Halqaro munosabatlarning metod ologik aspektlari

Guruh 
Vaqt oni 
1 
Vaqt oni 
2 
Vaqt oni 3 
Natija  
formulasi 
Eksperimental 
Dastlabki 
Stimul 
Na’zorat 
Natija  =  [(nazo-

---

 
 
51 
guruh 
test 
testi 
rat 
test 
e
 
– 
dastlabki  test 
e
) 
–  (na’zorat  testi 
k
1- dastlabki test 
k
1)]  –  (na’zorat 
test 
e
  –  na’zorat 
test 
k
2) 
Na’zorat 1 
Dastlabki 
test 
- 
Na’zorat 
testi 
- 
Na’zorat 2 
- 
Stimul 
Na’zorat 
testi 
- 
 
P.Solomon  tomonidan  ishlab  chiqilgan  uchta  nazorat  guruhlari 
bilan eksperiment dasturi. 
Jadval 5.3 
Guruh 
Vaqt oni 
1 
Vaqt oni 
2 
Vaqt oni 
3 
Natija  
formulasi 
Eksperimental 
guruh 
Dastlabki 
test 
Stimul 
Na’zorat 
testi 
Natija  =  [(nazo-
rat  testi 
e
  – 
dastlabki  test 
e
) 
–  (na’zorat  testi 
k
1– dastlabki test 
k
1)]  –  [(nazorat 
testi 
k
2) + (nazo-
rat  testi 
e 
– 
na’zorat testi 
k
3) 
Na’zorat 1 
Dastlabki 
test 
- 
Na’zorat 
testi 
- 
Na’zorat 2 
- 
Stimul  
Na’zorat 
testi 
- 
Na’zorat 3 
- 
- 
Na’zorat 
test 
- 
Birinchi  dastur  reaktivlik  muammosi  jihatlaridan  biri  tadqiqiga 
qaratilgan,  bu  test-effekt  deb  ataladi. 
Test-effekt
  dastlabki  va  yakuniy 
test o‘rtasidagi har qanday tafovut bo‘lib, u o‘rganilayotgan subyektning 
dastlabki  testga  javob  reaksiyasidir.  Eksperiment  obyektlari  dastlabki 
testdan o‘tganda, nazorat testdagi ularning bahosi stimulga va dastlabki 
testga reaksiya sifatida shakllanadi. Dastlabki testga reaksiya natijasida 
paydo bo‘ladigan, dastlabki va nazorat testi o‘rtasidagi baholarning har 
qanday  tafovuti,  test-effekt  deb  nomlanadi.  Agar  stimulning  xulqqa 

---

 
 
52 
ta’sirining  aniq  tasvirini  qo‘lga  kiritishni  istasak,  biz  bu  test  -effektini 
baholardan holi qilishimiz kerak. R.Solomon tomonidan taklif qilingan 
ikki nazorat guruhidagi tadqiqot dasturi bu ishni qilishga imkon beradi. 
Dastur, aynan  klassik eksperimentdagi  kabidir, tafovut uchunchi  guruh 
qo‘shilganligida ko‘rinadi. Ikki nazorat guruhi dasturi bizga baholash va 
test-effektni  tadqiq  etilayotganlarni  baholashda  kuzatilgan  o‘zgarish-
larning  muqobil  izohi  sifatida  cheklash  imkonini  beradi.  Dastlabki  test 
guruhlariga  qiyosan  nazorat  testi  guruhlaridagi  tobe  o‘zgaruvchan 
baholari  o‘zgarishining  boshqa  ehtimoliy  sabablari  mavjud.  Yana  bir 
sabab tashqi omillar ta’siri bo‘lib, u eksperimentator nazoratidan chetda 
joylashgan.  Boshqa sabab  – eksperimentdan tashqarida  sinalayotganlar 
bilan  ro‘y  berayotgan  tabiiy  o‘zgarish  -  uzoq  eksperiment  yoki  aqliy 
toliqish  jarayonida  yuzaga  keladigan  o‘zgarish,  eskirish  kabi.  Bunday 
omillarning  ta’sirini  (eksperiment  natijalarini  raqobatlashuvchi  izoh  si-
fatida istisno qilish mumkin) R.Solomonning uch nazorat guruhi dastur-
ini  qo‘llab  baholash  mumkin.  Har  bir  ko‘rib  chiqilgan  eksperiment 
dasturi  quyidagi  farazga  tayanadi:  tadqiqotda  ishtirok  etuvchi  barcha 
guruhlar  eksperiment  natijasiga  ta’sir  ko‘rsatuvchi  omillar  nuqtai  naz-
aridan  bir  xil  bo‘lishi  mumkin.  Shunday  o‘xshash  guruhlarni 
shakllantirishning uch yondashuvi mavjud:  
1.
 
Muvofiqlikni aniq tanlash. 
2.
 
Tezlik  (chastota)  taqsimot  nazorati  metodi.  Bu  metod  si-
nalayotganlarni guruhlar bo‘yicha taqsimlashni  maqsad  qiladiki, bunda 
har bir guruhda aynan bir xil xarakteristikalarning mavjudligi va har bir 
xarakteristikaning bir xilda taqsimlanishi kafolatlanishi zarur. 
3.
 
Randomizatsiya  metodi.  Bunda  barcha  mos  keluvchi  sina-
luvchilar  ro‘yhatidan  tanlangan  sinaluvchi  ba’zi  tasodifiy  jarayon 
vositasida,  masalan,  tasodifiy  sonlar  jadvali  yordamida  guruhga 
qo‘shiladi.
 
Dala  eksperimentlari  va  noeksperimental  dasturlar. 
Tadqiqot-
chilar  mustaqil  o‘zgaruvchanliklarni  boshqarishi  va  sinalayotgan 
reaksiyalarni  nazorat  qilishi  mumkin  bo‘lganida,  ammo  vaziyatning 
boshqa  jihatlarini  nazorat  qila  olmaganlarida,  ular  dala  eksperimen-
tini o‘tkazishi mumkin.