Халцаро бобур фонди

28 — Бобурнома
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

218
БОБУРМОМЛ
ш ам оли к ў т ар и л и б туради. Ч а н г ва туп- 
роқ кўп к ў т ар и л ад и . Бу ел й и л и га турт- 
беш м арта — ёзл ар и савр ва ж авзо ой- 
л а р и д а — п а ш а к а а л г а я қ и н ж у д а қат- 
ти қ эсади. К ў тар и л га н чанг ва тупроқ- 
дан биров-бировни к ў р м ай қ о л ад и , буни 
„аандий" деб айтадилар. Ж ав зо иссиқ ке- 
л ади, аммо ҳаддан т а ш қ а р и иссиқ бўл- 
майди. Иссиги Б ал х ва Қ ан д аҳ о р н и к и - 
ча бўлм аса-да, у е р л ар исси ги н и н г яр- 
м иси ча ч ўзилади.
Яна яхш и бир ж иҳ ати ш уки, ишчи ва 
ҳунармандлари жуда кўп. Ҳар бир иш ва 
ҳар бир нарса учун муайян киш илар бел- 
гилаб қўйилган. Уларнинг ҳар бири ота- 
бобоси қилиб келаётган ишни давом этти- 
риб келади. Мулла Ш араф „Зафарнома“ - 
да муболаға билан шундай битган эдики, 
Темурбек „Масжиди санг“ни қураётгани- 
да ҳар куни Озарбойжон, Форс, Ҳиндус-
тон ва бошқа ўлкалар сангтарошларидан 
и к к и юз к и ш и м асж идда иш ларди. Бир 
Огранинг ўзида менинг иморатларимда ҳар 
куни ушбу Огра тошйўнарларидан олти 
юз саксон к и ш и ишларди. Яна Огра, Сек- 
рий, Байана, Дўлпур, Гвалийар ва Кўйил- 
да ҳар куни бир минг тўрт юз тўқсон бир 
с а н г т а р о ш қ у р и л и ш л а р и м д а и ш л а р д и . 
Ҳиндустонда я н а б о ш қ а к ў п л а б ҳунар- 
манд ва итпчилар ҳаддан зиёд кўп.
Ҳ озирда Б ҳ и р а д а н Б и ҳ а р г а ч а — ме- 
н и н г т а с а р р у ф и м д а б ў л ган в и л о я т л а р - 
дан э л л и к и к к и к а р ў р даромад ту ш ад и. 
У нинг л ўнд аси ни қ у й и д а батафсил баён 
қ и л а м и з . Ундан с а к к и з ёк и т ў қ қ и з кар- 
ўри м енга итоат қ и л и б к е л аёт га н
рой 
ва р о ж а л а р н и н г м у л к л а р и д а н т у ш г а н
бўлиб, 
бу е р л ар у л а р г а қ а д и м д а н ти- 
р и к ч и л и к яроги бўлиб кел ган .
Ҳ и н д у с т о н д а н ғ о л и б п о д ш о н и н г қ ў л о с т и г а к и р г а н ж о й л а р
д а р о м а д и н и н г т а х м и н и й ҳ и с о б и
№ 
Вилоятлар 
Карурлар 
Л ак 
Танга
1. 
Сатлаж дарёсининг нариги 
томони ҳамда Бҳира,
Лаҳўр, Сийалкот, Дипалпур 
ва бошқалар
2. 
Саҳринд
3. 
Ҳисори Феруза
4. 
Пойтахт ш аҳар Деҳли ва Миёни 
Дуоб
5. 
Меват (Искандар (Лўдий) даврида 
(бизнинг ҳокимиятга) қўшилмаган)
6. 
Байана
7. 
Агра
8. 
Миёна(ўрта вилоятлар)
9. 
Гвалийар
10. 
Калпий, Сиҳунда ва бошқалар
11. 
Қаннўж
12. 
Санбал
13. 
Лакнур ва Баксар
14. 
Хайробод
15. 
Авад ва Б аҳрайиж
16. 
Ж ун пур
17. 
Курара ва Маникпур
18. 
Биҳар
19. 
Сарваар
20. 
Саран
21. 
Чапаран
22. 
Кандла
23. 
Рожа Руп Нарайн чегараси 
ўрталигидаги
Тирҳут
3 
33 
15989
1 
29 
31985
1 
30 
75174
3 
69 
50254
1 
69 
81000
1 
44 
14930
— 
29 
76919
2 
91 
19000
2
 
23 
57450
4 
28 
55950
1 
36 
63358
1 
38 
44000
1 
39 
82433
-
12 
65000
1 
17 
1369
4 
0 
88333
1 
63 
27282
4 
5 
60000
1 
55 
7506 2/1
1 
10 
18373
1 
90 
86060
43 
30300
2 
5 5 0 0 0
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

БОБУРНОМЛ
219
кумуш танга, 27 50000 қора танга
24. 
Чатсу, Маланадаги Рантанбўр
Бўлий 
— 
20 
—
25. 
Нагур 
— 
— 
—
26. 
Рааж а Бикрамажит [Рантанбўрдан] 
— 
— 
—
27. 
К аланж арий 
— 
— 
—
28. 
Р ааж а Синг Дэв 
— 
— 
—
29. 
Р ааж а Бикам Дэв 
— 
— 
—
30. 
Р ааж а Бикам Чанд 
— 
— 
—
Ҳиндустон ў л к аси ери ҳамда элин инг 
ў з и г а х о с л и к л а р и ва 
а ҳ в о л и ҳ а қ и д а
ў зи м га м аъ л у м бўлган, а н и қ л а г а н нар- 
с а л а р и м н и эслаб баён қ и л д и м . Б у нд ан 
с ў н г я н а ё з и ш г а а р з и г у л и к н а р с а г а
к ў з и м туш са, э ш и т и ш г а а р з и г у л и к би- 
рор нарса эш и тсам , битаман.
Р а ж а б о й и н и н г й и г и р м а т ў қ қ и з и н -
ч и си д а , д у ш ан б а к у н и х а з и н а н и к ўр и б
ч и қ д и к ва уни у л а ш а б о ш л а д и к . Ҳумо- 
ю н г а х а з и н а д а н е т м и ш л а к б е р и л д и . 
Ҳ ал и р ў й х а т г а о л и н м а г а н ва т е к ш и р и б
к ў р и л м а г а н я н а бир х а з и н а н и ҳ ам унга 
б ор -б уди ча и н ъ о м қ и л д и м . Я н а б аъ з и
б е к л а р г а ўн л а к , б а ъ з и л а р и г а с а к к и з
л а к , ет т и л а к , о л т и л а к д а н б е р и л д и . 
Л а ш к а р д а г и аф ғ о н л ар , ҳ а з о р а л а р , араб- 
л а р ва б а л у ж л а р г а ҳ ам д а 
ҳ а р бир ас- 
к а р г а м а в қ е и г а қ а р а б пу л и н ъ о м л а р и
б ўлди. Ҳ а р бир савдогар, ҳ ар бир толи- 
би илм ва, у м у м ан , л а ш к а р г а ҳам роҳ- 
л и к қ и л г а н ҳ а р бир к и ш и и н ъ о м , ҳадя- 
д ан ж у д а к ў п б а ҳ р а ва к о м и л насиб а 
олиб к е т д и л а р .
Л а ш к а р д а б ў л м аган л ар га ҳам бу ха- 
эи над ан кўп инъом ва ҳ а д я л а р юборил- 
д и . М а с а л а н , К о м р о н г а ўн е т т и л а к ,
М у ҳ ам м ад Зам о н м ирзога ўн беш л а к , 
А с к а р и й га , Ҳ и н д о л га ва, ум ум ан, барча 
у р у г -ай м о қ қ а, ў ғ и л л а р ва ёш болаларга- 
ча ж у д а куп т и л л а , к у м у ш , к и й и м л и к , 
қ и м м а т б а ҳ о то ш л ар ва қ у л л а р д а н совға- 
л а р ю борилди.
У томонда қо л ган бек ва сипоҳий- 
л а р г а ж у д а кў п и н ъ о м л а р ж ў н а т и л д и . 
С а м а р қ а н д , Х у р осо н, К о ш г а р , И р о қ қ а
қ ар и н д о ш -у р у ғ л а р учун совғалар ж ўна- 
ти л д и . С ам ар қанд ва Хуросондаги ш ай х - 
л ар га н а зр л а р юборилди. М ак к а ва Ма- 
д и н а г а ҳ а м н а з р л а р ж ў н а т и л д и . Ко- 
бул в и л о я т и билан В арсак садаси (лаш- 
к а р н и н г юз к и ш и л и к бўлинм аси) атро- 
фида я ш а й д и г а н ҳар бир к и ш и г а — эр-
к а к м и , аёлм и, қ у л м и , озодми, к ат т а ки- 
ш и м и , ёш болами — бундан қ а т ъ и на- 
зар, ҳам м асига бир ш оҳрухийдан инъом 
қ илинди.
Б и з дастлаб О грага к е л г а н д а одам- 
л а р и м и з б и л а н бу е р л и к л а р о р а с и д а
ғ а л а т и и х т и л о ф л а р ва б и р -б и р и н и ёқ- 
т и р м а с л и к к а й ф и я т и сезилиб турарди. 
А с к а р л а р и ва оддий х а л қ б и зн и н г ки- 
ш и л а р д а н қ ў р қ и б қ о ч а р д и л а р . Д е ҳ - 
л и ва О градан б ош қа 
барча қ ў р го н л и
х а л қ и қ ў р ғ о н л а р и н и м а ҳ к а м л а б , итоат 
ва б ў й су н и ш д ан бош т о р тди л ар . Санбал 
қосим С ан б ал и й н и н г , Б а й а н а Низомхон- 
н и н г қ ў л и д а э д и . М е в а т д а Ҳ а с а н х о н
М е в а т и й н и н г ўзи эди. Б у ф и тн аю фа- 
со д л ар н и б о ш лаган ўш а м у л ҳ и д (имон- 
сиз) п а с т к а ш н и н г ўзи эди. Д у л п ў р Му- 
ҳ а м м а д З а й т у н қ ў л и д а ,
Г в а л и й а р д а
Татар х о н С ар ан гхо н и й Р а п р и й д а Ҳусай- 
нхон Н у ҳ о н и й , И т а ъ в а д а Қ утб хон, Кал- 
п и й д а О лам х о н ҳ у к м р о н эд и л ар . Қан- 
н у ж ва Ган гн и н г у том они Н асирхон Ну- 
ҳ о н и й , М аъ р у ф Ф а р м у л и й си нгар и я н а 
ж у д а кў п а м и р л а р и бўлган д у ш м а н аф- 
гон лар қ ў л и д а эди. И бр о ҳ им вафот эт- 
м аси д ан и к к и -у ч йи л бурун у л а р ёвла- 
ш и б қ о л г а н э д и л а р . Мен И б р о ҳ и м н и
е н гган п а й т л а р и у лар Қ а н н у ж ва уни нг 
н а р и ё ғ и д а г и в и л о я т л а р н и қ ў л г а ки р и т - 
ган, Қ а н н у ж д а н б и р - и к к и м ан з и л буёқ- 
р о қ қ а к е л и б ж о й л а ш г а н д и л а р . У л а р
Д ар ё х о н н и н г ўғли Б и ҳ а р х о н н и подш оҳ 
қ и л и б к ў т ар и б , унга Султон М у ҳам м ад
деб л а қ а б б ер ган д и л ар . М аҳ ав и н д а Мар- 
ғу б қ у л ҳ у к м р о н л и к қ и л а р д и . Ш у н ч а
я қ и н ж о й д а т у р и ш и г а қ а р а м а й , 
мени 
к ў р и ш г а бирор м ар т а ҳам кел м ад и .
Биз Ограга келганда ж уда иссиқ пайт- 
л а р эди. О дам лар в а ҳ и м а д а н буту нл ай 
қочиб к ет ган д и л ар . Ў зим изга овқат, от- 
л а р г а е м -ҳ а ш а к топиб бўлмасди. Қ иш - 
л о қ л ар д а д у ш м а н л и к ва наф рат туфай-
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

220
БОБУРНОМА
ли д у ш м а н л и к , и т о ат си зл и к, ў ги р л и к ва 
й ў л т ў с а р л и к к а юз бургандилар. Йўллар- 
да юриб бўлм асди. Б и з ҳал и х а з и н а н и
улаш иб, ҳ ар бир ви лоят, ҳ ар бир ж о й г а 
и ш о н ч л и к и ш и л а р н и т а й и н қ и л и ш г а
ҳ ам у л г у р м а г а н э д и к . Б у н и н г у с т и га , 
ў ш а йил ж у д а иссиқ к ел ган д и . Куплаб 
о д ам лар д а ҳ ш а т л и қ а т т и қ гармсел таъ- 
с и р и д ан тап тап й и қ и л и б , ў л а бош ла- 
дилар. Ш у боис к у п г и н а бек л ар ва сара 
энг я х ш и й и ги т л а р н и н г руҳи туш иб кет- 
ди. У лар Ҳиндустонда қ о л и ш га к ў н м а й , 
кетиб қола бош ладилар.
К е к с а , т а ж р и б а л и б е к л а р б у н д ай
десалар, айби йўқ. У лар бундай гаплар- 
ни ай тг а н л ар и д а уни эш и тган к и ш и н и н г
ақ л у идроки у л ар н и н г қ аро р и тугри ёки 
нотўгри э к а н л и г и н и , я х ш и ёки ёмонли- 
гини а ж р а т а олади. Аммо к и м д и р ҳам м а 
н а р с а н и ў й л аб , бирор н а р с а г а қ а т ъ и й
қ арор қ и л га н булса, ай ти л ган сўзларни 
т а к р о р л а ш д а н ним а фойда. 
К ат т а-к и - 
ч и к д ан м ана ш у нд ай сузлар ва бундай 
б ем аза 
ф и к р л а р н и э ш и т и ш н и н г н и м а 
кераги бор. Ш униси қ и з и қ к и , бу сафар 
Кобулдан о тл анаётганим д а к ат т а -к и ч и к - 
лардан бир нечасини бек қил и б я н ги та- 
й и н л а га н эдим. М енинг булардан уми- 
дим ш у эдики, мен ўтга кир и б -чи қ сам
ҳам , сувга кир и б -чи қ сам ҳам , у лар ҳеч 
и к к и л а н м а й биз билан бирга к и р г а й л а р
ва ч и қ қ а й л а р . Мен қ ай си тараф га бор 
сам, у лар м ени нг ортим дан боргайлар. 
У лар м ени нг м ақса д и м га қ а р ш и сўз ай 
тадилар, ҳ ам м аси н и н г к ен гаш ва итти- 
ф о қи билан ў зи м и з ж а з м қ и л га н ҳар бир 
иш ва м уҳим нарсадан к ен гаш д ан чиқ- 
масдан бурун 
қ а й т а д и л а р , деб ўйлам а- 
гандим .
Б у л а р ў з л а р и н и ё м о н т у т д и л а р .
А м мо А ҳ м ад и й п а р во нач и ва Вали хо- 
зин булардан ҳам бадтарроқ бўлди. Ко- 
булдан ч иқиб , Иброҳим устидан ғалаба 
қо зо н и б , О грани о л гу н ч а Х о ж а К алон 
ўзини я х ш и тутди, мардона сўзлар айт- 
ти, ҳ и м м а т л и ф и к р л а р билдирди, бироқ 
Ограни эг ал л аг а н и м и зд а н бир неча кун 
ўтгач , у н и н г р а ъ й и б у т у н л ай ўзгар д и . 
А йнан Х о ж а К алон қ ай ти б к ет и ш га ас- 
тойдил аҳд қ и л га н эди.
О д ам л а р д а ги б ундай б е қ а р о р л и к н и
кўриб, барча б екл ар ни ч ақ и р и б , к ен гаш
ў т к а з д и к . Мен ш ундай дедим: „С алтанат
ва ж а ҳ о н г и р л и к к а қ у р о л -яр о ғ ва аслаҳа- 
ан ж о м си з эриш иб бўлмайди. П о д ш о ҳ л и к
ва а м и р л и к н а в к а р ва м у л к с и з м авж у д
б ў л о л м а й д и . Н е ч а й и л л а р ҳ а р а к а т
қи л и б , м а ш а қ қ а т л а р ч екиб, узоқ ерлар- 
ни босиб ўтиб, л а ш к а р тортиб, ў зим из- 
ни ва л а ш к а р н и ж а н г ва ў л им х атар и га 
с о л д и к . Т а н г р и н и н г м а р ҳ а м а т и б ил ан 
ш у н ч а кўп д уш м ан н и енгиб, бундай кат- 
та м а м л а к а т н и
э г а л л а д и к . Энди эса, 
қ ан д а й куч ва за р у р и я т м у н ч ал ар жон 
тортиб олган е р л а р и м и з н и ҳеч бир са- 
бабсиз таш лаб к е т и ш г а м аж б у р қил м оқ- 
д а. К и м б и зга х а й р х о ҳ бўл са, б у нд ан 
к ей и н бу каби сўэларни ай тм ас и н , ким- 
к и тоқ ат қ и л о л м ай к е т и ш н и н и я т қил - 
ган бўлса, кетсин, к ет гач , қ ай ти б кел- 
м а с и н “ .
Б у н д а й т ў ғ р и ва м а қ б у л с ў з л а р н и
к е т и ш н и я т и г а т у ш г а н ё к и ш у ер д а 
қ о л и ш н и ўйл аётган к и ш и л а р г а эслатиб, 
дағдаға қ и л д и м .
Х о ж а К ал о н н и н г 
бу ерда қ о л и ш г а 
к ў н г л и йў қ эди. Б и з ш у нга қ арор қил- 
д и к : Х о ж а К ал о н к ў п н а в к а р л и к и ш и
эд и. С о в ғ а л а р н и олиб , ж ў н а б к е т с и н . 
Кобул ва Газнида одам ж у д а к а м . Улар- 
ни қў л г а олиб, у ерда ҳ о к и м и я т ва тар- 
тиб ўрнатсин. Газни, Гардиз на Султон 
М асъ у д ийга т е ги ш л и бўлган ҳ а з о р ал ар
я ш а й д и г а н ж о й л а р и н и Х о ж а К а л о н г а
ин о ят қ и л д и м . Унга я н а Ҳ индустон нин г 
ўзидан уч-тўрт л а к фойда к ел т и р ад и ган
Ҳ урам (Куҳром ) в и л о я т и ҳ ам берилди. 
Хожа Мирмиронни ҳам Кобулга жўнатиш - 
га қарор қ и л д и к . Совғаларни олиб бориш 
унинг зиммасига юклатилди. Мулла Ҳасан 
Сарроф ва Т ў к а ҳ и н д у г а у л ар н и қабул 
қилиб олиш тайинланди.
Х о ж а К алон Ҳ индустонни ш у н ч ал ар
ёмон к ў р а р д и к и , к е т а ё т и б , Д е ҳ л и д а г и
уйи деворига ш у н д ай байтни ёзибди: