Har bir tadkikotchi bajariladigan vazifaga karab u yoki bu tasnifdan foydalanadi. Eng keng tarqalgan tasniflar moddiy tarkibini o‘rganishga va cho‘kindi jinslar hosil bo‘lish sharoitlariga asoslangan

2.2.5.Cho‘kindi jinslarning teksturasi
Tog jinslarining teksturasi deb ularning tarkibidagi struktura hosil kiluvchi donachalarning o‘zaro maʼlum tartibda joylashishiga va katlam yuzalarida har xil kuchlar taʼsirida xo sil bo‘lgan notekislarga aytiladi. Teksturalar tor jinslarining hosil bulishidagi tabiiy geografik muhit bilan uzviy bog‘lik
bo‘lib, ularni mukammal o‘rganish va tahlil qilish muhim nazariy va amaliy ahamiyatga ega. Teksturalar kelib chikishiga qarab 4 guruhga: 1) dinamik, 2) deformatsion, 3) biogen va 4) kimyoviy teksturalarga bo‘linadi.


Dinamik teksturalar

Dinamik teksturalar chukindi hosil bo‘lish jarayonidagi suv va xavo okimlarining harakat faoliyati tufayli vujudga keladi. Bunda cho‘kindilarning qatlamlanishi alohida xususiyatlarga ega bo‘ladi.

Katlamlanish. Moddiy tarkibi va strukturasi bo‘yicha bir jinsli, OSTKI va ustki tomonlaridan taxminan parallel chegaralar bilan ajralib turuvchi geologik tanaga katlam deyiladi. Bir-biriga muvofik ëtuvchi katlamlar katlamlanishni tashkil etadi. tizimi
Katlamlanish jarayonida mustakil katlamlarning vujudga kelishi chukindi hosil bo‘lish jarayonining maʼlum vaqtga uzilishi yoki keskin o‘zgarishi tufayli sodir bo‘ladi. Cho‘kindi hosil bo‘lish sharoitlarining keskin uzgarishi moddiy tarkibi, struktura va tekstura xususiyatlari o‘zgacha bo‘lgan qatlamlarning shakllanishiga olib keladi.
Katlamlar bir-biridan moddiy tarkibi, strukturasi va teksturasidan tashqari kalinliklari bilan ham fark kiladi. Katlamlar kalinligining turlicha bo‘lishi cho‘kindi hosil bo‘lish muhitining davomiyligiga, okim zichligiga va cho‘kindi hosil bo‘lish tezligiga bog‘liq.
Cho‘kindi yotqiziqlar mikrokatlamli (kalinligi 1 sm gacha), yupqa katlamli (1-3 sm), mayda qatlamli (3-5 sm). o‘rta qatlamli (10-100 sm) va kalin qatlamli (100 sm dan ortiq) bo‘lishi mumkin. Mikro va yupka katlamli tuzilish odatda mayda terrigen zarralarning cho‘kmaga o‘tishi yoki kimyoviy yo‘l bilan hosil bo‘luvchi cho‘kindilarga xos bo‘ladi.
Katlamlarning o‘zidagi dinamik teksturalar ularning ustki va ostki yuzalarida hamda ichida kuzatiladi. Ular struktura hosil kiluvchi donaparning moddiy tarkibi, o‘lchami, shakli, mo‘ljallanish va joylashish tartibi bilan ifodalangan bo‘ladi (134-rasm).
Katlamlar orasidagi chegara har doim ham aniq va yakkol bo‘lavermaydi. Bunday xususiyat cho‘kindi hosil bulish jarayonining tuxtovsiz davom etishida okimning dinamik rejimi sezilarli darajada o‘zgarmasligi oqibatida yuzaga keladi.
Tarkibi
shokli
P-f(cachap)
134-rasm. Struktura hosil kiluvchi donalarning tarkibi, o‘lchami, shakli, mo‘ljallanishi va joylashish tartibi
bo‘yicha kam-katlanish.
ryab belgilari deb yuritiladi.
Katlamlarning ustki yuzasidagi
Katlamning ustki yuzasi Ryab dinamik bo‘ladi. belgilari. teksturalar asosan ryab bel gilaridan iborat Kumtosh, alevrolit va baʼzan oxaktosh katlamlari ulchami, shakli va joylashishi bo‘yicha turli-tuman bo‘lgan o‘rkachlar va chukurchalar tizimidan tar kib topgan tulkinli yuzalarga ega bo‘lishi mumkin. Bunday tekstura belgilari yumshok chukindilar yuzasida zarra larning shamol, tulkin va okimlar harakati natija sida notekis taksimlanishi tufayli vujudga keladi va
Donalar ulaamidagi teksturalar.
Ryab belgilari kelib chikishi bo‘yicha to‘lqin, okim va zol ryablariga bo‘linadi. Tulkin ryablari o‘rkachlarining simmetrik tuzilganligi va
o‘zaro bir xil masofada joylashganligi bilan aniklanadi. Ular suv havzalarining sohil sayozliklarida urinma to‘lqinlar faoliyati tufayli vujudga keladi (135-rasm).
135-rasm. Katlam yuzasidagi simmetrik tulkin ryablari.
136-rasm. Barxanlar yuzasidagi asimmetrik zol ryablari.

Okim ryablari daryo yotkiziklarida ham, havza yotqiziqlarida ham uchraydi. Ularga o‘rkachlarining asimmetrik tuzilishi xosdir.

Keng yuzada (sohilbuyi tekisliklarida) bir-biridan taxminan bir xil masofada parallel joylashgan mayda uzun urkachli katorlardan iborat buladi. Tor uzanlarda esa kavariqligi okim buyicha mo‘ljallangan yarimoy shaklidagi tizimlarni tashkil etadi.
Eol ryablari qadimiy yotqiziqlarda juda kam uchraydi. Ular asosan quruq iqlimli o‘lkalardagi sahrolar va yarimsaxro barxanlari va sohilbuyi dyunalari yuzasida shamol harakati tufayli shakllanadi (136-rasm). Eol ryablari ham okim ryablari kabi asimmetrik tuzilishga ega bo‘lib, ulardan indeksi bilan farq kiladi.
Qatlamlarning OSTKI yuzasidagi teksturalar. Bunday teksturalar asosan alevrolitlar va slanetslar ustida ëtuvchi kumtosh va baʼzan ohaktosh katlamlarining ostki yuzasida uchrashi mumkin. Bu teksturalarning ko‘pchiligi hali qotib ulgurmagan illi yotkiziklar yuzasida okim harakati tufayli vujudga keladigan chukurlik va notekisliklarning aks tasviridan iboratdir. Ular okim uyurmalari hosil kilgan yuvilish notekisliklari, begona jismlarning sudralish juyaklari va chiziklari, ularning dumalash izlari va ryab belgilarining aks tasvirlaridan iboratdir.
Katlamlarning ichki teksturalari. Kat-katliklar. Bunday ichki teksturalar morfologiyasi va kelib chiqishi bo‘yicha juda xilma-xildir. Ular to‘rt guruhga: gorizontal, to‘lqinsimon, QIYSHIQ va gradatsion kat-katliklarga ajratiladi. Bu teksturalar terrigen jinslardagi struktura hosil kiluvchi donalarning o‘lchami, moddiy tarkibi, shaklining o‘zgarishi, mo‘ljallanishi va joylashish tartibi bo‘yicha ifodalanadi.
Gorizontal kam - kamliklar katlamlanish yuzasiga parallel bo‘lib, mayda zarrali yotqiziqlarda keng tarqalgan. To‘lqinli qam - kamlik kirkimda to‘lqinsimon tasviri bilan ifodalangan bo‘ladi.
qiyshiq qam - kamliklar odatda kumli materialdan tuzilgan okim ryablarining okim yo‘nalishi bo‘yicha siljib borishi tufayli vujudga keladi, bu okim rejimining tyez o‘zgaruvchanligi bilan bog‘liq.
Qiyshiq qat-qatliklar ikki genetik turga bo‘linadi. Ulardan biri bir tomonga kiyalangan bo‘lib, suv va havo oqimlari tufayli vujudga keladi. Bunday kiyshik chiziklarning kiyalangan tomoni okim yo‘nalishini ko‘rsatadi.
Qiyshiq qat-qatliklarning ikkinchi genetik turi karama-qarshi
tomonga kiyalangan o‘zaro kesishuvchi qiyshiq chiziqlar to‘plamidan
iborat bo‘ladi (137-rasm). Bunday dinamik tekstura sohilbuyi
terrigen yetkiziklarga xosdir. Ularning vujudga kelishi urinma tulkinlar faoliyati bilan boglikdir.
137-rasm. Katlam ichidagi karama-karshi tomonga kiyalangan qiyshiq qam-qamliklar.
Gradatsion kam-kamliklar
asosan dengizlarning chukur joylarida hosil bo‘ladigan turbidit yotkiziklariga xosdir. Bunda hosil bo‘lgan yotkiziklarning pastki kismini tashkil qilgan yirik donali materiallarning asta sekinlik bilan o‘lchami bo‘yicha kichrayib borib, loyka jinslar bilan tugashini kuzatish mumkin.
Deformatsion teksturalar cho‘kindi hosil bo‘lgandan keyin, ular qotib va zichlashib ulgurmasdan ichki va tashki kuchlar taʼsirida vujudga keladi. Ularga dul va yomgir tomchilarining izlari, kupburchakli kurish darzliklari, kotib ulgurmagan yumshoq cho‘kindilarning okish izlari kiradi.

Tog jinslarining sementi. Donalar va sement orasidagi munosabatlar ham, sementning o‘zining tuzilishi ham bir qator o‘ziga xos teksturalarning vujudga kelishiga olib keladi. Bu teksturalar ko‘pincha bo‘lakli, qisman organogen jinslarda rivojlangan bo‘ladi. Gillarda va toza kimyoviy jinslarda ular deyarli uchramaydi. Donalar va sement orasidagi nisbatga karab kuyidagi asosiy sementatsiya turlari ajratiladi (Shvetsov, 1958)

Bazal sement - donalar bir-biriga tutashmasdan sement moddasi ichida joylashgan. Bunday sementatsiya mustahkam bo‘ladi. Bu sement moddasining sementlanuvchi donalarga nisbatan kupligi va ular birgalikda cho‘kmaga o‘tganligi yoki o‘zining kristallizatsiya jarayonida sement moddasining donalarni bar biridan ajratganligini ko‘rsatadi.
Tumashish yoki kontaktli sement. U donalarning tutashgan joylarida rivojlangan buladi. Sementatsiya mustahkam bo‘lmaydi. Bunday sement birlamchi bo‘lishi ham, dastlab barcha tovaklarni tuldirgan sementning erib ketishi tufayli vujudga kelishi xam
mumkin. Govakli sement. bo‘shlikni O‘zaro tutashuvchi donalar orasidagi u-yoki bu darajada to‘ldiradi. Sementatsiya mustahkamligi turlicha bo‘lishi mumkin.
To‘ldiruvchi sement govakli sement turi hisoblanadi. Donalar orasida saklanib qolgan bo‘shliqlarni (g‘ovaklarni) boshqa mineral tarkibdagi semet moddasi bilan to‘ldiradi. Odatda tog‘ jinslaridagi govakliklarni ikkilamchi to‘ldirish, kisman birlamchi sementning erishi Mustahkamligi yukori emas. tufayli vujudga keladi.
Korrozion sement nafakat donalar orasidagi bo‘shliklarni, balki donalarning erishi yoki boshka modda bilan urin almashishi
tufayli hosil bo‘lgan bo‘shliqlarni to‘ldiradi. Tarkibi bo‘yicha sement karbonatli, sulfatli, kremniyli va temirli buladi.
2.2.4. Alyumosilikatli chukindi jinslar

Alyumosilikatli jinslar bushok yoki semetlangan bo‘lishi

mumkin. Bushok jinslarga dumaloqlangan yoki kirrali bo‘laklarning to‘planishidan hosil bo‘lgan turlari kiradi.
Sementlangan bo‘lakli jinslar bo‘shok jinslarning turli kimyoviy moddalar yordamida birikishi tufayli hosil bo‘ladi. Kremnezemli sement (ikkilamchi kvars, opal, xalsedon) eng mustaxkam, temirli sement (limonit) mustaxkam, karbonatli (kalsit) va sulfatli (gips) mustahkamligi past va gilli sement nomustahkam bo‘ladi.
Xarsangtoshlar va xarsangli konglomeratlar. Xarsang moshlar suvda tashilgan ëmon dumaloklangan bo‘laklaridan tarkib topgan bo‘ladi (138-rasm). Kelib chiqishi turli jins buyicha xarsanglar muzlik, daryo, dengiz va kul yotqiziqlari bo‘lishi mumkin. Bunda struktura hosil kiluvchi bo‘laklarning o‘lchami asosan 100 mm dan katta bo‘ladi. Bo‘laklarining asosiy qismi dumaloqlangan yoki yarimdumaloklangan. Xarsangtoshlardan kuri lish materiallari sifatida foydalaniladi.
Xarsangli konglomeratlar semetlanishi tufayli vujudga keladi.
138-rasm.
Xarsangtoshlarning ko‘rinishi.
139-rasm.
Konglomeratlarlarning strukturasi.
G‘o‘laktoshlar va konglomeratlar. Konglomeratlar - tabiiy sement bilan sementlangan go‘laklar, graviylar, mayda xarsangla v b. bulib, breksiyalardan petrografik tarkibinning turli-tuman ligi va struktura hosil qiluvchi bo‘laklarining dumaloqlanganligi bilan farq qiladi (139-rasm). Brekchiyalarga karaganda kong pomeratlarning mustahkamligi ham pastroq bo‘ladi, chunki bunda dumaloklangan bo‘lakli material sement bilan ancha kuchsiz boglangan bo‘ladi. Bu jinslarning amaliy ahamiyati katta emas. ammo ular uchun eng keng tarkalgan IKS strukturaning prototipi bo‘lgan strukturasi (tutashtiruvchi bo‘shok material) xarakterli hisoblanadi. Kuchsiz sementlangan turlari ballast olish uchun ishlatiladi, chiroylilaridan esa dekorativ toshlar sifatida foydalaniladi.
Shag‘altoshlar brekchiyalar. Shagalmoshlar mineral va tarkibi turlicha bo‘lgan koyali jinslarning kirrali bo‘laklari to‘plamlaridan iborat bo‘ladi (140-rasm). Bu yotqiziqlar tabiiy nurash jadal kechuvchi togoldi, sahro va kutbiy viloyatlarga xos bo‘ladi. U vatanimizning togli va togoldi maydonlarida prolyuvial za allyuvial yotkiziklar tarkibida keng rivojlangan.
Brekchiyalar dresva yoki shag‘allarning kirrali bo‘laklaridan tarkib topgan sementlangan kompakt jinslardir (141-rasm). Bu bo‘laklarning petrografik tarkibi bir jinsliligi bilan fark kiladi. Bo‘laklarining kirrali va uchli shakli tabiiy sement bilan mustahkam birlashishini taʼminlaydi. Shuning uchun brekchiyalar yetarli darajada mustahkamlikka ega bo‘ladi va qurilishda keng kullaniladi. Breksiyalar tabiatda kam tarqalgan.
140-rasm. Shagalmoshlarning kurinishi.
141-rasm. Brekchiyalarning strukturasi.
Graviylar va gravelitlar. Graviy bo‘lakli materiallarning daryo oqimlari yordamida katta masofalarga tashilishi hamda suv havzalari sohilida koyali jinslarning tulkinlar taʼsirida abraziyasi tufayli vujudga keladi. Bunda bulakli materiallar turli darajada dumaloqlanadi va saralanadi (142-rasm). U 1.0-10 mm o‘lchamdagi donalardan tarkib topgan buladi.
142-rasm. Gulakli graviyning ko‘rinishi.
143-rasm. Gravelit strukturasi.
Graviy temirbeton imoratlarni qurishda, yo‘l qurilishda va filtrlovchi material sifatida kullaniladi. Graviyning sifati genezisiga, mineral tarkibiga, gilli va organik ko‘shimchalarining mikdoriga boglik. Graviyning yang YAXSHI turi bo‘lib kam dumaloklangan asosan kirrali muz yotqiziqlari hisoblanadi. Gravelitlar graviy granulometrik tarkibidagi mate riallarning sementlanishi orqali hosil bo‘ladi (143-rasm).
Kumlar va kumtoshpar. Kumlar o‘lchami 1 dan 0,1 mm gacha bo‘lgan donalarning bo‘shoq aralashmasidan iborat bo‘ladi. Ular donalarining o‘lchamiga karab yirik donali (1 - 0,5 mm), o‘rta
Dinali (0,5 -0,25 mm) va mayda donali (0.25- 0,1 mm) turlarga bulinadi. Kumlar aksariyat hollarda kimyoviy nurashga bardoshli kvars mineralidan tarkib topgan bo‘ladi. Toza kvars kumlari ok rangli monomineral jinslardir.
Aralash (polimikt) tarkibli kumlar kvars, dala shpatlari slyudalar, amfibollar va b. dan tarkib topgan bo‘ladi. Ularning orasida aksariyat xollarda nordon dala shpatlari, kamrok kvars va boshka minerallarning qo‘shimchalariga ega bo‘lgan arkoz kumlari eng keng tarqalgan (144-rasm).
Eng toza va saralangan kumlar dengiz va zol yetkiziklari hisoblanadi dengiz va dare kumlari dumaloklangan, muzlik kumlari esa - kirrali shaklga ega bo‘lib, qurilishda keng foydalaniladi. Kumlarning zararli qo‘shimchalari bulib gilli va changsimon fraksiya (0,05- 0.005 mm) hisoblanadi. Qumning sifatini kurilish materiali sifatida baholashda uning mineral va granulometrik tarkibi donalarining shakli, Fovakligi, filtratsiya koeffitsiyenti va b hisobga olinadi. Ular keramika, dinas, shisha ishlab chikarishda bosh xom ashyo xisoblanadi. Beton va gisht kuyushda, yo‘l qurilishida, abraziv materiallar ishlab chikarishda foydalaniladi. Keng tarkalgan jins.
144-rasm. Kumlarning kurinishi.
145-rasm. Kvarsli kummoshlarning cmpykmypacu.
Kumtoshlar kum donalarining turli eritmalar taʼsirida sementlanishi orkali hosil bo‘ladi. Sement tarkibiga kura kumtoshlarning kremniyli, oxakli, temirli, gipsli, gilli, bitumli va boshqa turlari ajratiladi mustahkam hisoblanadi. Kremniyli kumtoshlar eng
Kumtoshlarning rangi sement tarkibiga bog‘liq holda turlicha bo‘lishi mumkin. kremniyli va oxakli sementda ok va oqish, temirlida esa sarik va kizgish va h.k. bo‘ladi.
Yetarli darajada suvga bardoshli oxakli va kremniyli Kumtoshlar kurilishda keng kullaniladi. Oxakli kumtoshlarga oson ishlov beriladi, kremniyli kumtoshlar mustahkam va bardoshli bo‘ladi. Kum va kumtoshlarning strukturaviy va mineralogik kamoloti muhim ahamiyatga ega. Monomineral yoki yaxshi saralangan kumlar va kumtoshlar (kvarsli) har doim xalk xujaligining turli sohalarida kullaniladigan foydali qazilma hisoblanadi(145-rasm).
Alevrit va alevrolit o‘lchami 0,1 dan 0,01 mm gacha bo‘lgan zarrachalardan tarkib topgan bo‘ladi, kum va qumtoshlardan zarrachalari o‘lchamining maydaligi bo‘yicha fark kiladi (146, 147 rasmlar).
146-rasm. Alevrolitning cmpyktypacu.
147-rasm. Alevritning cmpyktypacu.
Strukturasi alevritli (changsimon). Bulaklarining o‘lchami
bo‘yicha: 0,01 - 0,025 mm - mayda zarrali: 0,025 - 0,05 mm - o‘rtacha
zarrali: 0,05 - 0,1 mm - yirik zarrali bo‘ladi. Ular gilli
minerallar (kaolinit, montmorillonit va b), slyudapar, kvars. glaukonit, dala shpatlaridan tarkib topgan. Tarkibi bo‘yicha monomineral, oligomiktli va polimineral turlari ajratiladi Alevrit bushok, alevrolit sementlangan jinsdir. Sementi aksariyat hollarda oxakli yoki kremniyli. Temirli, xloritli. fosfatli va sulfatli bulishi ham mumkin
Kulrang, tuk kulrang, kungir, kizil, yashilsimon-kulrang va b
Kontinental genezisdagi changsimon cho‘kindilar. Bu guruhga less, supes va suglinkalar kiradi. Lyoss och tusli govak (46-50%) jins. Rangi sariksimon kulrang, ko‘ngirsimon-kulrang. Strukturasi alevritli, diametri
0.05 - 0.005 mm (do 60-95%) zarrachalardan tarkib topgan;
teksturasi
yaxlit
Lessning plastikligi
yukorimas. Kesakda
zarrachalari molekulyararo kuchlar va sementatsiya tufayli jipslashgan, ammo barmoklar orasida oson uvatiladi va suvda parchalanadi. Tabiiy ochilmalarda less ustunsimon aloxidalikka ega buladi va tik jarliklarni hosil kiladi. Uning kovakligi juda yukori, 50% dan ortik. Kvars, dala shpatlari, 30% gacha kalsit va 50% gacha gilli minerallarning zarrachalaridan tarkib topgan. Gilli minerallar asosan gidroslyuda va montmorillonitdan iborat.

Lesslar grunt yoki yuza suvlari bilan namlanganda hajmining

kamayishi tufayli katta-kichik darzliklar rivojlanadi. Lesslar arid iklimli viloyatlarning kontinental genezisdagi tipik chukindilari xisoblanadi va Xitoyda. Urta Osiyoda, Kavkazoldida. Ukrainada, O‘rta Yevropada va boshka mintaqalarda keng tarkalgan. Kalinligi bir necha metrdan yuzlab metrlargacha boradi.

Less gisht kuyushda keng foydalaniladi. U lalmikor may
donlarda hosildor tuprok hisoblanadi.
Suglinka 1-30% (og‘irligi bo‘yicha) gilli zarrachalardan (o‘lchami ≤ 0,005 mm) tarkib topgan kum-gilli chukindi jins hisoblanadi. Mineralogik tarkibi turli-tuman: kum donalarida ancha mikdorda kvars, gilli minerallar (kaolinit, ilpit montmorillonit va b.) mavjud bo‘ladi. Baʼzan suglinkalar organik moddalar va suvda eruvchi tuzlar bilan boyigan bo‘ladi. Ularning kelib chikishi odatda kontinental, ularga mos keluvchi dengiz yotkiziklari qumli yoki alevritli gillar deb ataladi. Suglinkalar gisht kuyushda xom ashyo sifatida ishlatiladi
Supes - alevritli (30 - 50%) va pelitli (0 - 25%) zarracha lardan tarkib topgan alevritli jinslar. Ular suglinkaga nis batan bo‘shok va plastik emas. Supes kurilish keramikasi mahsu lotlarini ishlab chikarishda xom ashyo sifatida kullaniladi.