Halqaro munosabatlarning metod ologik aspektlari

Dala eksperimenti
 - real voqelik sharoitida 
eksperimentning  qisman  amalga  oshirilishi  (laboratoriya  sharoitiga 
qarama-qarshi  ravishda).  Bu  tadqiqotlarda  eksperimental  dastur 
qo‘llanadi,  unda  sinaluvchilar  tizimli  ravishda  eksperimental  va 
nazorat guruhlariga ajratiladi. 

---

 
 
53 
Dala  eksperimentlarida  tadqiqotchilar  puxtalik  bilan  si-
nalayotganlarni  tanlab  olishadi  va  eksperimental  hamda  nazorat 
guruhlariga  tasodifiy  taqsimlashadi,  bu  ish  natijaga  ta’sir 
ko‘rsatuvchi  fonli  xarakteristikalarni  nazorat  qilish  maqsadida  qi-
linadi.  Ular,  shuningdek  muqobil  gipotezalarni  istisno  qilish  uchun 
eksperiment sharoitini kuzatishadi. Biroq tadqiqot obyekti qanchalik 
murakkab  bo‘lsa, imkoniyati  shunchalik  kamayadi.  Ushbu sharoitda 
tadqiqotchilar  eksperimental  dasturlarga  yaqinlashishga  harakat  qi-
lishlari  zarur  yoki  noeksperimental  dasturlarga  murojaat  qilishlari 
lozim. 
Noeksperimental  tadqiqotlarda
  eksperimental  guruhlar  bo‘yicha 
sinaluvchilarni  taqsimlashni  nazorat  qilish  ham,  mustaqil  o‘zgaruv-
channi  tarqatish  ham,  tobe  o‘zgaruvchan  uchun  dastlabki  baholarni 
qo‘lga  kiritish  ham  imkonsiz.  Olimlar  bu  holatda  postfaktumdan 
foydalanishlari mumkin, bunda yagona kuzatish taxmin qilinayotgan 
kauzal  voqea  ro‘y  bergach  amalga  oshadi.  Ba’zan  mustaqil  o‘zga-
ruvchan  ta’siriga  uchramagan  o‘xshash  sinaluvchilarning  nazorat 
guruhlari qo‘shiladi va ikki guruh bahosidagi tafovut mustaqil o‘zga-
ruvchan  ta’siriga  bog‘liq  bo‘ladi.  Ammo  bunday  dasturlar  mustaqil 
o‘zgaruvchan  ta’siriga  tegishli  ishonchli  xulosa  chiqarishga  imkon 
bermaydi.  Chunki  hatto  eng  oddiy  muqobil  gipotezalarni  istisno  qi-
ladi.  Noeksperimental  dasturlar  qidiruv  yoki  tavsifiy  tadqiqotlarga 
to‘g‘ri keladi, izohlovchi tadqiqotlarga mos kelmaydi. 
Kvazieksperimental  dasturlar. 
Politologiyada  foydalanilayotgan 
ko‘pchilik  tadqiqot  dasturlarini  kvazieksperimental  dasturlar  sifatida 
belgilash  mumkin.  Bu  tadqiqotlarda  tadqiqotchilar  yoki  qo‘shimcha 
ma’lumot  to‘plab  yoki  ma’lumotlar  tahlili  metodini  qo‘llab  eksperi-
mental  dasturlarga  taqlid  qilishga  urinishgan.  Kvazi-eksperimental 
dasturlarning eng sodda tipi 
ex post facto
 eksperimenti hisoblanadi. Bu 
eksperimentni  olib  borishda  tadqiqotchilar  faqat  kuzatishni  amalga 
oshirishadi va ularning fikricha, nazorat qilinishi lozim bo‘lgan tobe va 
mustaqil  o‘zgaruvchanlar  va  umuman  boshqa  barcha  o‘zgaruvchanlar 
to‘g‘risida  ma’lumotlar  to‘plashadi.  Boshqa  keng  tarqalgan  dastur  turi 
vaqt  qatori  o‘lchovi  dasturi
  nomi  bilan  ma’lum.  Bu  dasturlarda 
tadqiqotchi  ba’zi  kauzal  hodisalarni  kiritishgacha  va  kiritishdan  keyin 
bir  qancha  kuzatishlarni  amalga  oshiradi  va  shunday  kiritishgacha  va 
undan keyingi tobe o‘zgaruvchan mohiyatini qiyoslaydi.