larn i orttirib-bo‘rttirib, oyog'i yerdan 
u z ilg a n ,  h a y o td a n   m u tla q o   u z o q   o b ra z  sifatida  b iry o q la m a   tasvirlaym iz. 
U n in g  insoniy qiyofasiga  k an iro q  e ’tib o rq ara tam iz.  Film dagi q ah ram o n lar 
x a ra k te r jih a tid a n  bir-biriga o ‘xshaydi.  U  filmdan bu  film da  faqat  familiyasi 
va m anzili o'zgargan holda ko ‘rinadi.  Bunday obrazlar hayotni va xarakterlami 
c h u q u r  o ‘rg a n m asd an ,  q o lig a  q a la m   olgan ssenariynavislarning yaratgan 
obrazlari b o ‘lib chiqadi.  B undoq qarasa,  hammasi to ‘g ‘ri, sujet, kompozitsiya 
elem en tlari joyida,  lekin x a r a k t e r -  chatoq.  Bunday film albatta kinoekranda 
o ‘z o ‘m in i to p a  olm aydi.  Lekin hay o td a qahram onlar xarakteri hech qachon 
b ir-b irig a   o ‘xsham aydi.  H a m m a  jih a td a n   bir-biriga 
0
‘xshagan  b iro r kasb 
egasi  y o ‘q.  O ld in d a n   se n in g   x a ra k te rin g   h ar  d o in i  sh u n a q a   b o la d i,  deb 
rejala sh tirilg an   x ara k te r b o ‘lm aydi.
B ir  s o ‘z  b ila n   a y tg a n d a ,  h a r   b ir  x a ra k te r  o ‘ziga  xos  va  shax siy d ir. 
S h u n in g   u c h u n   s se n a riy n a v is  x a ra k te r  q id irish i  k e ra k ,  o ‘ylash  kerak, 
ta k r o r la n m a s   c h iz g ila rin i  y ig ‘ish  z a ru r,  u la rn i  b irla s h tirib ,  b ir-b irig a  
q o v u s h tir ib ,  p a y v a n d la b ,  y o r q in ,  ta k ro rla n m a y d ig a n   x a r a k te r  y aratish  
kerak.  U   k u tilm ag an  qiyofaga ega b o ‘lib,  ishonarli chiqishi  kerak.  Buning 
u c h u n   sse n a riy n a v is   —  ijo d k o r n in g   o 'tk ir   k o ‘zi,  te r a n   aq li,  ijo d iy  
m a h o r a ti  k a tta   rol  o ‘y n a y d i.  U   m av ju d  s ta n d a rt  q o lip la r va  o 'rn a s h ib
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

q o lg an   sh ta m p -jilv a la rg a  jid d iy   q a rsh i  tu r a   o la d ig a n , ja so ra tli  b o 'lis h i 
z a ru r.  B iin d ay  d a ra ja g a   k o 'p  yillik  ta jrib a la r,  tin im s iz   ijodiy  iz la n is h la r 
o rq a li  e ris h ila d i.  B a ’z a n   ijo b iy   q a h r a m o n la r ,  jo n s iz ,  b ir  xil  ra n g d a  
k o 'rin ib  q o la d i.  S a lb iy  q a h ra m o n la r y o rq in ,  e s d a   q o la rlik   b o l i b   c h iq ib  
q o la d i.  Bu  m u a llifn in g   tajrib asizlig i  o q ib a ti  e k a n lig in i  a y tish a d i.  Bu 
t o 'g 'r i ,   le k in   b iz   h a y o tn in g   a so siy   q is m in i  ta s h k il  e tu v c h i  ijo b iy  
q a h ra m o n la rn in g  x a tti-h a ra k a tla rin i  yaxshi  o 'rg a n m a g a n lig im iz   n atijasi, 
deb tu sh u n isliim iz kerak.  Lekin shuni  ham   h iso b g a olish  kerakki,  h a y o td a  
ijo b iy  q a h r a m o n la r  jis m o n a n   b a q u w a t  y o k i jis m o n a n   k u ch siz  b o 'lis h i 
m um kin,  so  z am o l  yoki  ichim dagini  to p ,  b o 'lis h i  m u m k in .  X otini  yaxshi 
k o 'ris h i  yoki  y o m o n   k o 'ris h i  m u m k in ,  m a is h a tn i  y axshi  k o 'ris h i  y o k i 
y o m o n   ko  rishi  m u m k in   va  h o k a z o .  B iz n in g   h a y o tim iz d a   r a n g -b a ra n g  
x arak terli  ijobiy q a h ra m o n la r y o 'q m i?  A lb a tta   b o r.  S sen ariy n av is  u la rn i 
to p ish i  k erak   y o k i  o ‘zi  y a ra tish i  kerak.
S h u n d ay  y o rq in ,  h ayron qolarli  x arak terlarn i  izlab to p ib , asarlarim izd a 
ko  rsatishim iz  kerak.  Bularsiz  biz  keng q a m ro v li,  h a r to m o n la m a  h ay o tiy  
haqiqatga molik kinoepopeyalami yarata olm aym iz.  U m u m an , hayotda buyuk 
ishlarni  am alg a  osh iray o tg an   z a m o n d o sh la rim iz   u c h ra y d i,  lekin  u la rd a n  
n a rib o rs a   5 -lO n a fa rin i  asarlarim izga  q a h ra m o n   qilib olam iz,  xolos.
Biz hayotga ch u q u rro q  yondoshsak,  o 'z in in g  b e ta k ro r xarakterlari  bilan 
ekranlarim izni  bezaydigan obrazlarni  to p a o la m iz .
«Xarakter» aslida y u n o n ch a so 'z  bo'lib,  xususiyat, sifat,  belgi m a ’n o sin i 
anglatadi.
A ristotel  x ara k te rlar qan d ay  bo'lishligi  lo zim lig i xususida t o ‘xta!ib:
1.  X a rak terlar yaxshi  b o 'lish i  kerak.
2.  X arak terlar o 'z ig a  xos bo'lishi  kerak.
3.  X a rak te rlar  (h ay o tiy )  h aq q o n iy   b o 'lis h i  kerak.
4.  X arak terlar izchil  bo 'lish i  kerak,  -  d e g a n   edi.
X arak ter  keng q am ro v li a ta m a  b o 'lib ,  o ‘z  ic h ig a   katta  m a 'n o n i  o la d i. 
Q ah ram o n   ham ,  obraz  ham , personaj  ham  o ‘z  m o h iy atlari bilan x ara k te iç a  
borib  b o g 'la n a d i  va u n in g  tub  m a 'n o sin i  b ild ira d i.
M asalan,  C h in g iz   A ytm atovning  «O q  k e m a »   qissasini  film   q ilg a n  
kinorejissyor  B oltabek  S ham shiyevning x iz m a tla rig a   m u allify u k sak   b a h o  
beradi.  X a ra k te rla r  to 'q n a sh u v i  haq id a  to 'x ta lib ,  H .A kbarov  s h u n d a y  
tasvirlaydi:  «A sadbek  Q u ttu b o y ev  o 'z  q a h ra n io n in in g   yurak  iz tiro b la rin i, 
m ehr-shafqatliligini  ko'rsatgan.  O razbek  Q o 'tm a n a liy e v  esa O 'ro z q u ln in g  
jirkanch xulq-atvorini,  m aishat va hirsga b a g 'ish lan g an   hayotini tasvirlagan, 
S obira  K um u sh aliy ev a  badjahl,  b e m e h r  k a m p irn in g   O 'ro z q u lla r  q o 'lid a  
oddiv bir qurol  b o 'lib  qolishini  ifodalashga e rish d i.  N urgazi Sidigaliyev esa
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

inson va tab iatg a  m e h r q o ‘ygan  h a m d a  o ‘z b axti  h aq id a,  atrofdagilarning 
(h a tto  0 ‘ro zq u ln in g  h a m )  o rzu -u m id lari h a q id a  fikr yuritib,  ulkan  rejalar, 
turli-tum an vositalarni qoMlaganlar.  Rejissyorva m uallifasarqahram onlariga 
tav sif  b erish d a  ra n g -b a ra n g   sa n ’at  b o 'y o q la rin i  q o lla s h la ri  natÿ asid a 
obrazlar k a d rm a -k a d r yangi-yangi  m a ’no  kasb e ta boradi.  U m r b o ‘yi xayrlj 
ish,  xolis  m e h n a ti,  m e h r-m u h a b b a ti  bilan  h am q ish lo q larig a  xizm at  q ilib  
kelgan keksa M o ‘ m in pirovardida maishat quliga aylanib qolgan 0 ‘rozqulning 
izm iga  tu sh ib   q o la d i.  Jo h il  0 ‘rozqul  esa  k u n d a lik   oilaviy  ja n ja ld a n  
qo n iq m ay ,  m e h r v a  sa d o q a t  ram zi b o 'lg an   S h o x d o r,  o p p o q  bug‘u va aym  
b ir  vaqtda  q albi  ezg u lik   b ilan  to 'la   b ir  b o lan in g   h a m  jallodiga  aylanadi. 
A chchiq so‘zi b ilan  t o ‘la,  d o im  atrofdagilar k o 'n g lig a  raxna solgan  k an ip ir 
xoinlik  qiladi.  B o la  esa  o lz  o rz u -u m id la rid a n   voz  kechm aydi.  0 ‘rozqul 
d argohidan  bosh  o lib   ketib ,  «oq kem a» to m o n   «suzishga»  q a ro r qiladi».
X arak terlar  d in a m ik   ta rz d a   beriladi  va  sh u   b o isd an   ham   d ram an in g  
asosida  yotgan gum anistik g ‘oya k o'proq aktyorlar san 'a ti ila yechila boradi. 
Ssenariy va film da o b raz,  voqealar rivoji shu  m aqsadga qaratilgan.
X arakterlar o ‘zlarining ijtimoiy xususiyatlariga qarab,  realistik xarakterlar, 
ro m a n tik   x a ra k te rla r,  lirik   x a ra k te rla r,  d ra m a tik   x a ra k te rla r,  fojeali 
xarakterlar,  k o m ik  x a ra k te rla r kabilardan  iborat.  R o m a n tik  obrazlar ham , 
faol,  ilg‘o r o b razlarg a boMinadilar.
X o 'sh ,  q an d ay  sh ax slarn i  ijobiy q a h ra m o n la rd e y m iz ?   Bu b o ra d a am q 
tavsif berish  qiyin.  L ek in  u larn in g  um um iy sifatlari h aq id a shartli  ravishda 
o ‘z fikrim izni b a y o n   etish g a kirisham iz.
Ijobiy  q a h ra m o n la rn in g   asosiy  fazilatlari  -   b u n d a y   q a h ra m o n la r  o ‘z 
zam onasi ijobiy q o n u n -q o id alarig a  am al qilib,  m usbat hodisalarning,  ulkan 
o ‘zgarishlarning  tash a b b u sk o ri  sifatida  gavdalanishi  kerak,  u la i^ a   qarshi 
borm asliklari  k erak .  S h u la rd a n   kelib  ch iq ib ,  ijobiy  q a h ram o n im iz  xalq 
m anfaati bilan b irg a q a d a m  tashlab, xalqning o rzu -u m id larig a  m ushtarak, 
inson b a x t-sao d ati  u c h u n   k urashchi boMishi  kerak.  B unga erishish  u c h u n  
o ‘z  ustida  tin m a y   ish lash i,  m e h n a td a   in a ’nav iy atd a  va  axloqda  o   rnak 
boMishi  u c h u n   m u tta sil  o 'rg a n ib   boradigan  shaxs  boMishi  kerak.  Ijobiy 
qahram onlar dunyoqarashi jihatdan optim ist b o ‘lib, kelajakka komil ishonch 
b ilan ,  dadil  q a d a m   tash lay d ig an   insonlar boMishi  zarur.
Shuni un u tm an g k i, q ah ram o n  shaxslar keskin dram atik holatda va fojeah 
vaziyatlarda m aid o n a tu rib , jasorat ko‘rsatib, mardlik namunasini ko* reata bilishi 
kerak.  Bu bilan u shaxs qalbining go'zal va teranligi, yuksak va olijanobhgini 
ko'reatadi.  Bunday h o latda biz ulug'vorlikni «ideallik»dan farqlay bilm og'im iz 
kerak.  Ularning xatti-harakatlari, dunyoqarashi birxil  m a’noni anglatmashgini 
bilib olishimiz kerak.  M ash h u rv a  atoqli, dovyurak va m ard insonlar, tafakkun
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

o 'tk ir donishm and olim larning mavjudligini inobatga oiib, u larn i «ideal» deb 
atash  haqiqatga zid b o ‘lishi  m um kin.  C hunki  inson  x a to la rd a n  xoli emas.
Q a h ra m o n lik   id e a llik n in g   s in o n im i  em a s.  A r is to te ln in g   fik rich a, 
s a n ’atd ag i  ideallashtirish  h a m ,  x a ra k ierlarn in g   h a q q o n iy   boMishiga  zid 
kelm asligi  lozim .  Ijobiy  q a h ra m o n la r  m uallifning  sse n a riy sid a   k o ‘targan 
g ‘oyaviy-estetik qarashlarini am alg a oshiruvchi perso n ajlard ir.
Ijobiy  va  salbiy  q ah ra m o n la r  xarakterlarini  a jra ta d ig a n   asosiy  om il  — 
hayotni badiiy tadqiq etish orqali qahram onning dunyoqarashini aks ettirishdir. 
Bu  h olat  o ‘z - o ‘zidan  voqealar  h arak ati  orqali  so d tr  b o l a d i .  M azkur  asr 
voqeligidagi  musbat jabhada tu rad ig an lar ijobiy, ularga qarshi  turib,  ularning 
olijan o b   qarashlari  va  h a rak atlarin i  in k o r  etib,  q o ra la y d ig a n la r,  o'zlarida 
y aran ias  qiliq,  qoloq  sarq itlar,  illatlarni  g av d a la n tirg a n   sh ax slar  salbiy 
q a h ra m o n la r toifasiga  kiradi.  B adiiy asarda eng m u h im   n a rsa ,  xarakterning 
n im a  ish  qilganligi  em as,  balki  ishni  q an d ay  qilganligidir.
M a ’lum ki,  m uallif o ‘z dunyoqarashlarini q ah ra m o n la rn in g  faoliyatlariga 
singdirib yuboradi.  Q a h ra m o n la r,  xoh u ijobiy b o ls in ,  x o h  u  salbiy b o lsin , 
ijtim o iy -m a ’naviy m asalalarga,  v o q elik d a  ro ‘y b erg an   v o q e a -h o d isa la rg a, 
turli o ‘zgarishlai^a,  m u n o sab atlarin i  bildirish orq ali o ‘z d u n y o q arash larin i 
k o ‘rsatadilar.  Ijobiy qahram on d ram atuigiya u c h u n  h a m ,  e k ran   asari uchun 
h a m   birdek,  Shu  nuqtayi  n a z a rd a n ,  Izzat  S u lto n n in g   « Im o n »   asaridagi 
a s o s iy   q a h r a m o n   K o m ilo v n in g   p o k lig i,  h a lo llig i  e ’tib o r g a   lo y iq . 
H a ro m x o 'rlik , g 'irro m lik   kabi  illatlarn i  k o ‘rg an d a g ‘a z a b   o tig a  m inishida 
xarakterning ichki qiyofasi ochiladi.  H ayotiy m asalalam ing sam im iy holatda, 
a d o la tli  y o ‘sin d a  hal  b o ‘lish id a ,  m u n o sa b a tid a   ijo b iy   q a h ra m o n n in g  
dunyoqarashi qandayligi  nam oyon bo'ladi. Q ing‘ir ishlarga q o ‘l urib,  hayotga 
nojo‘y aq a d am  qo'ygan o ‘g ‘li O rif va unga h a m fik rb o lg a n i u c h u n  vaxayrixoh 
b o 'lg an  o d am lar va ba’zida shafqatsiz  m unosabatda  h a m  o 'z in in g  olijanob 
fazilatlari  bilan  K ornilov  to m o s h a b in la r  o ld id a  y a n a d a   sevim li  b o ‘lib, 
g o ‘zallashib,  m a'naviyati  yuksak q a h ra m o n   ek an lig in i  n a m o y o n  qiladi.
M u a llif o lz  davrining  ilg‘o r,  m a ’naviy  boy,  ru h a n   te tik ,  ax lo q an   pok 
xarakterini yaratadi.  M a’naviy-ijtim oiy m asalalai^a ijobiy q arash n i bildirish 
o rq a li  u n i  u m u m la sh tira d i.  B u n d a   ijo b iy   b o sh   q a h r a m o n   K ornilov 
x arak terin in g  g ‘oyaviy  m a z m u n in i  va  sh u n in g d ek ,  m u a llifn in g   o ‘z  ijobiy 
bosh q ahram oniga bo'lgan  m u h a b b a t-m u n o sa b a tin i a n g la b  olish  m um kin.
Bu yerda eng m u h im   m asalala rd an  biri shuki,  q a h r a m o n   o “z fazilatlari 
o rq ali  m uallifning  o ‘z  oldiga  q o 'y g a n   g 'o y a v iy -b a d iiy   n iy atin i  am alga 
oshirm oqda.
M a ’lum ki, h a rb ir inson o ‘ziga xosdir.  Ssenariynavis unutm asligi  kerakki, 
h a m m a   obrazlarni  bir  q o lip g a 
solib  y a ra tib   boM m aydi.  Bu  ijobiy,  bu
5  -   H .M u h a m c d a l i y e v
65
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

salbiy  d e b ,  c h e g a ra   q o ‘yish  h a y o tn i  b iry o q la m a   tu sh u n ish g a  o lib  keladi. 
H a y o td a   s h u n d a y  in so n la rb o rk i,  u la r «ijobiy»  qoliplarga  sig‘m aydi.  «Ijo­
biy»  d e b   k o ‘rsatayotgan  q a h ra m o n im iz d a  salbiy e lem en tlar sezilib qoladi. 
Salbiy  q a h ra m o n la rd a   esa  ijobiy  fazilatlar  nam oyon  boMishi  m u m k in . 
B unday x ara k te rlar sodir b o 'lad ig an  voqealarga  asos b o lib ,  kulm inatsiyani 
k u c h a y tirib ,  y e c h im n i  k ech ik tirish i  m um kin.
M a sa la n ,  tu rk   seriali  «O ila  rish talari» d a  bosh  q a h ra m o n   T avfiq  sevgi 
iz tiro b id a n   ic h ib ,  o ‘zining  xu lq ig a  zid  b o 'lg an   qiliq  b ilan  m ast  holda 
N u rhayocning uyiga borib,  N urhayot!  Nurhayot!  M en seni sevaman! deyishi 
u y id a  m e h m o n   k utayotgan  N u rh a y o tg a  isnodday tuyilib,  q o 'lid a g i Tavfiq 
taq ib   q o ‘y g an   n ik o h   uzugini  q a y ta rib   beradi.  Shu  b ilan  T avfiq  ham , 
N u rh a y o t  h a m   iztirob chekishadi.
M u a llifia r  o ‘z  ssen ariy larid ag i  p e rso n a jla rn in g   q a n d a y   x a ra k te rd a  
e k a n lik la rin i ju d a   m a y d a la b jo n la n tirish , og'izlariga ch ay n ab  solib qo'yish 
d a ra ja sid a   y o zish i  sh art  em as.  T o m o sh a b in la r  q a h ra m o n n in g   q a n d ay  
e k a n lig in i,  bilim   saviyasini  a sard a  b eriladigan  ram z lard an ,  lu q m a la rd a n , 
k o ‘z  q a r a s h la r id a n ,  x a tti- h a r a k a tid a n   bilib  o lish la ri  m u m k in .  U la r 
m u a llifla rn in g   b u   yaxshi,  bu  y o m o n ,  bu  ijobiy,  bu  salbiy d eb   ta lq in   qilib 
b e rg an   q a h ra m o n la rig a   k o ‘p a m   ish o n ib   k etaverm aydilar.  O kz la rin in g  
d u n y o q arash lari va hayotiy haqiqatlariga solishtirib,  qiyoslab ajratib oladilar 
va  film   q a h ra m o n la rig a   o ‘z  e ’tiro z la rin i  ham   bildiradilar.  C h u n k i  kino, 
te a tr to m o sh a b in la ri sahnadagi  va ekrandagi  kelib chiqqan v aziyatdan, yuz 
bergan  h o d is a d a n   xulosa  qilib,  q a h ra m o n la r xarakteri  va  m u a llif g 'o y asi 
qay d arajada am alga oshganligiga b ah o  beradilar.
M a s a la n ,  «A bu  A li  ibn  S in o »   film in in g   b ir  e p iz o d id a  
(ssen ariy  
m u allifiari  K.  Y o rm a to v , V.  V itk o v ic h ,  S.  U lu g kzodalar)  ibn  S in o  xalqqa 
o d a m l a r n i n g  
s a o d a t l i   b o ‘l i s h i n i   t a ’m in la y d ig a n ,  s a lo m a tlig in i 
m u s ta h k a m la y d ig a n ,  u la r n in g   d a r d ig a   sh ifo   b o 'la d ig a n   ilm   b ila n  
sh u g ‘u lla n a y o tg a n lig in i  tu sh u n tira d i.  Bir n ec h a  d aq iq ad an   s o ‘ng  quyosh 
tu tilish in i  a y la d i.  Buni  o ld in d a n   bilishga  ilm  sharofati  b ilan  m uyassar 
boMganligini bildiradi. Agar bu gap im   to 'g ‘ri chiqsa,  m ening iltim oslarim ga 
k o ‘n asizlar,  b o rd i-y u ,  y o lg 'o n   b o i s a ,  m ayli,  m enga  q a n d ay  ja z o n i  loyiq 
k o ‘rsa n g lar,  k o ‘ringlar,  deydi.  D a rh a q iq a t  bir  n echa  d a q iq a d a n   so ‘ng 
q u y o sh n in g  o n iy  tutilish i  b o sh lan a d i...»
Bu  v o q e a   ilm ga  ish o n m ay d ig an  jo h il  kishilarning,  turli  o d a m la rn in g  
m ay d o n g a t o ‘plan g an   bir vaqtida so d ir bo'ladi.
Bu  m iso id a ,  biz y uqorida ay tg an im izd ek ,  ba'zi  bir de tallar orqali  ijobiy 
q a h r a m o n n in g   ichki  dunyosi  o c h ila d i.  Bu  film da  ibn  S in o n in g   quyosh 
tu tilish in i  o ld in d a n   aytib  b erish i,  u n in g   nihoyatda  buyuk o lim   ekanligini
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

to m o sh a b in la rg a   b ild irm o q d a.  O d d iy   lo m o s h a b in   biladiki,  o sm o n d a g i 
quyosh  tu tilish in i  o ld in d a n   aytib  berish  m in g   yil  b u ru n   avliyolik  e d i. 
F ilm   ijodkorlari  ib n   S in o  u ch u n   sh u   x ara k te rli  d e ta ln i  ishlatganlar.
Yoki «U lug‘bek yulduzi» film ini k o'raylik. Y ulduzlar, yer kurrasi h a q id a  
so 'z la g a n id a   U lu g 'b e k   goh jid d iy la sh a d i,  g o h   yosh  bo lad ek   sh irin   o r z u -  
u m id lar q a n o tid a   parvoz qiladi.  G o h   dadil  ilm iy  fazilatlarga berilib  k e ta d i. 
M an a,  o ’y ch an   U lu g ‘bek -   S h .B u rh o n o v  y e r sh arin in g  y o n id a tu rib d i.  U  
zavq  bilan  s h a r  a tro fid a   aylana  b o sh lay d i  v a  h ay ajo n   bilan  «A gar  y e r  
k urrasi  b e p o y o n   fa z o d a   m avjud  e k a n ,  a lla q a n d a y   xorijiy  b ir  q u d r a t  
m uvozanatni saqlab turishi kerak-da.  S h u n d a y  em asm i? Q ayerda u  q u d ra t, 
q ay erd a  u  o la m sh u m u l jo zib a,  balki  o flo b i ja h o n to b d ir,  a?»  A k ty o r  s h u  
so 'zlarn i ay tg an id a,  k am erag o h   yuksaklarga  k o ‘tariladi, goh  uning k e tid a n  
p an o ra m a   q ilad i.  0 ‘y c h a n   m usiqa  sa d o la ri  y a n g ray   boshlaydi.  A n a   s h u  
y o ‘l  bilan  U lu g 'b e k n in g   o lim ona  d u n y o q a ra sh in i x a rak terd a o c h a d i.  Y e r 
sharini  an iq   m u v o z a n a td a   saqlab  tu rg a n   k u c h   n im a   ekanligini  iz o h la s h  
bilan  hali ilm da k o ‘p kashfiyotlar qilish  kerakligiga ishora qiladi.  G a r c h a n d  
d in iy   nuqtayi  n a z a rd a n   q a rag an d a,  d u n y o n i  b o sh q arib   tu rg u v ch i  y a g o n a  
O lloh  ekanligini  b ilgan  holda,  d in iy   n a z a riy a larn i  in k o r  e tm a g a n   h o ld a  
o lim lar  izlan ish larn i  davom   e ttirg an la r.  Bu  ikki  buy u k   olim   tib   ilm n in g  
otasi  «Abu  Ali  ibn  Sino»  film dagi  x a ra k te rn i  sh trix la r orqali  lo m o s h a b in  
ilg'ab oladi va xuddi shuningdek,  «U lu g ‘bek yulduzi»  film ida ham  o lim o n a  
tafakkur bilan y e r sh a ri globusi oldidagi  x a y o llari,  savollari orqali  x a ra k te r 
portreti gavdalanadi.
K ino s a n ’ati  p a y d o  boMishida h aq iq iy  film lar,  ijodkor ijodiy o la m id a n  
kechib o 'tish i  kerak.  Bu o ‘ziga xos ta k ro rla n m a s bir dunyoki u n d a  q u v o n c h  
bo’ronlari va fojea iztiroblarijam uljam  b o ‘ladi.  B unda aynan «U lug‘bek» va 
«Ibn  Sino»  film lari  flkrim izning d aliíid ir.
K ino  s a n ’a tid a   u lu g '  shaxslar  b ir  xil  o b ra z ,  b ir  xil  ta lq in d a   b o i a d i ,  
deb 
0
‘ylaganlar yanglishadi.  Biz  U lu g ‘bek va  ibn  S in o lar h aq id a X X  a s r d a  
yaratilgan  k in o asarlar haqida qisqa fikr y u ritdik.  XXI  asr kino sa n ’a tk o rla ri 
bugungi  m ustaqillik  zam oni  ko‘zlari  b ilan  u la rn in g  yangi  q irralarin i o c h ib  
b e rish sa ,y a n g i-y a n g i  íllm la r  y a ra ts a la r,  q a d riy a tla rim iz   h a q id a   y a n g i 
talqindagi filmlarga  ega bo'lardik.
Ibn  Sino obrazi yangi talqinda gavdalansa yoki  M irzo  U lug‘bek o ‘z in in g  
yulduzlar  h arakati  bilan  azon  tu y n u k la rin in g   paydo  boMishi,  y u ld u z la r 
harakatining o'zgarishi bilan yer sharida iqlim o'zgarishlarini bashorat qilishlariga 
asos  y o ‘q,  deb  kim   ayta  oladi.  C h u n k i  ilgari  yer  sharida  sodir  b o la d ig a n  
voqealarni o ld in d an  bashorat qiladigan y u ld u zla r harakati bilan  m u n a]jim lar 
shug'ullanganlar.  M irzo Ulug‘bek ham  yulduzlar jadvali,harakati orqali q a n d ay
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

sir-sinoatlar sodir b o ‘lishini  tafakkuri  orqali  bilm agan,  deysizm i.  Ikki  olim , 
ya’ni ibn Sino ham ,  U lu g 'b ek  ham  bashoratli va karom atli shaxslarbolganligi 
sir  em as.  Biz  ularg a  ilgari,  s h o ‘ro lar  davrida  d a h riy lik   falsafasi  bilan 
yondashganm iz.  E ndi  M ustaqillik tufayli biz haqiqiy ilm iy va islomiy falsafa 
tafakkuri bilan yondashib,  ularning ulug‘ qiyofalarini kinom uxlislarga taqdim  
etish vaqti etdi, deb o ‘ylaym an. X uddi shuningdek, A m ir T em u r haqida ham  
jah o n sh u m u l,  buyuk  k in o  yaratilishi  haqida o ‘ylaysizlar,  deb um id qilam an. 
Biz  buyuk  insonlar  —  d u n y o   otalarining  avlodlarim iz.  Biz  ularning  buyuk 
siym olarini yaratib,  dun y o g a ko'rsatishga m as’ulm iz.
Salbiy personajlar.
Salbiy  p e rso n a jla r  q a n d a y   b o 'lish i  kerak,  a n iq ro g ‘i,  q an d ay   b o ‘ladi? 
U la rn i qiyofasi  q a n a q a ?   U la r  h am m ad an   ajralib  tu ra d im i?
B ir  n arsaga  e ’tib o r   b e rish   kerakki,  m u tta h a m ,  razil  k im sa,  m en 
m u tta h a m m a n ,  razil  o d a m m a n ,  dem aydi.  S o d d a   qilib  ay tg an d a,  «olasi» 
ic h id a  b o la d i.  Iloji  b o lIsa,  o ‘zin i olijanob,  y etak ch i qilib  k o ‘rsatib,  q in g ‘ir 
ishlarni am alga oshirib,  o d a m la rn i dog'da qoldirib ketadi.
Rus dram aturgi  N .V .G o g o ln in g  «Revizor» asaridagi X lestakov obrazini 
k o ‘z o ‘ngingizga  k eltirin g .  B u tu n   b irs h a h a rn in g   h o k im id a n   to rtib ,  oddiy 
o dam laigacha dog‘da qoldirib ketadi.
U larn in g   puxtaligi  s h u n d a   b o la d ik i,  q in g ‘ir  ishlarini  o sh k o ra  qilsa, 
u n in g   h alokati  m u q a rra r ek an lig in i  biladi.
U la r  o ‘zlarin in g   jirk a n c h   niyatlari  o sh k o r  b o 'lib   q o lad ig an   b o ‘lsa, 
g u n o h n i  boshqa b ir b e g u n o h n in g  ustiga tuhm at  qilib b o ‘lsa h a m , ag ‘darib, 
s u v d a n   q u ru q   c h iq ib   k e tm o q c h i  b o 'la d ila r.  S a lb iy   p e rs o n a jla rn in g  
xusu siy atlarid an   y a n a   biri  sh u n d a k i,  ular  ijobiy  q a h ra m o n n i  in k o r  etish 
y o ‘liga o ‘tib oladilar.  Salbiy q a h ra m o n  xarakteri,  d eg an d a shuni e ’tibordan 
qochirm aslik kerakki,  u la r h am ish ay o q im sizg ap lar aytaverm aydilar. T o ‘g ‘ri 
g a p la r ham  ch iq ib  q o lad i.  U la rn i faqat  o ‘z m an faati yoMida  ishlatadilar.
M asalan, «Alisher N avoiy» ssenariysida  M ajididdinning nayrangi yaqqol 
tasvirlanib berilgan.
Jom iy.  M en  bugun sizning  huzuringizga bir noxush  xabar bilan  keldim. 
Y o d g o r o ‘zin in g   yen g ilg an   ask arlarin i  yig‘ib,  H iro tn i  bosib  olibdi.
H usavn  (g‘azab  b ilan   atro fg a   n azar  tashlab,  lash k arb o sh in i  k o 'rad i). 
Iflos  bolasi!  Siz  ham   h e c h   n a rsa   bilm aysizm i?  (N a rg iz n in g   oldiga  kelib, 
y o q asid an  u shlab) T o v u s,  m e n   seni  boshingni  ch o p tira m a n !
H usayn (M ajididdinga qayrilib qarab). Biz  H irotga yuramiz!
A lisher:  D a v la tp a n o h ,  m e n   sizni  o g o h lan tirg an  ed im .
H usayn.  M en endi  bildim .  A lisher, siz m ening haqiqiy d o ‘stim  ekansiz. 
M ajididdinning orqasiga  munajyim  kelib to‘xtaydi.
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

M ajididdin  (m unajjim ga sekin).  Y o d g o rn in g  yulduziga y o ‘lni  t o ‘g ‘rila, 
(H u say n g a )  ne baxtki,  m unajjim   y o ‘l  k o ‘ribdi,  ta q d ir y o ‘li  ochiq!
M unajjim .  Bugun kurram izning quyoshi,  D avlatpanoh xavf ostida.  Z u h ro  
y u ld u zi  ja n g c h ila rn in g   to ‘kilajak  q o n i  b ilan  q izarg an .  O s h p a z la r,  ish 
y u ritu v ch ilar xa v f solm oqda.
M ajididdin.  D avlatpanoh b u n d ay  y u ld u zlar bashorati bilan siz g ‘alabaga 
m u s h a rra fb o ‘lmagaysiz.
A lisher g ‘azab k o ‘zi bilan  M a jid id d in g a  qaraydi.
A lisher. Y u ld u zlar o ‘zlarining q o n u n iy  y o ‘!lari  bilan  h a ra k a t q ilm o q d a. 
Insonlar taqdiri o ‘zgaruvchan.  U lu g 'b ek n in g  yulduzlar jadvali  bizga insonlar 
bilan yu ld u zlar o'rtasid a aloqa y o 'q lig in i o ‘rgatgan.
M ajididdin.  U lug'bek o ‘zining dahriyligi bilan qonini to ‘kkan.  T an g rim , 
b ir q alam   b ilan  inson  va  y u ld u z lar yoMini  c h iz ib   bergan.
H usayn qaraydi.
A lisher  (M ajid id d in g a).  N a h o tk i,  siz  uyingizdagi  y o n g ‘in n i  m u n ajjim  
bashorati bilan o ‘chireangiz? (H usaynga)  Davlatpanoh, zudlik bilan Y odgot^a 
qarshi o tlan ish   kerak.  U  shaharni  b u tk u l  egallaydi  o ‘rnashib o lm a g u n ic h a .
H usayn javob berm aydi.  Sekin  tax tin i oldiga kirib, jim   o ‘tirad i.  S o ‘ngra 
sekin gapiradi.
H u sa y n .  M en  osm o n  bilan b a h sla sh a  olm ay m an .
A lisher.  Y axshi,  u n d a  m en  o ‘z  y o ‘lim   b ilan sinab  k o 'ra m a n .
A lish er  H usaynga t a ’zim  q ilad i.  T e z d a  ch iq ib  ketadi.
M ajididdin va  N argiz uning o rtid a n  o ‘y ch an  q arab  qoladi.
M ajididdin  (sekin).  N arg iz,  siz  d o ‘stin g izn i  k u zatin g ,  ta g 'in   u  yon 
bosib q o 'y m a sin .
Nargiz tezda g‘oyib bo‘ladi.  Majididdin ortidan yana munajjim paydo boladi.
M u n a jjim .  A g ar  Y o d g o r  y u ld u z i  o s m o n   to q ig a   o ‘r n a s h ib   q o ls a , 
u n u tm a n g k i,  bu  y o ‘lni  m en  b elgilab  berganligim ni.
A lish er  N av o iy   borib,  J a lo lid d in   b ilan   u c h ra sh ib ,  su v   y o ‘lid a   o d a m  
o ‘tish y o lid a n  foydalanib, Y odgorning boshini kesib olib kelishadi.  M unajjim  
b ash o rati  soxta va  M a jid id d in n in g   iblisligi  m a ’lum   b o ‘ladi.
Bu  ssenariydagi  p arch a d an   m a ’lu m k i,  salbiy  q a h r a m o n la r   ic h id a n  
p ishgan,  bilim li,  o ‘tkir  zehnli  sh a x sla r  h a m   boM ishadi.  L e k in   u la r  bu 
zakovatlarini yom onlik yo‘liga  ish latish in i  ko'rdik.
Til
Biz kinoasarlari  ko‘rish va e sh itish  u c h u n   yaratiladi,  d e b  e ’tir o f  e tam iz, 
m a n z a ra ia r va  qiyofalar y aratish   u c h u n   b o is a ,  m u siq a,  s h o v q in la r v a  til
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

e sh itish g a  e ’tib o r qaratilad i.  B iz e k ran  asarlarida tiln in g  ah am iy ati  haqida 
t o ‘xtalib  o ‘tam iz.  A d a b iy o td a   b a rc h a   adabiy  tu rla r  kabi  ssen ariy d a  ham  
s o ‘z  m u h im   vosita boMib  x iz m a t  qiladi.
Ssenariynavis k o ‘proq  nasriy asarlardagi  kabi  tasvirlarga ham ,  personaj- 
la rn in g   gap irad ig an   g a p larig a   h a m   katta  e ’tib o r  q aratad i.  C h u n k i  g o 'y o  
s a h n a  asarid ek  dialoglar,  m o n o lo g la r.  rep lik a!arso ‘z b ilan  ¡foda etilishini 
biz o ld in g i  boblarda k o 'rd ik .
S senariynavis  x alq n in g   jo n li  tili,  adabiy  til  norm asi  va  xalq  og'zaki 
ijo d iy o tid a n   o zu q a   olib,  o ‘z  a sa rin in g  tili  ustida  tin m ay ,  uzluksiz  ish  olib 
b o rish   kerak.  S sen ariy n in g   m a z m u n ig a,  q ah ra m o n la rn in g   xarakteri  yuz 
b e rg an  v o q e a la r m azm u n ig a  q a ra b ,  so ‘z tanlashi va yozishi  kerak.
E k ra n d a   b a ’zi  ad a b iy ,  fo rsiy ,  ru s,  ingliz so ‘zlarin i  a ra la sh tirib  yozish 
m aq sad g a  m uvofiq em as.  C h u n k i  b u  so‘zlar aktyorlar ijrosida to ‘g ‘n  talaf- 
fuz  q ilish d a  q iyinchilik  tu g ‘d irs a ,  ik k in ch id an ,  o m m ag a  tu sh u n a rsiz  b o ‘- 
lib,  e k ra n   im k o n iy atid a tu s h u n a rs iz   so ‘z!arga izoh  berib o ‘tirish   m um kin 
e m a s.  B alki  m u m k in d ir.  L e k in   b u   hali  a m a liy o td a   q o lla n ilm a g a n   deb 
bilam an .  Bu ekrandagi  h arak at  kom pozitsiyasi uzilib qolish  holatini keltirib 
ch iq arad i.
Ssenariynavis asar yozayotgan vaqtda iloji boricha qahram onlarini kim lar 
ijro  e tis h in i  ta x m in a n   t a s a w u r   e tib ,  so‘zning  talaffu zin i,  jaran g lash i, 
m a ’n o sin in g   t a ’sir  k u c h in i  h is  q ila  borishi  kerak.  U n u tm a slik   kerakki, 
ekrandagi jarayonlar xuddi sahnadagidek ovoz chiqarib aytiladigan so‘zlardan 
ta sh k il  to p a d i.  S o 'z la r q u d ra ti  b ila n   ek ranning  d ram atik   h a rak ati  yuzaga 
k elad i.  S o ‘z  bilan  tasvirga  tu sh iru v c h i  m anzaralar  ch iziladi.  U la r  goh 
ta s h q a rid a , g o h   ich k arid a su ra tg a  o linishidan  q a t'iy  n a z a r q ah ra m o n la rn i 
ich k i  d u n y o si  k o ‘proq  s o ‘z la r  b ilan   ochiladi.
F ilm   to m o s h a b in la rn i  h a y a jo n la n tira d ig a n ,  q a h ra m o n   bilan  birga 
h a m d a rd   b o ld ira d ig a n ,  m u h im   o m il  bu  tildir.  H ar bir q a h ra m o n   nu tq id a 
qoM lanadigan  s o ‘z ja ra n g d o r  b o 'lis h i,  urg‘ulari joy-joyiga  q o ‘yilishi joiz. 
Q a h ra m o n la rijo b iy  b o ls a ,  m u h a b b a t, salbiy b o is a ,  nafrat  q o ‘zg‘atadigan 
o m il  h a m   a sa r  tilidir.
K in o d ram atu rg  asarning tilin i  yaratishda hayotiy kuzatish larjaray o n id a 
k o ‘rgan,  bilgan, eshitgan,  o 'q ig a n  va esida qolgan so‘zlarni personajlar tili- 
ga  k o ‘c h ira d i.  H a r  b ir  q a la m k a sh g a   m a ’lum ki,  badiiy  o b raz  b ilan  oddiy 
hayotiy o d am  nusxasi o lrtasida katta tafovut  bo'ladi.  Badiiy obrazdagi shaxsning 
tili,  til  m ateriallari y o rd am id a  ish la n ad i va sayqallanadi.  Bunga m uallifning 
bad iiy  to 'q im a si, fantaziyasi va d u nyoqarashi yordam  beradi. Til  tipiklashti- 
riladi.  N a tija d a   badiiy libos kiygan q a h ram o n  tili  paydo b o la d i.
Ssenariynavis o ‘z asaridagi g'oyaviy-badiiy niyatidan kelib chiqib,  perso-
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

najlarn in g   x a tti-h a ra k ati,  fe’li-a tv o ri  x arak terig a  q a r a b ,  xalq  tilin i  turli 
y o ‘nalish1arda  ishlatishi  m u m k in .  Y uz  bergan  v o q e a -h o d isa la rn in g   sujet 
rivojiga,  konfliktlarining o ‘sishiga va y o ‘nalishiga  k o ‘ra,  q a h ra m o n la m in g  
bad iiy  so ‘z  m ulki b o ‘lgan  m o n o lo g -d ia lo g la r b ilan   b o y itad i.
Ssenariynavis asar y o zay o tg an d a g ram m atik   q o id a la rg a  am al  qilibgina 
q o lm a sd a n ,  k o ‘p ro q   e rk in ,  xalq   s o ‘zlash u v   tilig a   su y a n a d i.  S h u n d a  
p e rso n a jla rtilin in g jo z ib a si xalq tiliga yaqin  b o ‘lib,  s o ‘zn in g  ta ’sir kuchini 
o sh ira d i.  B u tu n -b u tu n   ju m la la rn i  b ir  so ‘z  b ila n   y o k i  su k u t  b ilan  ifoda 
q ilish i  m u m k in .  Bu  q a h r a m o n la r  haq id ag i  ta a s s u ro tim iz n i  an iq lash g a 
im k o n iy at yaratadi.
Ssenariynavis so ‘z tan lash d a  hassos b o lis h i  k era k ,  s o ‘z  isrofgarchiligiga 
y o ‘l q o ‘ymasligi  kerak.  S o ‘z bam isoli  kam on o ‘q id ek   n ish o n g a  aniq tegishi, 
m o 'ljallab   yozilishi  talab   q ilin ad i.  S h u n d a   to m o s h a b in   qalbi  ro h atlan ad i 
yoki  larzaga  keladi.  S h u n i  ta s a w u r   qilib  yozgan  ssen ariy n av is  o ‘zining 
g loyaviy-badiiy m aqsadiga yetish im koniyatiga ega boMadi.
Asaming tilida luqm alam ing ixcham , dialoglaming an iq  va ta ’sirli bolishiga 
erish ish  a sa ry o z ish d a   m u h im   talab d ir.
Personajlaming m onolog va dialoglari harakatga uyg‘u n  ravishda mazmunli 
va mantiqiy chiqishi so‘z bilan harakatning ta ’sirchan chiqishiga yordam  beradi. 
So‘zlaming dialektik tuzilishi bir perconaj tilidan ikkinchi personaj tiliga ko'chgan 
vaqtida o ‘z  kuchini  k o ‘rsatadi.  H a r b ir m uvaftaqiyatli  ch iq q an  gap asam ing 
butun ta ’sir kuchini oshiradi va asam i yanada jozibali qilib, tom oshabin qalbida 
shu  asam ing sirli  eshiklarini ochadigan oltin  kalit  b o l i b  qoladi.
Personajlam ing s o ‘zlari va voqealari  ichki  aloqasi  a s a r oldiga  q o kyilgan 
m aqsad  va  g ‘oya  bilan  ch a m b a rc h as  bogManishi  a sa rd a   badiiy  shaklning 
yaxlitligiga  olib  keladi.  A garda  asardagi  shakl  s a n ’a tin in g   asosiy  m aqsadi 
zamonaviy qahram onning toMiq va puxla qiyofasini yaratish b o llsa, u yaratilsa, 
asar mazmunini ochishga xizmat qiladi. Va bu yangilik — novatorlik xarakteriga 
ega bo'lishi  m um kin. A gar teskarisi b o ls a , soxta va s u n ’iy b o'lib ko'rinadi.
H ar b ir aytilgan  s o ‘z  p e rso n ajn in g  x a ra k te rid an   k elib  ch iq ad i  va  unga 
uzviy bog‘liq b o 'lib  qoladi.  U n in g   faqat  o ‘ziga  xos x u su siy atlari  bilangina 
em as,  uning ta ’sirchanligi, em otsionalligi  bilan  p e rso n ajla rg a ulanadi.
Yangi shakliarda tarixiy ahamiyatga ega bo'lgan voqea-hodisalam i va m uhim 
m asalalarni  b o r m o h iy a ti  bilan  c h u q u r och ish   —  b u   y angilik —  novatorlik 
b o ïa d i. Asar m azm uni,  m azm unning esa yuqori shaklda ko'rinishini e ’tiboiga 
olsak, asarning tili  yuzaga ch iq ad i.  M uallifning y o z g a n   asari  (m a tn d a ) o ‘z 
uslubi,  im zosi  yorqin  n a m o y o n   b o 'lib   tu rish i  k e rak .
H a r qanday  uslub  davrni  e ’tir o f  etm ay ,  yoki  q a h ra m o n la rn i  u lu g 'lab  
ch iq m ay ,  m uallif oldiga q o ‘ygan g ‘oyasini a n iq   o c h ib   b erolm aydi. A sarga
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

singdirilgan g ‘o y a   m u allif uslubini aniqlab berish u c h u n  qaratilgan b o iis h i 
kerak.  N u tq la rn i, fikrlam i va hissiyotlarni yig‘ib izh o retish  uslubi sa n ’atning 
bosh  m e z o n id ir.
S o ‘z n in g   v a z ifa la ri  k o ‘p.  E n g   a h a m iy a tlisi  ikkita,  d eb   y o z ish a d i 
m utaxassislar.
B irinchisi  —  s o ‘z  harak at vazifasida.
Ik k in ch isi  —  s o ‘z  x ara k te rlar vazifasida.
H arak at q a h ra m o n n in g  xarakterlarini o ‘z - o ‘zidan ochadi.  P uxta luqm a 
sahnada va e k ra n d a  jo n li tarzda jaranglaydi.  S ahna va ekranda nutq xarakter 
bilan  h a ra k a tn in g  jo n la n ish i  asosida dunyoga keladi.
A sar  tili  u s tid a   ishlash  asar  m uallifining  m ahoratiga  bog'liq.  B a ’zan 
uch-to*rt  lu q m a  b ilan   q a h ra m o n   o ‘zin i  yaqqol  k o 'rsatib  q o ‘yadi.  B a’zan 
m ualliflar o ‘zi  h a q id a  va o ‘tm ishi  haqida soatlab so ‘zlaydi-yu,  keyin uning 
xarakteridagi  m u h im  to m o n lar ochilm ay qolaveradi.  Bu m uallifning fikrlash 
qobiliyati,  x a ra k te rla r y aratish   tajribasi  kam ligini  bildiradi.
A sarn in g   m u ra k k a b   fabulasini  y o ritish d a   yoki  inson  ru hiyatini  o c h ib  
berishda til  z a ru r ele m en t  b o ‘lib hisoblanadi.  Q ah ram o n n in g  nutqi q ach o n  
to ‘g ‘ri b o ‘ladi?  Q a c h o n k i,  u voqeada x arak tern in g  aham iyatini  t o l a  o ch a 
bilgandagina.
Q ah ram o n larn in g  so'zlari o ‘zlari yashab turgan,  nafas olayotgan sharoitga 
m os tu sh g a n d a g in a   m uallifning so ‘z  ishlatish  m ahorati  k o ‘rinadi.
S se n a riy n a v is  u c h u n   q a h ra m o n la rn in g   o ‘z  h olatiga  y a rash a  ichki 
m o nologlarni  b erish   zarur.  Ichki  m onologlar turli  sharoitda  paydo  boMib, 
har xil  m a ’n o d a  iz h o r qilinadi.  B a’zan  ichki  m onologlar bir necha qism larga 
b o lin ib   ay tilish i  m u m k in ,  q a h ra m o n   o ‘zi  bilan  o ‘zi  bilan  gaplashishi 
m um kin,  b a ’z a n   u c h in c h i shaxs yoki  p red m et,  hayvon va q o ‘g ‘irchoqlarga 
qarata so‘zlashi m um kin.  Bularning hammasi asardram atizm iga xizmat qiladi. 
Sujet  h a rak atn i  ta ’m inlaydi.  K om pozitsiyaning  pishiq  va  sodda  holatini 
ifodalaydi.
A yrim   m u a llifla r individuallashtirish,  deganda b a ’zi  kasbiy te rm in la rn i 
q a lash tirib   ta s h la s h   d e b   tu sh u n ish a d i,  bu  m asalani  yuzaki  tu sh u n ish  
o q ib atd ir.  Bu  te rm in la r,  o ‘zga  tillard an   kirib  kelgan  a tam alarn i  buzib 
talaffuz  q ilish la r  ijobiy q a h ra m o n la rn in g   n u tq in i  bezam aydi,  balki  u n in g  
tilga e ’tiborsizligini bildiradi.  Salbiy qahram onlarning so‘zlarni buzib talaffuz 
qilishi  u n in g  salb iy  xususiyati,  alo m ati sifatida sah n ad a yo ek ran d a  paydo 
b o la d i.
H aq iq iy  b iro n   kasb egasining q ah ram o n lig in i  ko’rsatish  u c h u n   kasbga 
xos  te rm in la rn i  y ig ‘ib  berish  em as,  balki  kasbning  ichki  m o h iy atin i, 
m e h n a tn in g   fa o liy atin i  o c h ib   berish  lozim   b o ‘ladi.  N u tq   tavsifidagi  b ir
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

to m o n lik   ta b iiy lik n i  o 'td ira d i,  o b ra z li  q ilib   a y tg a n d a ,  k a fa n   b ic h a d i. 
X a rak te rlarn in g  o ‘ziga xos n a m o y o n   b o ‘lish ig a soya tashlaydi.  In d iv id u a l 
k o ‘rinishlikka g ‘ov  b o la d i,  ichki  h is -tu y g ‘u la m i  iz h o re tish g a .y a x sh ig in a  
to ‘siq boMadi.
M ualliflar o 'z b e k  tilining serm a’no xususiyatlaridan foydalanilgan  h o ld a, 
badiiy usullar va adabiy ifodalar orqali soddalikka, jozibadoriikka erishishlari 
mumkin.
T il,  ta la ffu z   o ‘z id a   o h a n g d o r lik ,  m a ’n a v iy   b u tu n lik ,  x a r a k te r i, 
xususiyatlari  b ila n   birga  m u h im   a h a m iy a t  kasb  etad i.
P erso n ajlar sh aro itg a qarab,  kerakli  p a y td a  sh u n d a y  lu q m a tash la sh la ri 
kerakki,  u la r  sh u   vaziyatda  b u n d a n   b o s h q a c h a   g ap ira  o lishlari  m u n ik in  
em as,  degan  xulosaga  kelishlari  kerak.
S a h n a  va e k ra n  asarlarin in g  tilin i  s o d d a  d e g a n im iz d a ,  u n in g   lek sik asi 
ojiz, degan xulosa chiqm asligi kerak,  turli so ‘zlarning o 'z  o ‘rnida,  h a m m a g a  
tu sh u n a rli  q ilib   ish latilish i  tilla rn in g   s o d d a   va g o ‘zal  k o ‘rin ish ig a   s a b a b  
boMadi.
S o ‘z  va  k ad r
K inem atografiyaga ovoz va so‘z kirib kelgan davr XX asrning 30-yillariga 
to ‘g ‘ri keladi.  U n d a n  oldin «soqov»  film lar ishlangani  ham m aga m a ’lu m .  U 
vaq td a  ssen a riy la r g o ‘yoki x o tira d a fta rc h a s ig a  y o zilg an d ek ,  q isq a s a tr la r  
b o ‘lgan va u n i syom ka qilishgan.  M isol u c h u n :
1 .S hahar ko ‘chasi.  2.  Mast  kishi kelyapti.  3.  U  boshini sim yog‘o c h g a u rib  
oldi.  Telpak u c h ib   ketdi. 4.  K uchuk te lp ak n i  o lib q o chdi.  X u rsan d ,  d u m in i 
likillatib q o ‘ydi va h.k. shunga o'xshash.  B a’za n  balet sahna k o ‘rinishiga yoki 
sirk pantom im olariga o'xshab ketgan.  Lekin  kinem atografiya yashin tezligida 
o ‘sa  boshladi.  Q isq a   vaqt  ic h id a   a fso n a v iy   v o q e a la r  o d d iy   k o m e d iy a li 
to ‘q n ash u v lar,jo zib ad o rh o latd ag i d ra m a la r bilan  kengaydi va ch u q u rla sh d i. 
Endi  q a h ra m o n la r  k o ‘p,  m u rak k ab   in s o n la rn in g   chigal  m u n o s a b a tla ri, 
nozik psixologik m anzaralari,  keskin,  t a ’sirc h a n  d ram atik  t o ‘q n a sh u v la rg a  
ehtiyoj  sezildi.  B u lar  ham m asi  s o ‘z  o rq a li  k ad rla rg a  o ‘tish i  kerak.  S o ‘z 
m ahsuloti  b o lg a n   adabiyotga  m u ro jaat  e tm a s d a n   m u m k in  b o ‘lm ay  q o ld i. 
Q ator-qator,  rang-barang inson xarakterlariga zarurat tug‘ildi.  M ah o rat  b ilan  
yozilgan  in so n   qiyofalari  b o lis h lig i  ta la b   q ilin d i.  Bu  a lb a tta   y o z u v c h i 
ijodxonasiga m u ro jaat  qilish zarurati  edi.
K inem atografiya rivojidan yan a shu  narsa  m a ’lum   b o ld ik i,  faqat  is h q iy  
s a rg u z a s h tla r  b ila n   c h e g a ra la n ib   q o lm a s d a n ,  b alki  ijtim o iy - h a y o tiy  
m u am m o lam i  h a m  chuqur,  h a rto m o n la m a ,  zam onaviy talq in d a n a m o y ish
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

qilish zarurati dunyoga  kelganligi k in o  san’atk o rlarin in g  o ldida k o 'n d alan g  
b o 'ld i.  Bu v aq td a, a lb a tta ,  k a tta  xazinaga ega adab iy o tg a  m urojaat  qilm ay 
o ‘tish   m u m k in  em aslig in i  h a y o t  h aqiqati taq o z o  etd i.
C h u n k i  kino  ixtiro  q ilin g a n d a n   beri  adabiyot  asarlariga  q ay ta-q ay ta 
m u ro ja at qilib  k elin m o q d a.
Bizga  m a ’lum ki,  k in o   ijro ch ilik   san ’ati  sirlarin i  te a trd a n ,  x arak ter 
y a ra tish ,  m o n taj,  m iz a n s a h n a   q urish  y o lla rin i  nasriy  a sarlard an ,  ritm  
ushlashni m usiqadan, sh e ’riyatdan,  kadrlar kom pozitsiyasini tuzishni tasviriy 
s a n ’a td a n  olganligi sir em as.
H a r biri o lziga xos u slub b ilan  yozilgan  adabiy asarlarni  kinem atografik 
n u q tay i  n azarid an   o ‘rg a n ish ,  tahli!  qilish,  rejissyorga,  ssenariynavisga, 
o p e ra to rg a ,  a k ty o r  va  k in o sh u n o sla rg a   yaxshi  o z u q a   berdi.  M asalan, 
N a v o iy n in g   d o s to n ia ri,  L.  T o lsto y n in g   yirik  n a sriy   asa rla ri,  B alzak, 
X e m in g u ey ,  P u sh k in ,  A.  Q o d iriy ,  C h .  A y tm a to v ,  O y b ek   va  G ‘afu r 
G ‘u lo m n in g   asarlari  k o ‘p g in a   fazilatlari,  y u q o rid a  qayd  qilganim izdek, 
kinoshunoslik  taraqqiy  etay o tg an id a  yaqqol  ko'zga  tashlandi,
S h u n d a n   m a 'lu m   b o 'l a d i k i ,  e k ra n   s a n ’ati  d a s tla b k i  d a v rla rid a n  
b o s h la b   ad a b iy o t  b ila n   o s h n o   tu tin g a n ,  q o ‘sh iq ,  riv o y a t,  h ik o y a ,  latifa 
v a  x a lq   e rta k la ri,  d r a m a la r n in g   su jetlarin i  o ‘z la s h tirib  o lish g a   in tilg an . 
U la r d a n   e k ra n   s a n ’a tid a   o b ra z li  v o sita la r y a ra tis h n i  a n d o z a   qilib  oldi. 
H o z ird a   k in o  s a n ’ati  a n c h a   ilg ‘o rla b   ketgan  b o ‘lsa  h a m ,  ad a b iy o t  bilan 
o ‘z a ro   ijodiy aio q asin i  u z g a n i  y o 'q .  Balki yan ad a  c h a m b a rc h a s bog‘lanib 
b o r m o q d a .  E n d ilik d a   f a q a t  m a v ju d   a sa rla rn i  e k ra n la s h tiris h   b ilan  
c h e k la n m a s d a n ,  a d a b iy o td a n   falsafiy  fik rlash n i,  b a d iiy   sh a k ld a   ijod 
e tis h n i,  q a h ra m o n la rn in g   ic h k i  ru h iy atin i  k in o  v o sitalari  o rq ali  ek ran g a 
o lib   c h iq is h n i,  q a h r a m o n   va  o ‘rab   tu rg a n   m u h itn in g   b ir-b irig a   y aq in , 
a lo q a d o r   e k a n lig in i,  tu r li  y irik lik d a g i  ek ran   to m o s h a la rid a   k o ‘rsatib, 
z id d iy a tla r n i  n a m o y is h   q ilib ,  ra m z iy   o b ra z la r   y a ra tis h d e k   m u h im  
m a h o ra t  sirla rin i  o ‘rg a n d ila r.
A dabiyot  asarini  e k ra n la sh tirish   k o ‘proq  rejissyor  taklifi  bilan  q o 'lg a 
o lin ad i.  S o ‘ngra ssen ariy n av is bilan  birga  ishlanadi.  S senariynavis adabiy- 
b adiiy tafakkuri  m axsus qoMga olingan  asarning g'o y asin i,  falsafasini saqlab 
qolgan holda yangi ssenariy yaratishi lozim bo'ladi.  Bu ijodiyjarayon nihoyatda 
m u ra k k a b   b o ‘lib,  o rig in a l  sse n a riy  yozishdan  k o ’ra,  ssenariynavis  u ch u n  
q iy in ro q   kechadi.  C h u n k i  a sa rn i  borligicha  ek ran g a  o lib  chiqish  u ch u n  
v o q elik n in g   uzoq  va  y a q in   d av rin i  o 'rg an ish i,  asar  m o h iy atin i  ch u q u r 
tu s h u n ib   yetishi,  b a rc h a   ijo d iy   fazilatlarni  ssenariyda  saq lab   qolib,  b a'zi 
xato-kam chiliklari b o ‘lsa,  b a rta ra f qilib,  o ‘rniga to ‘g ‘ri talqinlarini yozishlari 
kerak.  Bu degan so ‘z b a ’za n   teskari b o ‘lib chiqishi  ham   m um kin.  Ssenariy-
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

navisning «qattiqqoM m an», d e b   k o ‘z ch iq a rish   h o llari  h a m  u c h ra b  turadi. 
Bu  b ilan  badiiy  a sa r  e k ran g a  m ay ib   b o 'lib   c h iq ib   q o la d i.  Bu  holatlar 
ay rim   ro m a n la r ek ra n la sh tirilg a n d a   soxta  asarligini  b ilin ib   qolgan  hollar 
h a m  b o lg a n .  Bu alb atta ssenariynavis bilan  rejissy o rlarn in g  dunyoqarashi, 
tajriba  va  m a h o ratlarig a  b o g 'liq   boMgan.  B a’za n   a k s in c h a   b o 'lib ,  badiiy 
asarga ssenariy yozilib, ekranlashtirishgach,  katta y u tu q la rg a erishgan hollari 
ham  bo'lgan.  Shuning uchun ekranlashtiruvchi k inoijodkorlar ekranlashtirish 
m aq sad id a  q o lg a   oigan  a sa rlarig a  k atta  m a s’u liy at  b ila n   yondashishlari 
kerak.  E k ra n d an -ek ran g a  
0
‘ia d ig a n   asarlarn i  m av ju d   q o lip la rd a   em as, 
yangi  yuksak  ijodiy m ah su lo t  sifa tid a   yaratish  ta la b  q ilin a d i.
Ssenariynavis va rejissyor q o ‘lga oigan asarda ek ran g a shu  holda chiqarish 
m um kin  b o lm a g a n   tasvir elem entlari  b o lish i  m u m k in .  L ekin  shu  tasvirsiz 
k ito b n in g   g 'o y a v iy   m a z m u n i  o c h ilm a s lig i  s e z ilib   q o la d i.  Bu  h o ld a 
ekranlashtiruvchi ijodkorlar ularn i osongina qisqartirib tash la m asd an , ulai^a 
m os kinematografik ekvivalentlar qidirib topishlarini,  kino s a n ’at taqozo etadi.
Biz yuqorida aytganim izdek.  badiiy asarlarni ek ran la sh tiru v c h ilar jiddiy 
e ’tib o r berm asalar, jiddiy xatoga y o ‘l q o ‘yishlari  m u m k in .  M asalan,  Chingiz 
A y tm ato v n in g   «D ovon»  film i  d ra m a tu rg iy a sid a   o b r a z la r   y e c h im id a   y o ‘l 
q o ‘yilgan  ayrim   xato lar yosh  q irg ‘iz  k in em ato g rafiy asi  u c h u n   h a m   saboq 
b o ld i.  A ytm atovning  k in o d ag i  fao liy atid a  h a m   film   m u h im   rol  o 'ynadi. 
A dib o ‘z qissalari asosida film lar yaratishga k in o c h ila rg a  ta la b e h a n lik  qila 
boshladi.  A y tm atov  bitgan  sse n a riy la r  ham   p ro fe ssio n a l  jih a td a n   puxta 
ish lan a boshlandi.  A y tm ato v n i  h a m ish a   kuchli  x a ra k te rla r,  to 'q n a sh u v la r 
q iziq tirish i,  bu  adib  poetik,  ra m z iy  o b ra z la r o rq ali  u m u m la s h g a n   falsafiy 
fikrlarni  bayon  etishini  sezishi  m u m k in .
M asalan,  C h.A ytm atovning «Alvido,  G ulsari» asarig a m uallifning talabi 
bilan  besh  m arta  ssenariy  q a y ta   yozilgan.  A dabiyot  a sa rla rin i  ekran  tiliga 
ko'chirish bu qadriyatlarim izni adab iy -m ad an iy  m ero slarim izn i  keng targ‘ib 
qilish  y o ‘llaridan  biridir.  E k ran lash tirish   s a n ’a tin i  a d a b iy o tn i  targ ‘ibot, 
o 'zlash tirish  y o ‘li,  deb tu sh u n ish   t o ‘g ‘ri  boMmaydi.  M a ’lu m k i,  h a r bir film 
kino va adabiyot qonuniyati  aso sid a yaratiladi.  Y angi  a d a b iy  tu r  — ssenariy 
dunyoga  keladi.  A dabiy  asar  va  ssenariydagi  b a d iiy   m a tn   ham isha  bir- 
birlariga  ustoz,  bir-birlariga  sh o g ird ,  d eg an larid ek ,  b ir-b irig a   kuchli  ta ’sir 
k o ‘rsatib  kelgan.  A dabiy  a s a rla r  a n ’a n a la ri,  u m u m a n   k in o   sa n 'a tin i, 
dram aturgiya va boshqa elem en tlarn in g  o ‘sib,  kam ol  to p ish ig a sezilarli ta ’sir 
k o ‘rsatib,  beqiyos rol  o 'y n a m o q d a .  M u n a q q id lar k in o  s a n ’ati  ham   m a ’lum 
d arajada  o ‘z  yangiliklari  b ilan  badiiy  a d ab iy o tn in g   rivojiga  o ‘z  t a ’sirini 
o ‘tkazm oqda.  Bu esa qad im iy  ijod bilan yosh  ijod u y g ‘un lash u v in in g  ijobiy 
natijasidir.  E kranlashtirilgan  « T o h irv a   Z u h ra » ,  « A lish er  N avoiy»,  «M irzo
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

U lug‘bek»  (U lu g ‘bek yulduzlari), «Sinchalak», «Shum  bola»,  «Qutlug4 qon», 
« 0 ‘tg an   k u n lar» ,  «Sen  yetim   e m assan » ,  «K elinlar  q o ‘zg‘oloni»,  «T em ir 
xotin»,  « T e m ir  erkak»,  «O ltin  d ev o r» ,  «Chim ildiq»  kabi  q a to r  nasriy  va 
sah n a  a s a ría n   adabiyot  va  kino  m ah su lo tlari  b o lib   xizm at  qilayotganligi 
m u h im   a h a m iy a tg a   ega.  Shu  b ilan   birga,  kinoshunoslar  ta 'b iric h a ,  bular 
b a ’zi  k am c h ilik la rd a n   xoli  em as.  L e k in   o ‘z  vaqtida  katta  to m o sh ab in lar 
olqishiga sazo v o r b o lish in in g  o ‘zi o ‘zb ek  adabiyoti va kinosining o ‘sishidan 
dalolatdir.
M uallifning  k a d r  orti  matni
Ssenariynavislar shuni ham  unutm asligi kerakki,  kinofilmlarda suxandon- 
ning o v o z la rid a n ,  k ad r o rtidagi  o v o z   —  in fo rm ato r sifatida  foydalaniladi. 
U m um an olganda bu m uallif ovozi ishtirok etuvchilaiga baho berish huquqiga 
ega, u yoki bu  boMayotgan voqealar kadrlariga, u m u m an  o ‘zining quvonchi, 
shodligi  yoki  q a h ri,  ek ran d ag i  h o la t v a   hodisalarga  m u n o sab ati,  tlk rlarin i 
ifodalab  b e ra d i.  Bu  m a ’lum   d a ra ja d a   asar  hikoyasini,  v o q e alar  rivojini, 
keskin  t o ‘q n a sh u v la rn i,  d av rlar  o ra lig ‘ini,  m anzil  va  m ak o n n i  an iq lash  
uchun katta aham iyatga ega.
S u x a n d o n  v o q e a la r tuguni va y ech im ig a qarab,  orqaga ch ek in ish i yoki 
olha yurishlarini tom oshabinga yoqim li va shirali ovozda o ‘qib turishi kerak. 
K adr o rtid ag i  s o ‘zlarn i o ‘q ishda T o ‘lq in  Tojiyev, Y oqub A hm edov,  T esh a 
M o ‘m in o v ,  A fzal  R afiqov  kabi  ta n iq li  artist-su x a n d o n larn in g   ovozlarini 
ju d a   k o ‘p  esh itg a n m iz .  U la r sujetning sh u n d ay  m uhim  elem entiki,  m u allif 
to m o n id a n   film n in g   k artin alar  q u rilm asig a   kiritilm agan.  Balki  kiritilsa, 
og‘irlik  q ilish i  sezilib  qolishi  m u m k in d ir.
S u x a n d o n lik   o v o z in in g   q o ‘lla n ¡s h ig a   y a q in - y a q in g a c h a   q a r s h i 
chiquvchilar b o r e d i.  M a ’lum  bo'ldiki,  suxandon ovozi to ‘g ‘ri va o ‘z o ‘rnida 
foydalanilsa,  kinem atografiyada ju d a   m uhim  va kuchli omil ekanligi  m a ’lum 
b o ‘lib,  k in o s a n ’a td a   o ‘ziga  xos  u fq la rn i  ochish  m um kin.  Ssenariynavis 
faqat  u n i  o ‘z  o 'r n id a   q o lla y  bilsa b o ‘ldi.
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

II.  TEA TR LA SH TIR ILG A N   T O M O S H A L A R  
SSEN A R IY N A V ISL IG I
T e a trla sh tirilg a n   to m o sh a la r  ssen ariy n av islig i  d eg an d a  biz  n im a n i 
tushunam iz?
Biz  y u q o rid a  b ir  n echa  b o r  q ay d   e tg a n im iz d e k ,  ssen ariy n av islik   — 
yozuvchilikdir.  Bu  m avzuni aniqlab,  o ‘ta  t a ’sirch an  dram aturgik y e c h im g a  
ega b o 'lg an   to m o sh a la r ssenariysini y o zish d ir.
Bu ssenariy h a m  badiiy asar b o ‘lib,  d ra m a tik ,  m u siq iy -d ram atik  a sa rla r 
yaratish qoidalariga am al qiladi.
Bu  q o id a la r  u n c h a lik   ko‘p  e m a s.  U la r   sa h n a   asarlarini  ta h lil  q ilísh  
qoidalari  bilan oM chanadi.
1. V oqealarni yig‘ib, uning harakatiga q arab ,  sujet m azm u n in i belgilash.
2.  U n u tm a n g k i,  g ‘oya,  asosiy  v o q e a la rn in g   so d ir  b o ‘lishi,  q a r a m a -  
qarshi kuchlam ing keskin dram atik konflikt bilan  kurashi natijasida n a m o y o n  
b o ’ladi.
3. V oqealarni b ir sujet asosida uzluksiz  rivojlantirish.
4.  X arak terlarn i hayotdan olib,  a s a r ja ra y o n id a  k o ‘rsatish.
5.  H a r q an d ay  turdagi sahna asarin in g  d ra m a tik  yakunidan  q o ‘rq m a slik  
kerak.
6.  M u alliflarn in g   o ‘tkir,  t a ’s irc h a n   va  ob raz li  til  bilan  a sa r  y a ra tis h  
h u q u q id an   foydalanib,  ijod qilishi.
Biz y uqorida d ram atik ,  m usiqali  d ra m a tik  sa h n a  asarlarini  y a ra tish n in g  
6  ta  u m u m iy   q o id asin i  ko‘rsatib  o ‘td ik .  K o n se rtla r  d ram atu rg iy asi  h a m  
shu elem en tlar asosida qurilib, om m av iy  bayram  va estrada to m o sh a la rin in g  
o 'z ig a   xos tili  b ilan  yaratiladi.
Bizga  m a ’lu m k i,  a n ’anaviy  te a tr   d ra m a tu rg iy a sid a   x a ra k te rlar  s h a k l-  
lanishini  ishlash,  ularning  ruhiyatini  d in a m ik   ravishda  rivojlantirib,  v o q e a  
to ‘qim asiga  m os kelishini asoslash  h a m d a  v o q e a   harakatiga  m o s la s h tiris h  
asosiy ishdir.
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

O m m aviy va turli teatrlashtirilgan tom oshalar  dram aturgiyasi boshqacha 
hal  q ilin ad i.  Bu  y e rd a   sse n a riy   o ‘ziga  xos  uslubiyat  b ilan  yoziladi.  B uni, 
b irin c h i  navbatda,  ssen ariy n av is va rejissyor b ilm o g ‘i  kerak.
B unda birinchi o ‘rin d a kom pozitsiya, kom pozitsiyaning turli gorizontal, 
vertikal  k o ‘rinishlari  ishga solinadi.  Qaysi o krinda  kom pozitsiya sim m etrik 
h am d a qaysi 
0
‘rinlarda qism lar a n ’anaviy tam oyilda qurilishi belgilab olinadi.
Ekspozitsiya,  kon tlik t,  kulm inatsiyaning o'ziga xosligi om m aviy xarak- 
terd ag i to m o sh a la r m o n ta jid a   m a ’lum   bo'ladi.  K om pozitsiya va lavhalar, 
n a m o y ish la rv a  teatrlash tirilg an   lavhalar,  m an zaralar,  tim sollar,  so ‘z,  kuy, 
raq s,  sirk vositalari,  h a rb iy la r nam oyishi  m ontaj  q ilin ad i.
O m m av iy  to m o sh a   m o n ta j  tark ib in i qu rish d a  to m o sh a  g ‘oyasini,  oliy 
m a q sa d in i,  x a tti-h a ra k a t  y o 'n a lis h in i,  m azm u n i  c h o ‘q q isin i,  nih o y at 
y e c h im in i  topgan  h o ld a ,  a n iq   kom pozitsiyasini  y a ratish   kerak.  B unday 
o m m a v iy  teatrlash tirilg an   to m o s h a la r ssenariysida  konflikt  pyesadagidek 
bir-biriga qaram a-qarshi k u chlar,  keskin voqealardan  kelib chiqm aydi.  Balki 
m o n ta j  paytida  h a r xil  e p iz o d la rn i  «yig‘ib»,  b ir c h iz iq q a   q o ‘yg an d a,  h ar 
xil  a ttrak sio n ,  turli  k o ‘rin ish la rn in g   o ‘ziga  xos  k onfliktlari  kelib  chiqadi. 
B i r s o ‘z  bilan  a y tg a n d a,  « sa n ’at  turlari jangi»  p aydo  b o ‘ladi.  N atijad a  bu 
kurashlar natijasida yagona m ontaj tizimi qo'yiladi.  U  o ‘ziga xos n o an ’anaviy, 
yangi  m a ’nodagi dram aturgiya yuzaga keladi. Asosan  n o a n ’anaviy, qaram a- 
qarshi kurashni tashkil etad i.  A llaqanday turdagi sa n ’atn in g  rang-barangligi 
m unosabati  konfliktiga olib  keladi.  Bu dialogik m u nosabat  m ontaj tizim ida 
o ‘ziga xos ichki  k o n flik tn i  n a m o y o n  qiladi.
Bu yerda «ekspozitsiya» d eg an  tushuncha bizni shartli  ravishda «o‘yinga» 
o lib kiradi. V oqealar rivoji  m o n ta j tizim i bilan  bclgilanadi.  T urli epizod va 
tu rla rn in g  chiqishlari  «kulm inatsiya» va «yechim »ni  bildiradi.
Bu  asosiy  ta y a n c h   n u q ta la ri  konsert  d ram atu rg iy asin in g   voqealarini 
k o ‘rsatadi.  B unday  ra n g -b a ra n g   o 'z ig a  xos d ra m a tu rg ik   e le m e n tla r bilan 
teatrlashtirilgan to m o sh a la r,  om m aviy bayram lar,  k o n sertlar va hokazolar- 
n in g  q o ‘yilishi o ‘ziga xos  k o 'rin ish ig a  ega b o 'lg an  yangi  dram aturgiyaning 
d u n y o g a  kelganligini  b ild irad i.
M o n taj  degani,  sse n ariy d a g i  turli  elem en tlarn i  «yig‘ish»dir.  S h u n in g  
u c h u n   ssenariy  p ru jin a   s h a k lid a   tuziladi,  h a r b ir  e p iz o d   yoki  navbatdagi 
c h iq ish ,  bu  h ar  biri  o 'z i  m u sta q il  halqadir.  Bir  v aq td a  u la r  p rujinaning 
tikka harakat qilish  chizig‘ida g ‘oyani a n iq ak s ettirishga yo'naltiriladi.  Shu 
b ila n   ssen ariy  k u lm in atsiy asi  n a m o y o n  b o la d i,  d eb   tu sh u n ish   m um kin.
O m m av iy  estrada  to m o s h a la r  voqeligi,  te a trd a n   farqli o ‘laroq,  k etm a- 
ket  izchillikda  so d ir b o 'la d i:  o rq ag a  chekinish  m u m k in ,  to ‘xtashi,  tutilib 
q o lish i, voqeaga qaytish  m u m k in , so ‘z q o ‘shilishi  plastik harakatga,  plastik
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

harakatdan musiqaga,  m usiqadan so'zga o ‘tishi m um kin va hokazo.  Shuning 
u c h u n   sujet  erkin  d ram atu rg ik   tizim g a  erk  beradi.  V o q e a n in g   t o ‘xtashi 
k a tta   ah am iy atg a  ega.  C h u n k i  u n in g   keskin  riv o jlan ish i  u m u m k o n se rt 
a rx itek tu rasid a kulm inatsion  n u q ta   hisoblanadi.
H a r b ir to ‘xtam  tom oshabinga  u yoki bu darajadagi d ra m a tiz m n i tushu- 
nishga yordam  berishi kerak.  K o n sert dram aturgiyasi  m u siq ali dram atui^iya 
bilan tugatiladi.  Bu g o ‘yoki ep ik  te a tr  dram aturgiyasiga te n g .
K o n sert  voqeligida  e p iz o d la r  b ilan  tugallangan  c h iq is h la r,  dialogik 
m u n o sa b a tla r,  q a ra m a -q arsh ilik la r  konfliktining 
0
‘z g in a s i,  bu  a n ’anaviy 
te a tr  dram aturgiyasiga  m o n a n d d ir.  M ana  shunisi  b ila n   k o n se rt  voqeasi 
d ram aturgiyasi teatr d ram atu rg iy asid an  ajralib turadi.
Bu yerda yuqorida aytilgan tartib n i sharlilash kerak.  G a p  m ontaj tarkibida 
q a n d a y d ir  «konfliktsizlik»  y o 'q lig id a   em as.  Biz  sh u n i  b ila m iz k i,  konsert 
dram atu rg iy asid a, asosan  m o n ta j u slubida  konflikt  b o s h q a c h a  tu sd a,  te a tr 
dram aturgiyasidan farq qiladi.
O m m aviy tom oshalar va e stra d a   nam oyishiarida v o q elik  dram aturgiyasi 
h a r   b ir  tu m i  m ontaj  qilish  v a q tid a   a lo h id a -a lo h id a   p a y d o   boMadi  va 
rivojlanadi.  Dramaturgik konflikt turli xil  m ateriallam ing daraja va saviyasidan 
kelib chiqadi.  H ar bir k o ‘rin ish n in g  o 'zig a xosligi.  m u staq illig i  ijodkorning 
b ir  voqelik  tizim iga  birlash tirilg an lig id an   hosil  b o 'la d i.  Ic h k i  tu rlarn in g  
kurashi  dram aturgik asosni ta sh k il  qiladi.
M ontaj  natijasida yuzaga  keladigan  kelishm ovchilik  k o ‘p  planli va  ko‘p 
ovozli, bir maqsadga yo‘naltirilgan, dinam ik ravishda o ‘suvchi tizim ni keltirib 
chiqaradi.
O m m av iy   tom osha  voqealigi  d ram atu rg iy asin i  o ‘rg a n is h d a   sh u   narsa 
ravshanlashadiki,  m onum ental  m usiqa manzaralari  ko‘p m av z u lam i  qam rab 
oigan.  Bu m avzularum um iy o m m av iy  tom osha va estrada konsert voqealigiga 
uyg‘u n   ravishda quyilib,  yaxlit o b ra z n i  tashkil etadi.  Bu  o ‘ziga xos «plastik 
dram aturgiya»ga navbatdagi tom oshaviylik qo'shilib,  k en g  k o 'la m li san 'atn i 
d in a m ik   ravishda rivojlantirib,  ru h a n   kulm inatsiya hosil  q ilad i.
Bu to m o sh alard a devorga  ish lan g an   rasm  —  fre sk o n in g   h a m  ah am iy ati 
k atta.  F resk o   —  keng  k o ‘lam li  va  k o ‘p  planli  b o ‘lib,  u  k o ‘p   ovozliligi, 
m a zm u n i  m ag'zinm g chu q u rlig i,  ko'tarinkiligi  bilan y irik   m u siq ali asarlar, 
ay n iq sa,  sim foniyalar bilan  u y g 'u n la s h ib   ketadi.
K o‘p  ovozlilik,  keng  planlilik,  m onum entallik,  k o ‘ta rin k ilik -jo ‘shqinlik 
y irik   a s a rla rd a   d ra m a tu rg iy a   h a ra k a tig a   n io s  h o l a t d i r .  Bu  « p lastik  
dramaturgiya»ni devoiga ishlangan  rasnilar — Fresko bilan tenglashtirsa bo'ladi.
Sim foniya,  m anzara-rasm lar va om m aviy harakat  bu e stra d a  va om m aviy 
to m o sh a la rn in g   d ram atu rg iy asin i  tashkil  qilib,  b a rc h a   ra n g -b a ra n g lik n i
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

b irla sh tira d i.  S .E y zen sh tey n   bu  h o la tn i  «jo‘shqinl¡k  sa n ’ati»  d eb   bejizga 
aytm agan.
O m m a v iy   to m o sh a n i  o 'z in in g   d ra m a tik   tizim i,  faqal  o ‘ziga  xos  t a ’sir 
etu v ch i  v o sitasi  va  xarakteriga  b in o a n ,  te a tr  sa n ’atiga  nisbatan  k o ‘proq 
u m u m la s h g a n ,  shartliroq b o 'la d i.
T e a tr sa n ’atining ta ’sir vositasi bilan om m aviy san'at voqeligi vositasining 
xuddi  m aish iy  va tem atik tasviriy s a n ’a t bilan  plakat asarlarini farqlaganday 
farqlash  m u m k in .  O m m aviy to m o s h a la r o 'z in in g  ta ’sir kuchi va k o 'rin ish i 
b ilan ,  o 'z in in g   keng  k o 'la m lilig i,  t o ‘la  ram ziyligi  va  u m u m lash tirish lig i, 
asosiy g ‘o y a n i b o ‘rttirib turishligi,  u n i  hayotga tatbiq etishligi  bilan  plakat 
rasm larga  o 'x sh a y d i.  O m m aviy  to m o sh a la rn in g  shakli  va  m a ’nosi  oldiga 
q o 'y ilg a n   a s a rn in g  turi  bilan  b elg ilan ad i.
S intetik xaraktei^a ega bo'lgan om m aviy tom osha voqelik targ‘ibiy ruhda 
bo 'lib ,  m u siq a,  kino  m ahsuloti,  tasviriy san’at, teatr (dram atik va m usiqali), 
estra d a  v a sirk la rn i  h am  o 'z ig a  ja m   q ilad i.  Bu  ham m asi  ssenariynavisdan 
k o m p o z itsiy a   tu zish   m ohirligi,  b ilim i,  turli  s a n ’at  e lem e n tlarid an   iborat 
m a te n a lla rn i  b irlash tirib ,  y ag o n a  a s a r   «arxitektura  loyiha»sini  yaratish 
qobiliyati  la la b  qilinadi.
Bizga tajribadan shu narsa m a’lum ki, ssenariynavis niahorati haqida kamroq 
gapiramiz. O m m aviy bayram tomoshasi ssenariysi ustida ishlayotgan dramaturg- 
ssenariynavis o'zining hunarini, texnologiyasini,  ishlayotgan tom osha turining 
asosiy  q o n u n iy a tla rin i  yaxshi  bilishi  kerak.  Ssenariy  yozayotgan  m uallif 
m avzuning kategoriyalarini,  plastik o b razlarini yaxshi fikrlashi talab etiladi. 
O 'z ig a   x o s  u slu b   va  til  b ilan   p la s tik   m ate riallar  an iq   o b ra z la r  bilan 
k o m p o zitsiy ad a  o 'rin   olishi  kerak.  B oshqa  elem entlar  bilan  bir  tizim da, 
om m av iy  to m o sh a n i  bir b u tu n lik d a  n a m o y o n  etilishini ta ’m inlashi  zarur.
K onsert voqeligi ssenariysi (teatrlashtirilgan konsert, estrada tom oshalari, 
stad io n d ag i  to m o sh a   k o 'rin ish la ri va sh u n g a o'xshash)  u m u m a n  o lganda, 
ta ’sirc h a n   o m illa r  bilan,  h a m m a   tu rla rn in g   turli  xil  k o 'rin ish i,  ijrochilik 
kuchi  m u n o sa b a ti bilan b a’zan  d e ta lla r o'zgaradi.  Lekin asosi  o'zgarm aydi.
Bu e p iz o d la r,  chiqishlar,  m o n ta j  dram atucgiyasi o 'zig a xos « o 'zgaruv- 
chan»ligiga q ara m a sd a n , shakl  va  n ia z m u n  o'zgarm ay qolaveradi.
S h u n d a y  qilib,  kino, teatr,  estrad a  va sirk qorishm asidan  hozirgi zam on 
d ra m a tu rg iy a  stru k tu rasi  paydo b o 'lib ,  u konsert voqeligi  m o n taj qurilishi 
p r in s ip id a   sh akllanm oqda.  T a jrib a d a n  shu narsa m a’lum  b o 'ld ik i, so'nggi 
yillarda hayotiylik va harakatlilik bu tizim d a o ‘z o 'rm n i topm oqda.  Bugungi 
k u n d a sse n a riy n in g   m ontaj usuli e n g  q u lay  usul  b o'lib qolm oqda.
D in a m ik   ravishdagi  m ontaj  tu zilish i  yordam ida ju d a jid d iy  va  m uhim , 
katta m avzularga q o 'l urish  im k o n iy atlari tug'ildi.  Konsert voqeasi  tili bilan
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

buyuk  tarixiy  h o d isalarn i,  xalq  q a h ra m o n llik la rin i,  M ustaqillik  b ay ram i, 
vatanparvarlik tarixi va xalq safarbarliklarini  k o ‘rsatishim iz m um kin.
M o n taj  q u rilish id a  ssenariydan  asosiy v o q e lik n i  t o ‘x tatib ,  o ‘zg artirish  
m um kin.  Bu  nafaqat  m um kin,  balki zarur.  C h u n k i voqeaga yangi e le m e n t 
kiritiladi.  Bu asosiy vo q ean i sin d irm ay d i,  balki  b o y itad i va  rivojlantiradi.
M ontaj — ongli tom oshaviy holat, alohida m ustaqil  musiqali chiqishlam i 
ssenariy to 'q im a sig a  u rg 'u  berib kiritishi b ilan b o sh q a  estetik ko‘rinishlarga 
o ‘tishda alohida zavq bagMshlaydi. T o m o sh an in g  qiym atini oshiradi.  Ba’zilar 
bu  tiq is h tir ilg a n   m u siq a li  c h iq is h ,  d e y is h i  m u m k in .  Bu  o m m a v iy  
to m o sh alarn in g  tu b   m ohiyatini toMa tu sh u n ib  y e tm a g a n la r sh u n d ay  fik rd a 
boMishi  tabiiy.  Z avqli  tom oshaviylikni  o sh irish d a   m usiqali  c h iq ish la m in g  
aham iyatijuda katta.
Ssenariy muallifi o'zining tom oshalari bilan  m inglab odam larga m urojaat 
qiladi.  U n in g   m ualliflik  pozitsiyasi,  u n in g  sse n a riy d a   k o ‘targ an  g ‘o y a sid a  
boMadi.  U  bu g ‘o y a bilan  nim a d e m o q c h i,  q a n d a y  fik r-m u lo h a z a , g ‘o y a n i 
o ‘rtagatashlam oqchiligi  m a’lum  boMadi.
T o m o sh a   k o ‘rsatilgandan  keyin,  sse n a riy d a   k o 'ta rilg a n  g 'o y a  o kz in in g  
siyosiy k u c h in i  to m o sh ab in larg a  k o ‘rsatg an   boM adi va  m afkuraviy q u d ra t 
bilan  k o ‘rsatilishi  moMjallangan o m m a g a  yoM langan boMadi.
S h u n in g  u c h u n   keng koMamlilik,  bo sh  v azifan i  his qilib,  k o lp q a m ro v li 
ahamiyatga ega boMgan masalalami ko'targan ssenariy yozilishi kerak. S h u n in g  
u chun konsert dram aturgiyasiga talab yuqori b o ‘lishi kerak.  Bu talab aso sid a 
ssenariyning g ‘oyaviy-badiiy texnikasi y u q o ri  boMadi.
H ar bir ijodkor u   bu  m avzuni  o ‘z  h o lic h a  k o 'ta ra d i va o ‘ziga xos x u lo sa 
chiqarib, ssenariy yozish rejasini tuzadi.  Faqat, tanlangan mavzu ssenariynavisni 
qiziqtirishi,  hayajonlantirishi, yuragini jizillatishi kerak.  Mavzu uning qu vonchi 
va dardi boMsagina, yaxshi tom osha chiqishiga u m id  qilsa boMadi.
H ozirgi ssenariylar om m aviy,  b ir v a q tn in g  o 'z id a   radio,  televizor o rq a li 
m illionlarga  k o ‘rsatilib, eshittirilishi  m u m k in .  In te rn e t orqali  b u tu n  d u n y o  
ko‘rishi  m u m k in .  Ssenariy  xoh  tarixiy,  x o h   z a m o n a v iy   b o ls in ,  h u jja tla r 
asosida  yaratiladi.  Bu  m uliim   o m illa rsiz s s e n a riy la r badiiy b a rk a m o l  a s a r 
b o lm a y d i.
Fakt va hujjatlarga murojaat qilib, uni badiiy obrazga o ‘tkazish bu favqulodda 
qiyin jaray o n .  Bu  h aq d a ko‘p gapirilgan.  O m m a v iy  to m o sh alarn i y o z u v c h i 
ssenariynavis hujjatlar asosida om m aviy to m o s h a  va ssenariy y o z a y o tg a n d a  
hujjatli  film  yaratu v ch ilarn in g  o ‘ziga xos u slu b id a n   foydalanishi  m u m k in . 
B unda  ishlab  ch iq a rish   nuqtayi  n a z a rid a n   e m a s ,  fakt  va  h u jjatla r a s o s id a  
harakatdagi  b adiiy o b raz yaratish  n u q ta y i  n a z a rid a n   qarash  kerak boM adi. 
O m m aviy harakat  ssenariysini y o zayotgan  d ra m a tu rg  o 'zig a  h u ijatlar b ila n
6 -   H . M u h a m e d a l i y e v
81
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

ishlash  q o b iliy a tin i  sin g d ira  olish  kerak.  B u n d a   vazifa  sh u n d a n   iboratki, 
tarixiy faktlarni topish lozim .  O m m aviy tom osha sa n ’atining o ‘sishi bunday 
y o n d ash ish  to ‘g ‘riligini  isbotladi.  S hu bois b ad iiy  hujjatli to m o sh alarn in g  
e ’tib o r qozonganligi  ah am iy atg a  molikdir.
H ujjatlardan badiiy obraz yaratish quyidagicha kechadi:  material xarakteri 
o ‘iganiladi, hodisani kuzatuv, tadqiq qilish, tanlash,  faktlar m ontaji,  m uallif 
sh a rh i;  v a zifa n in g   o ‘ziga  xosligini  a n iq lash ,  m u allifg a  taq d im   etish, 
h ujjatlarning vazifasini  belgilab,  hujjat  va badiiy o b raz aloqasi va uyg‘u n li- 
gini  va  o m m av iy   e k an lig in i  farqlash;  hujjatlarda  d ram atu rg ik   h o latn i,  u 
yoki  bu  d arajad a  d ra m a tik   harakatga  fakt  b o 'la   o la d im i,  y o ‘qm i?  B ular 
h am m asi ssenariyga «badiiy hujjat»,  ya’ni  k o m p o n e n tla r hisoblanadi.
Bu  y o ‘nalish  s a n ’a td a   o ‘z  vaqtida  h u k m ro n   y o 'n a lish   b o ‘lgan.  Buni 
ta d q iq o tc h ila r  tasd iq la y d i.  H e c h   q ach o n   h aq iq iy   hujjatlarga  qiziqish  bu 
darajada bo‘lm agan.  C h u n k i tarixiy voqealarni tasdiqlovchi hujjatlarhayotiy 
m ateriallarning ishonarli b o ‘lib chiqishiga guvoh b o la d i.  S h u n d an  haqiqat 
ro ‘yobga chiqadi.
F a k tla r — bu  h a q iq a t.  X o liso n a  tasdiq,  so x talash tirilm ag an  va b o ‘yab- 
bejalm agan hayot.  B izning davrim izda «yangi avlod» xolis faktlarga suyangan 
h olda,  ko‘p  lavhalarga ja v o b  topadi.
S h u n in g   u c h u n   «badiiy-hujüatlilik»  bugungi  k u n d a   s a n ’a td a  rad  qilib 
boMmaydigan kuch  h am d a  publisistlar q o lid a  qudratli qurol bo'lib nam oyon 
b o lm o q d a .
K o‘pgina konsert voqeligida g ‘oya sujet, um um iy dramatuigik yo‘l, ommaviy 
voqelikning turini aniqlash,  badiiy va hujjatli m ateriallarning bir-biriga tabiiy 
quyilishi musiqa, qo'shiqlar,  raqslar, tasviriysan’at, badiiy nur, kino materiallar, 
plastika,  tom oshaning  u m u m iy   tem p-ritm ini  aniqlash,  epizod  va  h ar  xil 
turdagi chiqishlar yagona dram aturgik qurilishga olib kelishi kerak.
M o n taj  y o rd a m id a   ssen ariy d ag i  barch a k o m p o n e n tla r voqelikdagi  b ir 
c h iziq q a   tizilib,  h a r  b ir  v o q e a ,  ele m en t  har  d o im   y aq in   alo q a d a  b o ‘lib, 
b ir-b irig a t a ’sir k o 'rsa tib  tu rish i  kerak.
Ssenariy y aratish d ag i  m u h im   vazifa  konsert  d ram atu rg iy asid a  m ontaj 
masalasi, y a’ni m ontaj tarkibida turli ep izo dlarvachiqishlarni birlashtiruvchi 
yagona tom oshaviy s a n ’at  asarin i  yaratish.
S senariyda  boMajak  to m o sh a n in g ,  birinchi  n av b atd a,  uslub,  ritm   va 
xuddi shuningdek,  u m u m iy  xarakteri, y o ‘li an iqlab olinishi kerak.  Ssenariy 
orq ali  asosiy  m avzu  qizil  ip   b o ‘lib  o ‘tishi  kerak.
Ssenariynavis bayram  voqealarini shunday tuzish kerakki, ijodiy va haqiqiy 
m ateriallar bilan  d ra m a tu rg iy a   hosil  bo'lsin.  Bu  a n c h a   qiyinchilik  keltirib 
chiqarishi  m um kin.  Y ag o n a  d in am ik  y o ‘nalishdagi  izlanish  talab  qilinadi.
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

B uning u c h u n  ssenariynavisdan yuksak dram aturgik m a h o ra t talab qilinadi. 
Bu bosh vazifa b o ‘lib qoladi,
Biz yuqorida qayd qilganim izdek,  konsert voqeligi dram aturgiyasida teatr 
d ram atu rg iy asid ek   konflikt  boM m aydi.  Biz  bu  y e rd a   h a r   xil  k o ‘rinish- 
dagi  o ‘ziga  xos  d ram aturgiyaga  d u c h   kelam iz.  U la r v o q e lik d a   b ir  butun 
d ram atu rg ik  dialog b o ‘lib ko‘rin ad i.
U m u m a n  dram atuigik asarda,  d ram atuigiyaning tu rla rid a n  q a t’iy  nazar 
(b u n g a  om m av iy   to m o sh a la r  ssenariysi  h a m   k ira d i),  k esk in lik   keltirib 
c h iq a ra d ig a n  voqeani  riv o jlan tirib   kulm in atsiy ag a  o lib   k e la d ig a n   d ra m a ­
tu ig ik  «tugun»ni topish shart.
Bu  «tugun»  tanlangan  n iav z u n in g  g ‘oyaviy m ag ‘zi  b ila n   belgilanadi.
Eslatib q o ‘ym oqchim anki,  b a rc h a  sa n ’at asarlarida to m o sh a b in  o ‘rtasida 
d o im iy  konflikt bor.  Buning d ra m a tu rg iy a si s h u n d a n   ib o ra tk i,  a s a rx o h  u 
te a tr spektakli  b o ls in ,  xoh  tasv iriy   s a n ’at  boMsin,  x o h   k in o   asari  b o ‘lsin, 
xoh  raqs,  xoh  m usiqali  d ram a,  x o h   o m m av iy  to m o s h a ,  k o n s e rt  voqealigi 
boMsin,  to m o sh ab in n in g   ichki  hissiyoti  b ilan  k o 'rs a tila y o tg a n   to m o sh a 
ta 'sirc h a n lig i  o krtasida  kurash  k eta d i.  Bu  ja n g   —  s u je tn in g   tu g u n i  asar 
b o sh lan ish id an   tug‘ilsa,  asar y a k u n la n ish i bilan  «tugun» y e c h im g a  keladi. 
N a tija  esa,  ag ar tom o sh ab in g a  a s a r yoqsa,  to m o sh a b in  y en g ilg a n   b o ‘ladi. 
q a lb  a s a rto m o n id a n   zabt  etilg an   b o 'la d i.
A sar ag ar tom oshabinga y o q m a sa , dem ak  sa n ’at asari yengilgan b o ‘ladi. 
h a r   b ir   s a n ’a t  a s a ri  y a r a tila y o tg a n   b ir   v a q t n i n g   o ‘z id a   k o n s e r t 
dram atuigiyasida so‘z ham  m u h im  aham iyatga ega b o ‘ladi.
M a ’lum ki,  so ‘z — a d a b iy o tn in g  tasviriy va t a ’sirc h a n lik   k u ch id ir.  S o‘z 
b ilan  ifodalash  hech qanday c h e g a ra   bilm aydi.  H a y o tiy  v o q e a la rn in g  so‘z 
y o rd am id a tasvirlanishi,  im koniyati cheksiz va buyukdir.
A dabiy ssenariyda so‘zdan  foydalanish voqea d in a m ik a sin in g  kengligini, 
voqeaning rivojini ifodalashda sah n a lam in g  sujet chizig‘ini belgilaydi, barcha 
m avzularni birlashtirishda k a tta  ah am iy atg a  ega b o ‘ladi.
S o ‘z ssenariyning ta ’sirchanligi jilosini oshiradi. S o ‘z b ilan  erkin ssenariy 
q u ru lm asi  yaratiladi.  T a ’sirli  s o ‘z  vositasi  b ilan  d ra m a tu rg ik   to ‘qim aga 
m u a llif fikrini tez ta ’sir qiladigan  (lirik chekinish  qilib) y etk azish   m um kin. 
S h u n d a y   qilib,  ssenariyda  fa lsafiy   u m u m la s h m a la r,  m u a llifn in g   lirik 
ch e k in ish i,  intellektual  ta h liln in g  b o sh lan ish i s o 'z  o rq a li  ifo d a  qilinadi.
S o ‘z — bu m uallif g'oyalarining ifodasi  ham da katta e m o tsio n al  kuchning 
e le m e n ti.  S huning u ch u n   ssen ariy  y a ra tish d a  s o ‘zga  n ih o y a td a   zargarona 
m unosabatda bo'lish talab qilinadi.  B archa m atn  m ateriallar (ushbu yozilgan 
ssenariy,  xuddi shuningdek,  m o n ta j qilingan  bo sh q a  m u a llifla rn in g  badiiy 
a s a rla rid a n   p a rc h a la r)  y a g o n a   g ‘o y av iy -b a d iiy   p la n d a g i  d ra m a tu rg ik
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

m o h iy atg a b o ‘ym sundirilishi kerak.  Q ah ram o n larn in g  so ‘zi  m ay d a oilaviy 
gap  b o ‘lm asligi  kerak.  U n in g  s o 'z i  u m u m la sh g an   m a ’n o li,  h ik m atg a boy 
va sa y q a lla n g a n   b o lis h i  kerak.
O m m a v iy   voqelik  to m o sh a sid a   s o ‘zni  n ih o y atd a  zarg a ro n a   ishlatish 
kerak.  K o ‘p  so'zlikdan qochish kerak.  «Ruboiy»da qisqa, serm a’no,  hikmatli 
so‘zla r ishlatilib, m aqsadga erishiladigan b o lish i, o ‘z o ‘rnida topib aytilgan, 
ta ’s irc h a n ,  esd a  qoladigan so ‘z aytilishi  kerak.
Biz  o m m av iy   bayram   yoki  estra d a  tom oshalari  haqida  ssenariy  yozar 
ekanm iz, m avzusiningo'zigaxosliligigajiddiye'tiborberlshim iz kerak.  Masalan, 
«N avro‘z»  um um xalq bayram i,  «M ustaqillik»  bayrami,  ham m asi  o ‘ziga xos 
xarakterga,  m azm unga, voqelik k o ‘rinishiga ega. Yoki «konsert!arvoqeligi»ni 
olsak.  M ualliflik konsertimi? Yoki gala konsertmi? Va hokazo turlariga qarab, 
u lam ing h a r birini alohida o ‘rganib, ssenariy yozishga to ‘g ‘ri keladi.
A g a r  te a tr   d ram aturgiyasi  b ilan   konsert  dram aturgiyasini  qiyoslasak, 
oddiy m anzaraviy kartina bilan konsert voqeligi haqidagi ssenariy-m ozaikaga 
o ‘x sh ay d i.  M o za ik a d a   k o ‘p  m u sta q il  qism lardan  b ir  b u tu n lik   tashkil 
to p g a n d e k ,  to m o sh a n in g  bad iiy  yaxlitligi  ham  sh u n d ay  tashkil  topgan.
K o ‘p  e le m e n tla rd a n   (d ram atik   ep izo d lar,  tu rli-tu m a n  c h iq ish lar,  kino 
m ateriallar va boshqalar) tashkil  topgan,  puxta yozilgan tom osha ssenariysida 
yagona d ra m a tik  o ‘zakka,  bosh  m avzuga bo‘ysundirilgan boMishi kerak.  Bu 
alb atta d ra m a tu rg n in g  ssenariy yozish  qobiliyatiga bog'liq.
K o n sert dram aturgiyasi,  m usiqali teatrdram aturgiyasiga q o n d o sh , desak 
ham  b o ‘ladi.  Bu yerda ham  xuddi  m usiqali dram aturgiyaga o ‘xshagan bosh 
m av zu   v a   b o sh q a   m avzular  ishlash ja ra y o n i,  fikriy  ley tm otivning  tizim i, 
p a rch ala rn in g  keskin o'zgarish m unosabatlari,  reprizalar,  m usiqali qism ning 
ta k ro rla n is h i,  kodi  (x o tim a)  va  b o sh q a la r b o ‘ladi.
0 ‘x sh ash lig i  sh u n d a n   ib o ratk i,  konsert  tom oshasi  k o 'p ro q   m usiqali 
ch iq ish la r asosiga quriladi.
S h u n in g   u c h u n   ssenariynavis  m u siq ali  dram aturgiya asoslarini  yaxshi 
bilishi kerak.  M usiqaga oid q o n u n la r,  tom oshasi  m agkzini aniqlab, g ‘oyaviy 
y o ‘n a lis h in i  b e lg ila b   b e ra d i.  T a jr ib a   s h u n i  k o ‘rs a ta d ik i,  o m m a v iy  
to m o s h a la rd a   k o ‘proq  sh o iro n a   s o ‘z la r  e ’tiborga  loyiq  ekan.  S h e ’riyat 
o 'z in in g  obrazliligi, qisqa-aniqligi, ohangdorligi bilan boshqa san ’at turlardan 
k o ‘ra  m u siq a li  harakatga  y a q in ro q .  F a q a t  so ‘z  barch a  rang  baranglikni, 
u la rn in g   tu rli  k o 'rin ish la rin i,  b a r c h a   epizodlarni  yagona,  yaxlit  asarga 
b irla sh tira d i.  A sarn in g   g 'o y a v iy -fik riy   yukini  nam oyon  qiladi.  S h u n in g  
u c h u n  s o ‘z  d ram a tu rg n in g  m u h im   xom -ashyosidir.  U jo n li  ijroda sahnada 
yangraydi.  S o ‘z  radiokadr o rtid a n ,  k in o m aterialn i  nam oyish  qilayotganda 
beriladi.  S o “z to m o sh a  davom ida q o ‘shiqlarning m atni sifatida jaranglaydi.
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

K o n sertn in g   asosiy  ijrosi  sifatida,  s o ‘z  b a r c h a   to m o sh a la r  va  m u siq a ti 
chiqishlarda ishlatiladi.  Shuning u c h u n  q o 's h iq   m usiqali d ram atu rg iy an in g  
asosiy elem enti hisoblanadi va g ‘oyani ifodalovchi vosita boMib, so‘z obrazlari 
orqaii d ra m a tu rg  a sa rin in g q u d ra tin i  belgilaydi.
O m m aviy to m o sh a la r d ram atu rg iy asid a o ‘q d ay ,  shiddat  bilan u c h a d i-  
g an ,  qisqa va  lo 'n d a  hayotiy s o ‘z la r ish ia tilish i  kerak.  U  to m o s h a b in la rg a  
o ‘zining e n io tsio n al  ta ’sir kuchi b ilan  o ‘q d a y  tegishi,  b o m baday p o rtla s h i 
kerak.  Bu  n afaq a t  to m oshabinga s h e ’r,  n a sriy  s o ‘z orqaii  m u ro jaat q ilis h , 
balki  bu  ichki  ep izo d   va  c h iq ish la r,  d ia lo g la r,  m o n o lo g lar  o rq a ii  h a m  
so‘zning q u d ratin i  k o ‘rsatishdir.
D ram aturg u c h u n  keyingi  m u h im   m asala sa h n a  vaqtini tashkil qilish d ir. 
D ram aturgik vaqt, u sto zlaru q tirg an id ek ,  «Tarixiy davrning badiiy ifo d asin i 
shakllantiradi».
V o q ean in g   rivojlanishi,  o m m a v iy   to m o s h a d a   tarixiy  d a v rn in g   t u r li-  
tum anligini  ko'rsatishni ko'zda tu ta d i,  d ram atik  v o q e a n ib irv a q tn in g o ‘z id a  
n am o y o n  qiladi.  Ssenariynavis b adiiy e k sp rim e n t o ‘tkazadi.  S a n ’a t o rq a ii 
u  ta rix iy   h o d is a la rn i  ta k ro rla y d i.  T a r ix iy   d a v rn i  « p o rtla sh »   o r q a i i  
qaytarganday b o ‘ladi.
O m m aviy to m o sh a voqeligida tarqalgan e n g  qulay dram aturgiya fo rm a si 
bu ep ik -o m m a v iy  tom oshadir.  E pik v o q elik n i  tan la sh ,  keng  p la n d a  s a h n a  
harakatlarini talqin qilishga im koniyat beradi.  B unda tarixiy voqealar, o ‘tg a n  
davrlar va  kelajak  haqida erkin  m o n ta j  kom pozitsiyasini tuzish  m u m k in .
Bu  v aq td a  sa h n a   vaqtining  egasi  d ra m a tu rg   b o 'lad i.  T arixiy  d a v rn in g  
yo‘lini  va  k om pozitsiya  m ontajini  q a t ’iy  ra m k a d a   ushlab  tu rish   h u q u q i 
muallifda b o ‘ladi.
S se n a riy n in g   k o m p o z itsio n   q u rilis h i  m a salasig a  q a y ta r  e k a n m iz , 
V s.M eyerxoldning eslasak,  o ‘rinli b o ‘ladi.  B irin ch i qarashda k u tilm a g a n g a  
o ‘xshasa  h am ,  I.Selvinskiy guvohligida V s.M ey erx o ld n in g  n ih o y a td a  a n iq  
ta ’riflab bergan  d ra m a kom pozitsiyasi q u rilish i quyidagicha:
1.  Pyesa tomoshabinning qabul qilish qobiliyati va layoqati bilan hisoblashish 
kerak. Agar pyesa pardalari katta, taran g  kuch bilan yozilgan b o ‘lsa, spektakJ 
mag'lubiyati aniq, tom oshabin b u nday taranglikka chiday olm aydi.
Pyesa uch  nuqtaga tayanib turadi.
I . 
B oshlanishi.  Jozibali,  o ‘ziga to rta d ig a n   b o ‘lib,  n im ad ir v a ’d a   q ilish i 
kerak.
2 . 0 ‘rtasi.  S ahnalardan biri  hayratga soladigan  kuch bilan taran g la sh ish i 
kerak,  h atto tom oshabinning asabiga tegishi h a m  m um kin.  B undan q o ‘rqish 
kerak em as.
3.  Y akun.  Bu  yerda  natija  kerak.  T a ra n g lik   kerak em as.
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

B undan keyin d ra m a n in g  tarangligi biroz b o ‘shashib qolishi  m um kin 
U m u m a n   o lg an d a,  s o ‘z la r b ila n   hech   narsa qilib  b o ‘lm aydi.  H a tto  o ‘sha 
vaq td a yaxshi sh e’m i eng yaxshi qirralari  ham  ish berm aydi.  U , bu darajada 
o h a n g   ham   b o 'lish i  m u m k in