Халцаро бобур фонди

ТЎҚҚИЗ ЮЗ ИККИНЧИ (1496-1497) ЙИЛ ВОҚЕАЛАРИ
Ушбу қ и ш д а Б о й су н қ у р м и р зо н и н г 
и ш и ан ча р и в о ж топган эди. Султон Али 
м и р з о т о м о н и д а н А б д у л к а р и м а ш р и т
К ў ф и н ва ун и н г я қ и н и д а г и м авзел арга 
к е л га н эди. С ам ар қан д д ан М аҳдий Сул- 
т о н Б о й с у н қ у р м и р з о л а ш к а р и н и н г
ҳ у ж у м ч и қ и с м и н и бошлаб к елиб, булар- 
н и н г
у с т и г а т а ш л а н д и . А б д у л к а р и м
а ш р и т б илан М аҳдий С ултоннинг ўзла- 
ри юзма-юз б ўлди лар. А б д у л к ар и м н и н г 
отига М аҳдий Султон ч ер к аси й қ и л и ч
солиб й и қ и т д и . Ўзи тураётган ҳо л атид а 
М а ҳ д и й С у л то н қ ў л и н и н г т и р с а г и д а н
чопди. У ни қ ў л г а т у ш и р и б , ў ш а ҳуж ум - 
чи л а ш к а р н и я х ш и босдилар. Б у султон- 
л ар С ам ар қанд и ш и н и ва м и р зо л ар н и н г 
с а л т ан ат и н и к у ч си з билиб, ай рилиб, ба- 
ҳорда Ш айбон ийхон қ о ш и г а кет д и л ар .
Ш унча в о қ еалар дан сўнг сам арқанд- 
л и к л а р тўплан иб, Султон А ли м ирзонинг
қ а р ш и с и г а л а ш к а р т о р т и б ч и қ д и л а р .
Б о й су н қ у р м ирзо С арипулга келди. Сул- 
тон А ли м ирзо Х о ж ай и К ордзанга кел- 
ди. Ушбу ф урсатда Х о ж а М унир Ўший- 
ни нг қ у т қ у си билан Х о ж а А булм акорим
ва А н д и ж о н бекл ар ид ан Вайс Л оғарий, 
М уҳам м ад Б о қи р ва яна Қосим дўлдой 
ҳам д а Б о й су н қ у р м и р зо н и н г бир гуруҳ 
я қ и н к и ш и л а р и Бухоро устига ю рдилар. 
Я қ и н ет ган ла р и д а Б у х о р одаги л ар хабар- 
дор б ўлди лар, бу л ар н и н г и ш л а р и юриш- 
май, ортга қ ай тд и л а р .
Султон А ли м ирзо билан к ў р и ш г а- 
н и м и зд а, ёзда у л ар Б ухородан, мен Ан- 
д и ж о н д а н к е л и б , С а м а р қ а н д н и қ а м а л
қ и л а м и з , деб к е л и ш и л г а н эди. У ша ваъ- 
д а л а ш у в г а к ў р а , р ам азо н о йида Анди- 
ж ондан отланиб, Ё р я й л о қ мавзесига ет- 
ган д а, м и р з о л а р н и н г юзма-юз ўтирган- 
л а р и х а б а р и н и э ш и т и б , Т ў л у н Х о ж а
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

52
БОБУРНОМЛ
мўгулни икки-уч юз ж а н г а р и й и ги т л ар
б и л а н ҳ у ж у м ч и қ и с м қ и л и б а й и р д и к . 
Я қ и н етган и м и зд а Б ойсун қур м ирзо биз- 
н и н г б о р а ё т г а н и м и з д а н х а б а р т о п и б , 
сафи буэилган йўсинда о р қаси га қайта- 
ди. Бу йи гитл ар уш а кеча у л арн и н г йўли- 
ни к ў н д а л а н г и г а кесиб ч и қ и б , к ў п ки- 
ш и н и отиб, ан ча ў л ж а к е л т и р д и л ар .
Б и з б и р - и к к и к у н д а н с ў н г Ш ер о з 
қ ўр го н и га етдик.
Ш ероз Қосим дўлдойда зди. Қўрғон- 
беги Ш ерозни са қ л а й олм ай, қў р го н ни 
то п ш и р д и . Ш ероз қ ў рго н и И броҳим сору 
и х т и ёр и га берилди. Тонгда ф итр ҳайи- 
ти нам озини ў ш а ерда ўқиб, С ам арқанд
сари йўлга ч и қ и б , Обёр истироҳатгоҳи- 
га туш дик. Ў ш а куни Қосим дўлдой, Вайс 
Л о ғ ари й , Ҳ асан набира, Султон Муҳам- 
мад Сайфал, Султон М уҳаммад Вайс уч- 
тўрт юз к и ш и билан к елиб, м улозам ат 
қ и л д и л ар. Б ойсунқур мирзо кўчиб, орқ- 
ага қайтгач, биз айрилиб подшоҳ қуллу- 
ғига к ел д и к , дейиш ди улар. Охири маъ- 
лум бўлди ки, булар баҳслаш иб Бойсун- 
қур мирзодан айрилиб, Шерозни мудофаа 
қилгани келган эканлар. Шероз иш и бун- 
дай бўлгач, ноилож қолиб келиш ибди.
Қ о р а б у л о қ қ а т у ш г а н и м и з д а б а ъ з и
ерли к и ш и л ар г а бебошлик қилган (тала- 
ган ) м ў ғ у л л а р н и т у т и б к е л т и р д и л а р .
Қосимбек сиёсат учун икки-учтасини пар- 
ча-парча қилдирди. Тўрт-беш йилдан сўнг 
ҳарбий саргардонликларда Масчодан хон 
қотпига — Т о ш кен тг а йўл о л ган и м и зд а 
Қ осим бек ш у сабабли биздан ай р и л и б , 
Ҳисорга кетди. Қорабулоқдан ўтиб, сув 
кечиб, Ём тўғрисида ту ш д и к. Ушбу кун 
баъзи хос беклар Хиёбон бошида Бойсун- 
қ у р м ирзонинг одамлари билан тўқнаш- 
дилар. Султон А ҳм ад Танбалнинг бўгзи- 
га найза санчиб йи қитд ил ар , л ек и н қўл га 
туш м ади. Х ож а К алоннинг катта акаси 
Х ож аго М улло Садрнинг йўғон томири- 
га ў қ т е г д и . Ў ш а з а ҳ о т и Т а н г р и раҳ- 
м а т и г а борди. Ж у д а я х ш и й и г и т эди. 
Отам ҳам қадрлаб, муҳрдор қилиб эди. 
Толиби и л м л и г и бор эди, ти л н и х и й л а 
билар эди, мактуб ёзиш и ҳам я х ш и эди. 
Қ у ш ч и л и к н и ва дуо билан ём ғир ёғди- 
риш ни ҳам биларди.
Ём атроф ларида эк а н и м и з д а ш аҳар- 
дан кўп бозорчилар ва ҳар х ил одам лар 
ч и қ и б , ўр д ам из бозорга ай лан и б , савдо-
сотиқ қ и л а р эдилар. Б и р к у н и к е ч қ у р у н
бирдан х а л о й и қ гавғо к ў т а р и б , мусул- 
м о н л а р м о л и н и б а т а м о м т а л о н - т о р о ж
қ и л д и л а р . Л а ш к а р забти ш у д а р а ж а д а
эд и ки , э л н и н г т а л ан г а н н а р с а л а р и н и н г
ҳ а м м а с и н и с а қ л а м а й қ а й т а р и б берсин- 
л ар, деган ф арм он бўлди. Эртаси эрта- 
лаб икки-уч соат ич ид а бир қ а т и м ип ва 
и г н а с и н и г и г а ч а б и р о р н а р с а л а ш к а р
қ ў л и д а қ о л м а д и , ҳ а м м а с и н и эга л а р и га
қ а й т а р и б бердилар.
У ердан кўчиб С ам ар қа н д н и н г ш а р қ
т а р а ф и д а г и Х он ю р т и г а т у ш и л д и . Б у
ж ой С ам ар қ ан д д ан уч ку рўҳ масофада. 
Қ ирқ-эллик ку н бу юртда ўтирилди. Бу 
ю ртдалигим изда бир неча маротаба таш- 
қар и дан ва ич кар и дан ю р ак л и йи гитл ар
Хиёбонда я х ш и қ и л и ч чопиш ди. Б и р мар- 
та Хиёбонда Иброҳим бекчик қиличбоз- 
л и к қ и л га н д а юзини чопдилар. Ш ундан 
сўнг уни Иброҳим чопуқ дер эдилар. Яна 
бир сафар Хиёбонда П ули М агокда (Ғор 
кўприги) А булқосим кўҳбур бировни гур- 
зи билан урди. Я на бир марта Хиёбонда 
Тарнов мавзесида ж а н г бўлди. Мирзошоҳ 
қ а в ч и н гу р зи б ил ан б ировн и қ у л а т д и . 
М ирзош оҳ қ а в ч и н н и эса ш у н д ай чопди- 
л а р к и , бў й н и н и н г я р м и г а ч а к еси л ган д и , 
кат т а т о м и р и г и н а кеси л м аган д и .
Хон ю ртида эк а н и м и з д а қўрғондаги- 
лар фириб билан к и ш и юбориб, кечаси 
Ғори О ш иқон тар аф и га к ел и н г, қўргон- 
ни берам из, дедилар. Б у хаёл билан ке- 
ч а с и о т л а н и б , П у л и М а г о к к а б о р д и м . 
Б и р г у р у ҳ сар а й и г и т л а р ва п и ё д а л а р
в а ъ д а л а ш г а н ерга юборилди. И ч к а р и д а н
б изн инг пи ёдалардан ғаф л атд а қолдириб 
тўрт-бештасини ў л д и р д и л а р к и , хабардор 
бўлдик. Х и й л а ж а с у р п и ёд ал ар эдилар. 
Б и р и с и н и н г оти Ҳ о ж и эди. Менга ёшли- 
гидан х и зм ат қ и л а р д и . Я н а бири ни Маҳ- 
муд Кундури сан гак дер эди. Б ар ч а си н и
ў л д и р д и л ар .
Б у ю ртда эк а н и м и з д а С ам ар қан д д ан
ш а ҳ а р л и к л а р ва б о зо р чи л ар ш у н ч а л и к
кў п ч и қ қ а н э д и к и , л а ш к а р ўрдаси ша- 
ҳ ар га ай л а н г ан д и . Ш а ҳ а р д а н ҳар ни м а 
истасалар, л а ш к а р г о ҳ д а н т о п и лар ди . Бу 
м у д д а т д а С а м а р қ а н д д а н б о ш қ а б а р ч а
қ ў р ғ о н л а р ва тоғу туз қ ў л остим га ки- 
риб эди. Ш овдор т о ғ и н и н г этаги да Ур- 
гут номли қў р ғо н ни бир ж а м о а беркит- 
ди. Зар у р а т бўлиб бу юртдан к ўчиб, Ур- 
гут у с т и г а б о р и л д и . Т о қ а т қ и л о л м а й
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

БОБУ РНОМЛ
53
Х о ж а Қ о зи н и орага солиб к ел д и л ар . Б из 
ҳам г у н о ҳ л а р и н и афв қ и л д и к . Я н а Са- 
м ар қ ан д қ а м а л и г а қ а й т д и к .
Ушбу й и л и Султон Ҳ усайн мирзо би- 
л ан Б адиуззам он мирзо орасидаги нифоқ- 
л ар уруш га айланди. Б у нин г тафсилоти 
ш у к и , ўтган йи л и Б ал х н и Б адиуззам он 
м ирзога, Астрободни М узаффар мирзога 
бериб қ у л л у қ қ и л д и р г а н эди, бу ҳ ақ д а 
ю қорида ёзган эдик. Ў ш а муддатдан бу 
муддатгача кў п элчилар бориб-келдилар.
О х и р и А л и ш е р б е к ҳ а м э л ч и л и к к а
к е л д и . Ҳ ар ч а н д ҳ а р а к а т қ и л с а л а р ҳам 
Б ад иу ззам о н мирзо Астрободни инисига 
б ерм оққа рози бўлмади: „Менинг ўглим 
М уҳаммад Мўмин мирзони хатна қилган- 
да, мирзо унга б а ғи ш л а г а н “ , деди.
Б и р к у н и А лиш ербек билан Ҳусайн 
Б о й қ ар о орасида бир суҳбат бўлиб ўтди- 
к и , бу м и р зо н и н ғ т е з ф а ҳ м л и г и га , Али- 
ш ербекнинг к ў нгли нозик ва ю мшоқли- 
гига далилдир. Алишербек махфий сўзлар- 
ни м ирзонинг қулоғига кўп гапирди. Та- 
гин дедики: „Бу сўзларн и у н у ти н г“ . Мир- 
зо д арҳол ай тд и к и: „Қайси с ў зл ар н и ?“ . 
А ли ш ер б ек кўп т аъ си р л ан и б , роса йиг- 
лади.
Охири ота-ўгил орасидаги бу гап-сўз- 
л ар ш у нга олиб кел д и ки , отаси отасининг 
устига ва ўғли ў гл ин инг устига Б ал х ва 
А стр о бо д га л а ш к а р т о р т д и л а р . Султон 
Ҳ усайн мирзо Б адиуззам он мирзо усти- 
га, М узаффар Ҳ усайн мирзо Мўмин мир- 
зо устига л а ш к а р тортди. Гурзивоннинг 
қу й и си д а Я кч и р ог ўтлоғига қ уйи дан Сул- 
тон Ҳ усайн м ирзо, ю қоридан Бадиузза- 
мон мирзо кел д ил ар. Ч орш анба ку н и ра- 
мазон ойининг бошида А булмуҳсин мир- 
зо Султон Ҳ у сайн м и р зо н и н г бир неча 
беклари ва бир даста ҳ у ж у м ч и си билан 
ил гарир оқ келди. У нч ал ик кўп уруш ҳам 
бўлмади, Б адиуззам он л а ш к а р и босилди. 
Кўп сара й и ги тл ар қ ўлга туш ди. Султон 
Ҳ усайн мирзо барчасининг бош ини кес- 
тирди. Ёлғиз бу эмас, қач о н ки бир ўгли 
ёвл аш ган бўлса, ҳ ам и ш а бостирди. Қўлга 
туш ган н а вкар л ар и н и н г барчасининг бо- 
ш и н и к е с т и р д и . Ҳ а қ у н и н г т о м о н и д а
бўлгач, у не қилси н.
Б у м и р зо л ар ш у н ч а л и к б у з у қ ч и л и к
ва ай ш -и ш ратга м аш ғул эд ил ар ки , рама- 
зондек табаррук ва ази з ойга бир кеча- 
л и к ф у р с а т қ о л г а н д а , о т а с и д е к к ў п н и
кўрган ва иш биларм он подшоҳ яр им кун-
л и к йўлдан келган вақтда ҳам, отасидан 
и й м анм ай , Худодан қ ў р қ м ай , ҳануз иш и 
май ичмоқ, м аж лисороли к билан дилхуш- 
л и к к а берилмоқ бўлди: м у қар р ар д и р к и, 
бундай к и ш и ўш андай ш и к аст топади ва 
бундай яш аган элни ҳар ким енга олади.
Неча й и л к и , Астробод ҳ укум ати Ба- 
диуззамон мирзода эди, хонадон аҳ л и ва 
х и зм атк ор л ар ҳамда й и г и т я л а н г и ж уда 
серзавқ ва зеб-зийнатга ботган эди. Ол- 
тин ва кум уш асбоб-анжомлари ж уда кўп 
эди. Дабдабали к и й и н ган й и гитл ар и ва 
ч о п қ и р о тлари беҳисоб эди. Б ар ча си н и
ш у ерда бой берди. Қочаётганида тоғ йўли- 
га учраб, эниш ва учма ж о й л ар га йўли- 
қиб, ўзи т аш виш билан учмадан тушди. 
Кўп эли бу учмада нобуд бўлди.
Султон Ҳусайн мирзо ўғлини бостир- 
гандан сўнг, Б ал х га келди. Бадиуззамон 
мирзо Б а л х г а Ш ай х А ли тағойини қўйиб 
эди. Чора қ и л а олмай, чиқиб Б ал х н и топ- 
ш и р д и . С ултон Ҳ у сай н м и р зо Б а л х н и
Иброҳим Ҳусайн мирзога бериб, Муҳам- 
мад Валибек ва Шоҳ Ҳусайн танқўриқ- 
чини у билан қолдириб, ўзи Хуросонга 
қайтиб кетди.
Б ад и у ззам о н мирзо ш и к ас тд ан сўнг 
таланиб, бор-будини олдириб, йигит-яланг 
ва яёв-ялан ги билан Қ у н д у зга—Хисран- 
ш оҳга томон йўл олди. Х исравш оҳ ҳам 
я х ш и х и з м а т л а р қ и л д и . От ва туяд ан , 
чодир ва шоҳона чодирлардан, балки бар- 
ча сипоҳилик ярог-аслаҳасидан мирзога 
ва м ирзо билан б ў л ган л ар га бериб, ш у 
даражада хизмат ва одамгарчилик қилди- 
ки, буни кўрганлар: бурунги ярог-аслаҳа 
билан бунинг ўртасида фарқ йўқ, тафовут 
б ал к и т и л л а ва к ум у ш н а р с а л а р д а ги н а
холос, дедилар.
Султон Масъуд мирзо билан Хисрав- 
ш оҳнин г орасида Султон М асъуднинг бе- 
қ а р о р л и г и , Х и с р а в ш о ҳ обрў-эътибори- 
нинг о ртганидан ж а н ж а л ва гина-куду- 
ратлар ч и қ қ а н эди. Х исравш оҳ Вали ва 
Б о қини Бадиуззамон мирзога қўшиб, Сул- 
тон Масъуд м ирзонинг устига — Ҳисор- 
га ж а н г га юборди. У лар қўрғонга я қ и н
ҳ ам к ел а ол м ад ил ар . А троф-теваракдан 
наридан-бери бир-икки қ и л и ч солишди- 
лар. Б ир навбат Ҳисорнинг ш им ол тара- 
фи Қ уш хона ўлангида Муҳиб Али қўрчи 
элдан айрилиб келиб, я х ш и ж а н г қилди. 
Отдан й и қил иб қўл га т у ш и ш олдида яна 
у томондан зўрлаб, халос қи л д и л ар.
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

54
БОБУРНОМ А
Б и р неча кундан сўнг нари-бери сулҳ 
тузган бўлиб, қайтиб кетдилар.
Б и р неча к у нд ан сўнг Б ад и у ззам о н
мирзо тог йўли билан Қандаҳор ва Зами 
ни Доварга: Зуннун аргун ва унинг уғли 
Шоҳ Ш у ж о ъ арғун томонга жўнади. Зун- 
нун арғун хасислик ва бахиллигига қара- 
май, я х ш и хизм атлар қилди. Б ир тортиқ 
қилганд а қ и р қ минг қўй совга қилди.
Ғаройиб воқеалардан бири ш у к и , Сул- 
тон Ҳусайн мирзо Бадиуззамон мирзони 
енгган чоршанба куни, Астрободда Музаф- 
фар мирзо М уҳаммад Мўмин мирзони ен- 
гади. Бундан ҳам ажаброғи ш ундаки, Ча- 
ҳоршанба исмли к и ш и М уҳаммад Мўмин 
мирзони қ ў л га туш ириб келтиради.