Halqaro munosabatlarning metod ologik aspektlari

Qidiruv  tadqiqoti
,  mazkur  predmet 
nazariyasida hisobga olish zarur bo‘lgan omillarni aniqlashga yo‘nal-
tirilgan tadqiqotdir. 
Ular  bizni  tadqiq  etiluvchi  voqelik  bilan  yaqindan  tanishish, 
muammoni yanada aniq ifodalash va gipoteza yaratish imkonini ber-
ish  uchun  mo’ljallangan.  Shunday  tadqiqotlar  avval  o‘rganilmagan 
voqeliklarni  yoki  yangi  hodisalar  o‘rganilayotganda  muhim  rol 
o‘ynaydi.  Bir  qator  loyihalar  ta’rifiy  tadqiqotlarni  o‘z  ichiga  oladi. 

---

 
 
48 
Ta’rifiy  tadqiqot
  -  voqelikning  ma’lumotlar  jihatini  o‘lchash  bilan 
shug‘illanadi,  u  ba’zi  nazariyalarni  tekshirish  yoki  uni  rivojlantirish 
uchun  emas,  tadqiqotning  o‘zi  uchun  ishlatiladi.  Nazariyani  tekshi-
rish  muammo  va  gipotezani  yaxshiroq  ifodalash  uchun  imkon  be-
radigan ba’zi voqeliklar  to‘g‘risida tasavvur berishga mo‘ljallangan. 
Va nihoyat, tadqiqot kauzal xulosalarni tekshirish uchun belgilanishi 
mumkin. Agar tadqiqot natijasini bir hodisaning boshqasini chaqirish 
tasdig‘i  uchun  ishlatilishi  mumkin  bo‘lsa,  boshqa  hodisani 
tushuntirishga harakat qilish mumkin. Shu bois, nima sababdan ayni 
hodisa shundayligining izohini topish uchun bu hodisa haqida yetarli 
darajada ma’lumot bo‘lganida mazkur tadqiqot mos keladi. Dasturn-
ing  murakkabligi  emas,  uning 
adekvatligi
  muhim  omil  hisoblanadi. 
Agar  dastur  tadqiqotchi  istagan  tipdagi  xulosalarga  mantiqiy  asos 
bersa, u adekvat dastur bo‘ladi. 
Tadqiqot  dasturiga  tadqiqotning  aniq  maqsadidan  qat’iy  nazar, 
quyidagi asosiy unsurlardan tashkil topishi kerak: 
1) tadqiqot maqsadlarining bayoni; 
 2) tekshiriladigan gipotezani bayon qilish (agar bo‘lsa); 
3) qo’llanilgan o‘zgaruvchanlar spetsifikasiyasi; 
4)  operatsionalizatsiya  usullari  bayoni  va  har  bir  o‘zgaruvchan-
ning o‘lchovi; 
5) kuzatishlarni tashkil etish va o‘tkazishning batafsil tavsifi. 
6)  to‘plangan  ma’lumotlarning  kelgusi  tahlilini  umumlashtiruvchi 
muhokamasi. 
Tadqiqot dasturi
 - muqobil raqobatlashuvchi gipotezalarni ifoda-
lash  jarayoni  hamda  by  gipotezalarni  tekshirish  uchun  taxminiy  na-
tijalarga  izoh  sifatida  ko‘rib  chiqish  imkonsiz  bo‘lgan  kuzatishlar 
usullarini  ishlab  chiqish  jarayoni.  Muqobil  raqobatlashuvchi  gi-
potezalar  ishchi  gipotezalar  kabi  ham  aniqlanadi.  Ular  biz 
tushuntirishga  urinayotgan hodisalarga  taalluqli  nazariyaning  manti-
qiy  tahlili natijasida  paydo  bo‘ladi.  Haqiqiy  alternativ  raqobatlashu-
vchi  gipoteza  bizning  asosiy  gipotezamiz  taklif  qilayotgan  munosa-
batlarni  qarab  chiqadi,  ammo  ularni  boshqa  sabab-oqibat  jarayoni 
nuqtai  nazaridan  izohlaidi.  Haqiqiy  raqobatlashayotgan  gipotezani 
biz  “boshqa  gipotezalar”  deb  atagan  gipoteza  bilan  aralashtirmaslik 
kerak. “Sotsial voqealardagi ko‘plab sababli aloqalarning mavjudligi 
sababli  biz  har  qanday  voqeada  ko‘plab  teng  ishonchli  izohlarga 
duch  kelamiz.  Gipotezani  va  asosiy  gipotezani  mantiqiy  jihatdan 
muqobil raqobatlashuvchi gipoteza ishonchliligini isbotlab bo‘lmasa, 

---

 
 
49 
u  gipoteza  bo‘ladi.  Tanqidiy  raqobatlashuvchi  gipotezani  ilgari  su-
rish-bu  ijodiy  jarayon  imtiyozi.  Sizning  tadqiqotingiz  qiymatini 
shubha  ostiga  qo‘yadigan  barcha  raqobatlashuvchi  gipotezalarni 
aniqlashni kafolatlovchi qat’iy va aniq qoidalar mavjud emas.