Халцаро бобур фонди

ТЎҚҚИЗ ЮЗ УЧИНЧИ (1497-1498) ЙИЛ ВОҚЕАЛАРИ
Боғи М айдоннинг орқасидаги Қўлба 
яланглигига тушилди. Самарқанднинг си- 
п оҳи ва а ҳ о л и с и П у ли М у ҳ ам м ад Чаб 
мавзесига ёпирилиб чиқди. Б изни нг одам- 
л а р и м и з т ай ё р б ў л м а г а н л и к л а р и боис, 
йигитлар аслаҳалангунча Султонқули ва 
Бобоқулини қўлга тушириб, қ ал ъ ага олиб 
кетдилар. Б ир неча кундан сўнг кўчиб, 
К ў ҳ а к н и н г ор қаси —Қ ўлбанинг бош ига 
туш илди. Саййид Юсуфбекни ў ш а куни 
С ам арқанддан ҳ ай дади лар. Ушбу юртга 
келиб мулозамат қилди.
С ам ар қ ан д д аги л ар у ж о йд ан кўчиб, 
бизни бу ердан қайтиб кетди деб ўйлаб, 
сипоҳ ва ш аҳар аҳли Мирзо кўпригигача 
ч и қ д и л а р . Бор й и г и т л а р н и қу р о л л ан и б
отл ани ш га буюрдик. И к к и тараф дан — 
Пули Мирзодан ва Пули Муҳаммад Чаб- 
дан куч келтирдилар. Тангри иш им изни 
ўнглади — ёв босилди. Зўр-эўр беклар ва 
сара-сара йигитларни қўлга тушириб кел- 
тирдилар. Шу ж ум ладан, Муҳаммад Мис- 
кин Ҳофиз дўлдойни ҳам. Унинг шаҳо- 
дат бармогини чопиб, олиб к елтирдилар. 
Я на М у ҳ ам м ад Қосим н аби р ани ин иси 
Ҳасан набира асир қилиб келтирди.
Бундай сипоҳий ва элга тан и қ л и йи- 
гитлардан х и й л а бор эди. Я на ш аҳ ар жан- 
гари йигитларидан Девонаи Ж ом абофни 
ва К а л Қ о ш у қ н и к е л т и р д и л а р к и , у лар 
олиш ув ва ж а н га р и л и к д а суяксиз, учар 
эдилар. Ғори Ошиқонда ўлган пиёдалар- 
н и н г қ а с о с и г а у л а р н и а з о б л а р б и л а н
ў л д и р и ш бую рилди. С ам ар қ анд элига бу 
к ат т а ш и к а с т эди. Б ундан сўнг қўрғон- 
дан ч и қ о л м а й қ о л д и л а р . И ш ш у дара- 
ж ага ет д и к и , б изн инг эл х ан д а қ ёқаси- 
гача бориб қ у л ва чўри к е л т и р а р эди- 
л ар .
Офтоб м езо н б у р ж и г а ў т д и , со ву қ
туш ди . К ен гаш га к и р а д и г ан барча бек-
л ар н и ч ақ и р и б , к ен гаш и б , ш у н га қарор 
қ и л и н д и к и , ш а ҳ а р о д ам л ар и ж у д а куч- 
си зланиб қо л ган . Т ангри ин ояти билан 
бу кун бўлса ҳам о ларм иэ, тонг-ла бўлса 
ҳам о л ар м и з. Т а ш қ а р и д а со ву қд а таш- 
виш тортгандан к ў р а, ш а ҳ а р н и н г я қ и н и - 
дан к ўчиб, бир қў р ғо н да қ и ш л о қ солмоқ 
к е р а к . К етад иган ҳам бўлсак, ул маҳал- 
да б е т а р а д д у д р о қ к е т и б б ў л а д и . Қиш - 
л о қ қ а Х о ж а Д и йд о р қ ў р ғ о н и н и масла- 
ҳат куриб, кўчиб Х о ж а Д и й д о р н и н г ол- 
дидаги я л а н г л и к к а ту ш и л д и . Қ ўргон га 
кириб уй ва к ап а ер л ар и н и тайи н қ и л и б , 
иш у с т а л а р и ва н а з о р а т ч и л а р қ ў й и б , 
ю ртга к е л д и к . Б и р неча кун қ и ш л ай д и - 
ган у й л а р т а й ё р б ў л гу н ч а я л а н г л и к д а
ў т и ри лд и .
Б у м у д д атда Б о й с у н қ у р м и р з о н и н г
Т у р к и с т о н га — Ш а й б о н и й х о н га кетма- 
кет к и ш и л а р юбориб, Ш ай б о н и й х о н д ан
к ў м а к ти л аган и ҳ а қ и д а г и хабар ёй илд и. 
Қ и ш л о қ у й л а р и тайёр бўлиб, қ ў р ғон га 
к и р д и к . Ш а й б о н и й х о н Т у р к и с т о н д а н
ж а д а л л а б , ў ш а с а ҳ а р б и з н и н г т у р г а н
ж о й и м и з устига к елди. Б и з н и н г л аш к а- 
р и м и з я қ и н д а эмас эди. Қ и ш л а ш масла- 
ҳ а т и б и л а н б а ъ з и л а р Р а б о т и Х о ж а г а , 
б аъ з и л а р Кобудга, б а ъ з и л а р Ш ероз қўр- 
ғонига к етган эд ил ар . Ш у н га қ а р а м а й , 
бор л а ш к а р б ил ан а с л а ҳ а л а н и б ч и қ и л - 
ди. Ш айб о н ийх о н ч и д аш бермай, ў зин и 
С ам ар қ а н д сари тортди. С ам ар қ а н д ат- 
р о ф и г а б о р д и . Б о й с у н қ у р м и р з о н и н г
муддаосидагидек бў л м агани учун у Шай- 
бонийхон билан я х ш и м у о м ал ад а бўлма- 
ди. Б и р неча к у нд ан сўнг Ш айбон ийхон 
ҳеч иш қ и л а олм ай, ноумид бўлиб Тур- 
к и сто н га қ ай ти б кетди.
Б о й с у н қ у р м ир эо ет т и ой қ а м а л д а
бўлди. Б и р у м и д во р л и ги Ш айбонийхон- 
дан эди, у ндан ҳам у м ид и ни узди. Бой-
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

БОБУРНОМА
55
с у н қу р м ирзо икки -уч юз оч уруги би- 
л а н Қ у н д у з г а —■
Х и с р а п ш о ҳ ю р т и г а
ж ун аб к етди. Т и р м и з атрофидян Амуни 
кечаётган пайтда Султон Масъуд мирзо- 
ни нг ҳам уруғи, ҳам м ўътабар к и ш и с и
Т и р м и з ҳ о к и м и С ай йид Ҳ усайн А к б ар
хабар топиб, Б ойсунқур м ирзонинг усти- 
га юрди. Мирзо сувдан ўтган эди. Мирим 
тархон уш анда сувга чўкди. Кейин қол- 
ган ай рим к и ш и л а р , куч-курон уларни нг 
қ ў л и га туш ди. Б ойсунқур м ирзонинг То- 
ҳир М уҳаммад исмли т а н қ у р и қ ч и си ҳам 
қу л га тушди. Б ойсунқур мирзони Хисрав- 
шоҳ я х ш и кутиб олди.
Б ойсунқур мирзо С ам арқандни таш- 
лаб ч и қ қ а ч , бизга хабари келди. Х о ж а 
Д и й д о р д а н о т л а н и б , С а м а р қ а н д г а йўл 
олдик. И ўлда улуғлар, беклар ва йигит- 
л ар б ирин-кетин исти қ б о лга ч и қ д и л а р . 
Раби ул-аввал ойининг охирларида келиб, 
ар к д аги Бустонсаройга туш дим . Тангри 
таолонинг ин ояти билан Сам арқанд шаҳ- 
ри, ви лояти муяссар бўлди ва ихтиёрим- 
га ўтди.
Ер ю зининг аҳоли яш ай д и гян қисми- 
да С амарқандча л ати ф ш аҳ ар кам роқдир. 
Б еш и н ч и и қли м дандир. У зунлиги 99 рам- 
зи ну ж у м и й д а р а ж а (градус), 56 д ақ и қ а , 
эни 40 д а р а ж а (градус) ва д а қ и қ а д и р . 
ТПаҳри — С ам арқанд, в и л о я т и н и Мова 
роуннаҳр дейдилар. Ҳеч душ ман қ аҳ р ва 
галаба билан буни эгаллаёлм агани учун 
„балдаи м а ҳ ф у з а “ — „ҳи м оядаги ш а ҳ а р “ 
д ей д и лар . С ам ар қа н д ҳ а з р а т и ам и р ул- 
м ў м и н и н У с м о н з а м о н и д а м у с у л м о н
бўлгандир. Саҳобадан Қусам ибн Аббос у 
ерга боргандир. Қабри Оҳанин дарвоза- 
сининг т аш қар и си д а. Ҳозир Мозори Шоҳ 
(Ш оҳи Зинда) номи билан м аш ҳ у р . Са- 
м ар қ ан д ни И скандар бино қи л ган . Мўгул 
ва турк улуси С емирқанд дерлар. Темур- 
бек (А мир Темур) пой тах т қ и л г а н эди. 
Т ем у р б екд ан и л га р и Т ем урбекдай улуг 
п о д ш о ҳ С а м а р қ а н д н и п о й т а х т қ и л г а н
э м а с . Қ а л ъ а с и н и н г д е в о р и н и у с т и д а н
қ ад ам л аб ўлчаб ч и қ и ш н и буюрдим. Ўн 
м ин г олти юз қ адам чиқд и.
Элининг барчаси сунний, покм азҳаб 
ва ш ар и а тга амал қил у вч и, дийнатли эл- 
дир. Ҳ азрати Расули А кр ам замонлари- 
дан бери М овароуннаҳрда ш у н ч ал и к кўп 
ислом и м о м л ар и ет и ш и б ч и қ қ а н л а р к и , 
б о ш қ а в и л о я т л а р н и н г бирортасида бун-
ч а л и к к ў п имом к у з а т и л м а г а н . Калом 
илм и имомларидан бўлган Ш айх Абуман- 
сур С ам ар қан д н и н г Мотурид номли ма- 
ҳ а л л а с и д а н д и р . К алом и м о м л ар и и к к и
гуруҳдир: бирини мотуридия дейдилар, 
б ири ни а ш ъ а р и я дейдилар. М отуридия 
ф ирқаси Ш айх Абумансурга мансубдир. 
Яна „Саҳиҳи Б у х о р и й 11 м уаллиф и Х ожа 
Исмоил Х артанак ҳам Мовароуннаҳрдан- 
дир. Имом Абу Ҳанифа мазҳабида „Ҳидоя“- 
д ан м ў ъ т а б а р р о қ к и т о б ф и қ ҳ и л м и д а
к ам , уни нг м уал л иф и ҳам Ф арғонанинг 
Маргинон номли вилоятидандир, бу ҳам 
М овароуннаҳрга киради.
С ам арқанд м аъ м ура (ободонлик)нинг 
ч ек кар о ги да бунёд топган бўлиб, ш ар қи
Ф а р г о н а ва К о ш ғ а р , ғар б и Б у х о р о ва 
Хоразм, ш им оли Тош канд ва Ш оҳрухия- 
ки, Ш ош ва Б анокат деб ёзадилар, жану- 
би Б а л х ва Т и р м и з. К ў ҳ а к (З ар а ф ш о н
дарёси) ш им олидан оқади, у Самарқанд- 
дан и к к и к урўҳ келади. Бу сув билан Са- 
м ар қ ан д орасида бир т еп а л и к бор, уни 
К ў ҳ а к ( к и ч и к тог) д е й д и л а р . Б у дарё 
К ў ҳ ак н и н г тубидан о қ қ ан и учун К ў ҳ ак 
суви дейдилар. Бу дарёдан бир катта ан- 
ҳор ч и қ ар га н л ар , балки к и ч и к дарёчадай 
бордир, уни Дярғам суви д ейди лар. Са- 
м а р қ а н д н и н г ж а н у б и д а н о қ ад и. Самар- 
қ ан дд ан бир ш а р ъ и й ч а келади. Самар- 
қ я н д н и н г боглари ва м а ҳ а л л а л а р и , яна 
н еча т у м а н л а р и бу сув б ил ан ободон. 
Б ух о ро ва Қ о р а к ў л г а ч а ў т т и з-қ и р қ йи- 
гоч масофага я қ и н ж о й л а р К ў ҳ ак суви 
билан ободон ва экинзордир. Ш ундай кат- 
та дарё эки н ва иморат иш ларид ан асло 
ортмайди, ш унинг учун ёзда уч-тўрт ой 
Б ухорога сув бориб етмайди. У зуми ва 
қовуни, олмаси ва анори, хуллас, барча 
меваси я х ш и бўлади. А йниқса, и к к и мева 
С амарқандда м аш ҳурдир: Самарқанд ол- 
маси ва С а м а р қ а н д н и н г соҳиби узум и, 
Қори Кобулдагидек тушмаса ҳам, қиш и 
қ ат т и қ совуқдир. Кобулча бўлмаса ҳам, 
ёзларда я х ш и ҳавоси бор.
Темурбекнинг ва Улуғбек мирзонинг 
и м о р ат л ар и , боғлари С ам ар қ анд маҳал- 
лаларида кўпдир. Самарқанд аркида Те- 
мурбек бир улуг к ў ш к солган, тўрт қават- 
ли, Кўксарой номи билан маълум ва маш- 
ҳур, жуда юксак иморатдир. Яна Оҳанин 
дарвозасига я қ и н қ а л ъ а н и н г ичида тош 
дан бир ж ом еъ м асж и ди солган, у ерда
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

56
БОБУРНОМА
а к с а р и я т Ҳ инди стондан олиб к ел и н ган
то ш й ў н ар л ар и ш л аган л ар . М асж иднинг 
п е ш т о қ и китобаси — ёзувида: „В аъ из 
я р ф а ъ у И б ро ҳ и м ал -қ аво и д а (ило охи- 
р и ҳ и ) “ о я ти н и ш у н д ай й и р и к ҳ ар ф л ар
билан ёзган л ар к и , уни бир к урўҳга я қ и н
ердан ўқиса бўлади. Бу ҳам ж уд а ю ксак 
им ор атд ир .
С а м а р қ а н д н и н г ш а р қ и д а и к к и боғ 
солган, унинг бири йи роқроқ бўлиб, Боги 
Бўлдудир, яқинроғи Боғи Д и лкуш о (кўн- 
гилочар)дир. У ердан Феруза дарвозаси- 
гача хиёбон қилиб, и к к и тарафида терак 
дарахтлари эктирган. Д илкуш о богида ҳам 
баланд к ў ш к солдирган. У кў ш к д а Темур- 
бекнинг Ҳиндистондаги уруш лари тасвир- 
ланган. Яна Кўҳак тепалигининг этагида 
К онигилнинг қора суви устида (бу сувни 
Обираҳмат ҳам дейдилар) бир боғ солган. 
Н ақ ш и Ж аҳ он деб номланган. Мен кўрган 
пайтда бу боғ бузилган эди, номи ҳам қол- 
маган эди. Я на С ам арқанднинг жануби- 
да Боғи Чанор бўлиб, қ а л ъ а га я қ и н д и р . 
Я на Сам арқанднинг қу й и қисм ида Боғи 
Ш амол ва Боғи Б и ҳ и ш т бор. Темурбек- 
н и н г н а б и р а с и , Ж а ҳ о н г и р м и р з о н и н г
ўғли М уҳаммад Султон мирзо Самарқанд- 
нинг тош қўрғонида — чақар д а бир мад- 
раса солган. Темурбекнинг қабри ва ав- 
лодидан ҳар к и м к и Самарқандда подшоҳ- 
л и к қилибди, уларнинг қабри ўш а мад- 
расададир.
Улуғбек м ирзонинг й и р и к иморатла- 
ридан С ам арқанд қ а л ъ а с и н и н г ичидаги 
мадраса ва хонақоҳдир. Х онақоҳнинг гун- 
бази ж у д а катта гунбаздир; оламда унча- 
л и к катта гунбаз йўқ, деб ҳисоблайдилар. 
Яна бу мадраса ва хонақоҳга я қ и н бир 
я х ш и ҳаммом солдирган, бу Мирзо ҳам- 
моми сиф атида м аш ҳ у р д и р . У нинг саҳ- 
нига ҳар х и л тош лардан тўш алган. Ху- 
росон ва С а м а р қ а н д д а б у нд ай ҳам м о м
борлиги м аъ лу м эмас. Я н а бу мадраса- 
нинг жанубида масж иди М у қаттаъ ном- 
ли бир м асж и д солдирган. М у қаттаъ(бў- 
лакл анган) д ейиш ларининг сабаби, бўлак- 
бўлак ёғочларни тараш лаб, ислим ий ва 
хитойи н а қ ш л а р солингани, бутун девор- 
лари ва ш иф тлари ушбу йўсинда нақтп- 
л анганидандир. Б у м асж и днин г қибласи 
билан мадраса қибласининг орасида кўп 
тафовут бор. А ф тидан, бу м асж и д қибла- 
сини ан и қ л а ш д а м у н а ж ж и м усулини (ас- 
трономик йўсинда) қўл л аган лар . Я на бир
ю ксак иморати К ў ҳ а к тепалиги этакла- 
ридаги р асадхонадирки, бу з и ж битмак 
(астрономик ж адвал тузиш )нинг маскани- 
дир. Уч қава тл и д и р . Улуғбек мирэо бу 
расадхонада „З и ж и Кўрагонийс („Кўраго- 
ний астрономик ж а д в а л и “ )ни тузгандир^ 
ки, оламда ҳозир бу ж адвал амалдадир. 
Б о ш қ а а с т р о н о м и к ж а д в а л б и л а н кам
ам ал қ и л а д и л а р . Б у н д ан бурун „ З и ж и
Элхоний“ („Элхоний астромик ж а д в а л и “- 
)га амал қ и л и н ар эдики, уни Х ож а Носир 
Тусий Ҳалокухон замонида Мароға шаҳ- 
рида тузгандир. Ҳ алокухонни Элхон ҳам 
дейдилар. А ф тидан, оламда етти-саккиз- 
дан ортиқ расад тузилмаган. Ш у жумла- 
дан, бири — Маъмун халиф а расад тузган- 
ки, „Зи ж и М аъмуний“ни ўша асосда ёзган- 
лар. Я на бирини Б атли м у с тузган. Яна 
б и р и Ҳ и н д и с т о н д а р о ж а Б и к р а м а ж и т
ҳ и н д у зам о н и д а М алўт 
м а м л а к а т и д а н
У ж ж а й ва Д ҳ ар ш аҳ арл ар и да тузилган. 
Б у ж ойлар ҳозир Манду номида машҳур- 
дир. Яна бир расад тузганлар, ҳозир ҳин- 
дулар амал қиладиган Ҳиндистондаги ра- 
сад шудир. Бу расад тузилганига бир минг 
беш юзу саксон тўрт йил бўлган. Бу ав- 
валги з и ж л ар г а қараганда нуқсонлироқ- 
дир.
Яна К ўҳак тепалигининг этагида, ғарб 
томонида Улуғбек мирзо Боғи Майдон деб 
ат ал ган бир бог солгандир. Б у богнинг 
ўртасида бир юксак иморат қад кўтарган. 
Буни Чилсутун (қир қ устунли) дейдилар, 
и к к и қ а в а т л и , у ст у н л а р и н и н г ҳ ам м аси
тошдан. Б у и м оратн инг тўрт бурчагида 
минорасимон тўрт бурж (ичи ай ла н а зи- 
нали миноралар) т и к л а г а н л а р к и , юқори 
ч и қ и л ад и ган й ўллар бу бур ж л ар орқали- 
дир. Б о ш қ а ҳам м а ж о й л ар д аги устунла 
ри тошдан. Б аъ зи си н и тошни йўниб илон 
ўралган тарзда ў й м ак о р л и к билан ишла- 
ган л ар . Ю қ о р и д аги қ а в а т н и н г тў р т то- 
м они а й в о н б ўлиб, у с т у н л а р и т о ш д а н
я сал ган . Ўртаси ч о р дар а (тўрт эш и к л и ) 
у йд и р . И м о р ат асоси б у ту н л ай тош дан 
қ а л а н и б я с а л г а н . Б у и м о р ат д ан К ў ҳ а к
тепали гига қарати б этакда я н а бир боғ- 
ч а с о л г а н , у н д а бир й и р и к то ш т а х т
қ ў й и л ган , узунли ги т ах м и н ан ўн тўрт-ўн 
беш қари бўлиб, эни етти-саккиз қ ар и , 
бўйи бир қ ар и . Б ундай катта тошни анча 
йироқ йўлдан к е л т и р га н л ар . Ў ртасидан 
дарз кетган. А й т и ш л ар и ч а, тош ни бу ерга 
к ел ти ри ш ган д ан сўнг дарз кетган. Ушбу
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

БОБУРНОМЛ
57
богчада я н а бир чордара иморат солган, 
изораси (асоснинг т аш қ и безаги) бутунлай 
ч иннидан, уни Ч и н н и х о н а дейдилар. Хи- 
тойдан одам юбориб к елтиртирган.
С а м а р қ а н д қ а л ъ а с и н и н г и ч и д а я н а
бир қ ад и м и й иморат бор. Уни масж иди 
Л а қ л а қ а дейдилар. Унинг гунбази ўрта- 
сида ерни тепсалар бутун гунбаздан „лақ- 
л а қ “ товуш и к ел ад и, қ и з и қ ҳодисадир. 
Ҳеч ким бунинг сирини билмайди.
Султон А ҳ м ад м и р з о н и н г зам о ни д а 
ҳам бек ва к и ч и к беклар куп бог-боғча- 
л ар барпо этдилар. Ш у ж у м л ад ан , Дар- 
в еш М у ҳ а м м а д т а р х о н н и н г ч о р б о ғ и ч а 
саф олик ва ҳ аво л и к, кўзни яш н атад и ган
чорбоғ к а м . Б о ғи М айдондан қ у й и р о қ , 
т еп а л и к устида Қулба я л а н г л и ги г а туташ
бир чорбоғ солибди. Б у я л а н г л и к унинг 
п а с т и д а я с т а н и б ё т а д и . Ч о р б о ғд а ҳ ам
паст-баланд ерларни пухта р еж а асосида 
тузатиб, қай р ағо ч лар , сарв ва оқ терак- 
лар э к к ан л ар , х и й л а к ў р к а м манзилдир. 
К ам ч и л и ги ш у к и , катта оқар суви йўқ.
С ам арқанд ш а ҳ р и аж ой иб ораста бир 
ш аҳ ар д ир. Б у ш аҳ ар н и н г бир хусусияти 
б о р к и , б у н а қ а с и к а м д а н - к а м ш а ҳ а р д а
бўлади, я ъ н и ҳар ҳ унарм андни нг алоҳи- 
да б о зо р и бор, б и р -б и р и г а а р а л а ш г а н
эмас, бу қ и з и қ расмдир. Я х ш и нонвой- 
л и к л а р и ва о ш п а з л и к л а р и бордир. Олам- 
да я х ш и қ о ғо з С а м а р қ а н д д а н ч и қ а д и . 
Қоғоз ж у в озл ари га сув буткул Конигил- 
д ан к е л а д и . К о н и г и л С и ё ҳ о б (қ о р а с у в ) 
ё қ ас и д а д и р к и , бу қорасувни О бираҳмат 
ҳам дейдилар.
С ам ар қанд ни нг я н а бир матоси қир- 
м изи б ахм ал д и р к и , уни атроф ва йироқ- 
я қ и н л а р г а элтадилар.
Т е в а р а к - а т р о ф и д а я х ш и ў л а н г л а р и
бор. Б и р м а ш ҳ у р с а й х о н л и к К о н и ги л
ў л ан г и д и р . С ам ар қ а н д ш а ҳ р и д а н ш ар қ
т а р а ф д а , б и р о з ш и м о л г а м о й и л , б и р
ш а р ъ и й к ел ад и, қорасуви бор, уни Оби 
Р аҳ м ат ҳам дейдилар: К о н и гил н инг ўрта- 
сидан о қад и, етт и -сак к и з тегирм он сув 
бор. Бу сувнинг атрофи бутунлай сув оли- 
надиган ж ой л ар д ан иборат. Б а ъ з и л а р бу 
ў л ан г н и н г асли номи Конобгир (кўлм ак) 
д ей д и л а р , бироқ т а р и х л а р д а ф а қ а т Ко- 
ни гил деб ёзадилар, х и й л а я х ш и сайхон- 
л и к д и р . С ам ар қа н д н и н г султонлари ҳа- 
м и ш а бу с а й х о н л и к н и ёзг и и с т и р о ҳ а т
ж о й и қ и л ад и лар . Ҳ ар йили бу сайхонлик- 
к а чиқиб, бир ой, и к к и ой я ш а й д и л ар .
Б у сай хо н л и к н и н г юқорирогида, шарқи- 
ж ан у б том онда я н а бир ў л а н г м а в ж у д
бўлиб, Хон юрти деб номланган. У Самар 
қ а н д н и н г ш а р қ и й томонидадир, Самар- 
қ а н д д а н б и р й и ғ о ч н а р и д а . Қ о р а с у в
унинг орасидан ўтиб, К онигилга боради. 
Хон юртида бу Қорасув юқоридан шун- 
дай айланиб к ел а д и к и , ичида бир л аш
каргоҳ сиғадиган ер бор. Ч и қ а р ери хий- 
ла тордир. Б у ернинг хуш ҳаволилигини 
кўзлаб, Самарқанд қам ал и да бир қан ча 
вақт бу ерда тўхтаган эдик. Яна бир сай- 
хо нл и к Бўдана қ ўриғид ир (ёзги истиро- 
ҳатгоҳ), Боги Д и л к у ш о билан Самарқанд 
орасида. Яна бири К ўли Мағок сайхон- 
лигидир: Самарқанддан и к к и ш ар ъ и й ч а 
к ел ад и , ғарб томонда бўлиб, бироз ши- 
молроқда. Бу ҳам я х ш и г и н а сайхонлик- 
дир. Б и р ёнида бир кат т а кўл бор, шу 
боис Кўли Магок ўланги, дейдилар. Самар- 
қанд қам али да мен Хон юртида ўтирга- 
нимда, Султон А ли мирзо бу ерда тўхта- 
ганди. Яна Қулба сайхонлиги бор, бу кич- 
к и н а р о қ я л а н г л и к д и р . Ш и м о л и Қ улба 
кенти ва К ўҳак дарёси, жануби Боғи Май- 
дон ва Дарвеш Муҳаммад тархоннинг чор- 
боғи, ш арқ и К ў ҳ ак тепалиги.
М овароуннаҳрнинг я х ш и вилоятлари 
ва тум анлари бор. Сам арқанд я қи н и д аги
катта вилоят Бухородир. Самарқанднинг 
гарби й т а р а ф и д а н й и г и р м а беш йиғоч 
йўлдир. Б у хо р о нин г ҳам бир неча туман- 
л а р и бор. Б у ж у д а а ж о й и б ш а ҳ а р д и р . 
Меваси кўп ва я х ш и бўлади, қовуни ҳам 
ж у д а я х ш и б ў л а д и . М о в а р о у н н а ҳ р д а
Б у х о р о қ о в у н и ч а к ў п ва я х ш и қ о в у н
б ў л м а й д и . Ф а р г о н а в и л о я т и д а н Ахси- 
ни нг бир нав қовуни борки, „миртему- 
р и й “ д ейди лар, бу қовундан чу чу кр о қ ва 
но зи к р о қ бўлса-да, бироқ Б ухорода ҳар 
нав қовун кўп ва я х ш и бўлади. Я на Бу- 
хоро қар о л и си м аш ҳ у рд и р. Бухоро қаро- 
лиси д ек қар о л и ҳеч ерда бўлмас: пўсти- 
ни арчиб, қуритиб, табаррук қил и б ви- 
ло ятд ан в и л о я т г а эл тад и л ар. И чни юм- 
ш а т и ш учун кўп я х ш и даводир. Парво 
ри (семиз) товуғи ва ғози кўп. Моваро- 
унн аҳ р д а Бухоро м ай л ар и д ан ў т к и р р о қ
шароб бўлмас. Мен С ам арқ ан д д а аввал 
и ч г а н л а р и м д а Б у х о р о ш а р о б л а р и д а н
ичар эдим.
Я н а К е ш в и л о я т и д у р . С а м а р қ а н д - 
ни нг ж ан у б и д а , т ў қ қ и з йиғоч йўлдир. 
С ам ар қ анд билан Кеш орасида бир тоғ