Халцаро бобур фонди

БОБУРНОМЛ
ерда эди. Султон А ли мирзо хабар топиб, 
ўзи Ф ал гар ва Масчо то гл и к л ар и га чиқиб 
кетиб, бекота Ш а й х Зун н у н н и Ўратепага 
қ ўй г ан эди. Х ў ж ан д д ан ўтиб я р и м йўлга 
етганда, Х ал иф ан и Ш ай х Зу н ну нга элчи 
сиф атида юборилди. У беақл нокас мун- 
осиб жавоб бермай, Х ал и ф ан и туттириб, 
ў л и м г а б у ю р д и . Қ и с м а т д а й ў қ э к а н ,
Х ал и ф а халос бўлиб, юз м ин г м а ш а қ қ а т
ва азоблар билан икки-уч кундан кей ин 
яёв ва ялан ғоч қайтиб келди.
У р а т е п а т а р а ф л а р г а к е л д и к . Қ и ш
я қ и н қ о л г а н и у ч у н эл ш о л и - м о л и н и
б у т у н л а й й и г и ш т и р и б о л г а н эд и. Ш у 
сабабдан бир неча кун ўтгач, А н д и ж он
сари қай ти б йўлга ту ш и л д и . Б и з қайт- 
гандан сўнг хон л а ш к а р и Ў ратепа устига 
юрди. Ў ратепа к и ш и л а р и са қ л а й олм ай, 
у ерни таш лаб ч и қ д и л а р . Хон Ў ратепани 
М уҳам м ад Ҳ усайн к ў р аго н га берди. Ў ша 
в а қ т д а н т у қ қ и з ю з с а к к и з и н ч и й и л - 
гача (м илодий 1502 йил) У ратепа М уҳам 
мад Ҳ усайн к ўрагон да эди.
ТЎҚҚИЗ ЮЗ БИРИНЧИ (1495-1496) ЙИЛ ВОҚЕАЛАРИ
Султон Ҳ усайн Б о й қар о мирзо Хуро- 
с о н д а н Ҳ и с о р у с т и г а л а ш к а р т о р т и б , 
қ и ш д а Т и рм и з тў ғр и си га к елди. Султон 
Масъуд м ирзо ҳ ам л а ш к а р йиғиб, Тир- 
м изга рў пар а келиб ўтирди. Х исравш оҳ 
ўзи Қ ундузни м а ҳ к а м қ и л и б , иниси Ва- 
л и н и л а ш к а р г а юборди. Қ и ш н и н г акса- 
р ин и сув ёқасид а ў т к азд и л ар , нар ига ўта 
о лм ад ил ар . Султон Ҳ усайн мирзо ишби- 
л арм он ва т а ж р и б а л и подшоҳ эди. Қун- 
дуз сари дарё ю қорисига кўчди . Рўпара- 
сидаги л а ш к а р н и ғоф ил қ ол д и р и б , Аб- 
д у л л а т и ф б а х ш и б о ш л и қ беш -олти юз 
уддабурон о д ам л ари н и К и л и ф к еч и ги га 
юборди. У л а ш к а р хабар топгунча, Аб- 
д у л л а т и ф б ах ш и тайин бўлган эл билан 
К и л и ф кеч иги д ан ўтиб, сув ёқасини эгал- 
лади. Бу хабар Султон М асъуд м ирзога 
етиб боргач, В али Х иср авш о ҳ бу кечган 
о д а м л а р н и н г у стига б о р м о қ қ а ҳ арч ан д
ҳ а р а к а т қ и л д и , Султон М асъуд мирзо- 
н инг қ ў р қ о қ л и г и д а н ёк и В ал ин ин г тес- 
к а р и с и б ў л г а н Б о қ и Ч а г о н и ё н и й н и н г
р а ъ й и г а қ ар аб , бу к е ч г а н л а ш к а р н и н г
устига ю рмади. Л а ш к а р тартибсиз йўсин 
да Ҳисор сари қай тд и .
Султон Ҳ усайн м ирзо сув кечиб, Ба- 
д и у з з а м о н м и р з о ва И б р о ҳ и м Ҳ у с а й н
м ирзони, М уҳам м ад В алибек ва Зун нун 
а р г у н н и Х и с р а в ш о ҳ у с т и г а ҳ у ж у м ч и
қисм қи л и б юборди. М узаф ф ар м ирзо ва 
М у ҳ ам м ад Б у р у н д у қ б ар л о сн и Х ат л о н
устига ж ў н а тд и . Ў зи Ҳисор устига кел- 
ди. Я қ и н борганда хабар топдилар.
Султон М асъуд м ирзо Ҳ исорда тур- 
м о қ ни нг й ў л и н и тополм ай, К амруд ан- 
ҳори ёқалаб, ю қори Сири тоғ й ўли би- 
л ан ин иси Б о й су н қ у р м ирзо қ о ш и г а — 
С а м а р қ а н д г а к е т д и . В ал и ҳ а м Х ат л о н
сари йўл тортди. Ҳ исор қ ў р ғо н и н и Б о қ и
Ч а ғо н и ён и й , М аҳм уд барлос ва Қўчбек- 
ни нг отаси Султон А ҳм ад б ер китд ил ар .
Ҳ ам за Султон ва М аҳдий Султон бир 
неча йи л дан бери Ш ай б о н и й х о н д ан ай- 
рилиб к елиб, Султон М аҳмуд м ирзо хиз- 
м атида эдилар. Б а р ч а ў з б а к л а р и билан 
М уҳам м ад дуғл ат Султон Ҳ усайн дуғлат 
в а ж а м и Ҳ и с о р в и л о я т и д а ў т и р г а н
м ў гу л л ар билан бу т а ҳ л и к а д а Қ оратегин 
сари йўл тортди лар. Султон Ҳ усайн мир- 
зо бу х а б а р л а р н и эш и ти б , А б у лм у ҳ си н 
м и р зо н и ва б а ъ з и й и г и т л а р н и К ам р у д
дараси ю қорисига, Султон М асъуд мир- 
зо ортидан юборди. Тор д ар ага к и р г а н
пайтд а ортидан етиб борган бўлсалар-да, 
л е к и н а й та р л и иш ҳ ам қ и л а олм ад ил ар . 
Б и р о қ , М и р з о б е к ф а р а н г и б о з ( ў қ о т а р )
унда қ и л и ч билан и ш к ўрсатади .
И броҳим тархон, Я ъ қ у б А йю б, я н а 
баъзи л а ш к а р Ҳамза Султон ва мўгуллар- 
ни нг устига Қ оратегинга юборилди. Қо- 
ратегинда кейинидан етиб уруш дилар. Ле- 
ки н улар Султон Ҳусайн м ирзонинг ил- 
гор қисмини босиб, бекларнинг аксарини 
қўлга тушириб, я н а қўйиб юбордилар.
Ҳ исордан ў ш а ч и қ қ а н л а р и д а н кей и н
Ҳ а м з а Султон, М аҳ д и й Султон, Ҳ а м з а
С ултоннинг ўгли М ам оқ Султон, Муҳам- 
мад д у г л ат (сўн грал ар М у ҳам м ад Ҳисо- 
р ий си ф ати д а м а ш ҳ у р бўлиб эди), Сул- 
тон Ҳ у сай н д у г л а т ва бу с у л т о н л а р г а
т а а л л у қ л и ў з б а к л а р , Ҳ исор в и л о я т и д а
я ш а б турган Султон М аҳм уд м ирзо нав- 
к а р л а р и б ў л г а н м ў г у л л а р б и з н и деб 
р ам азо н ойида А н д и ж о н г а к ел д и л ар .
У пайтда т ем у р и й су л то н л ар расми 
б илан т ў ш а к устида ў ти р ган д и м . Ҳ ам за 
Султон билан М аҳдий Султон ва М амоқ
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

БОБУ РНОМ Л
49
Султон к ел г ан л ар и д а, бу су л тон л ар н и н г 
т а ъ з и м и г а ў р н и м д а н т у р и б , т ў ш а к д а н
ту ш и б , су л то н л ар б илан кў р и ш д и м . Сул- 
тонларни ўнг қ ў л томонимга ўтиргиздим . 
М уҳ ам м ад Ҳ исори й б о ш ли қ барча мўғул- 
л а р к е л д и л а р . Б а р ч а с и м у л о з и м л и к н и
и х т и ёр қ и л д и л а р .
Султон Ҳ усайн Б о й қ ар о м ирзо келиб 
Ҳ и со р қ ў р ғ о н и н и қ а м а л қ и л д и . Л а ҳ м
қ а з и м о қ , қ ў рғо н о лм оқ, тош урм оқ ва 
т о ш о т ар қозон қ у р м о қ н и н г п а й и д а ке- 
ч аю к у н д у з ором ва қ а р о р и й ў қ эди. 
Тўрт-беш ер д а л а ҳ м қ а з д и р д и . Ш а ҳ а р
т о м о н д а р в о з а ё н и д а н қ а з и л г а н л а ҳ м
а н ч а и л г а р и л а г а н д и . Қ ў р ғо н эли ҳам
л аҳ м қазиб, бу л а ҳ м н и топдилар. Қўрғон- 
л и к л а р ю қ о р и д ан буларга томон тутун 
ҳ ай дади л ар . Ҳ у ж у м ч и л а р т еш и к н и бер- 
китгач, тутун ю қорига — қўрғон элининг 
ўзларига қайтиб, қўрғон эли ўлим ваҳи- 
масида лаҳм дон қочиб ч и қд и л ар . Охири 
к ў з а - к ў з а сув к е л т и р и б қ у й и б , т а ш қ и
элни л аҳ м д ан қ очирдилар. Я на бир ма- 
ротаба бир тўда илд ам й и ги т л ар чиқиб 
л аҳ м устидаги йи ги тл ар н и қочирдилар. 
Я на Ҳусайн Б о йқар о мирзо туш ган ши- 
мол тараф дан тош отар қозон қуриб, кўп 
тош билан уриб, қ а л ъ а н и н г бир бурчаги- 
даги м иноранинг ичини ўйдилар. Хуфтон 
нам ози п а й т и д а қ а л ъ а н и н г к у н г и р ад о р
у с т у н и у ч д и . Б а ъ з и й и г и т л а р т е з л и к
қил и б ур уш га рухсат сўрадилар. Султон 
Ҳ у сайн м ирзо „К ечаси б ў л д и “ , деб рух- 
сат бер м ад и. Тонг о т гу н ч а қ ў р ғ о н эли 
қ а л ъ а н и н г учган усту ни ни т ў л а таъмир- 
лаб, қ ай т а д а н т и к л а г а н эдилар. Эртаси 
уруш ҳ ам бўлм ади. Б у и к к и ой, и к к и
я р и м ойда дўқ-пўписа ва қ а л ъ а теш м оқ, 
саркўб т и к л а м о қ ва тош отм оқдан бош- 
қ а т у з у к уруш бўлмади.
Б а д и у з з а м о н м и р з о ва Х и с р а в ш о ҳ
устига ю борилган л а ш к а р қ и с м и Қундуз- 
д а н у ч -тў р т й и ғ о ч қ у й и р о қ т у ш г а н д а
Х иср ав ш о ҳ бор к и ш и с и б илан аслаҳала- 
ниб, Қ унд у зд ан ч и қ и б , орада қўниб, Ба- 
д и у ззам о н м ирзо ва л а ш к а р и н и н г усти- 
га бостириб келди. Б у лар — ш унча мир- 
золар ва ш у н ч а сардор беклар аскарла- 
ри Х и с р а в ш о ҳ н и н г к и ш и л а р и д а н и к к и
ҳисса ортиқ бўлмаса-да, бир ярим ҳисса- 
дан к ў п р о қ бўла туриб чўчиб, эҳтиёткор- 
л и к дея х ан дақ д ан ч и қ м ад и л ар . Хисрав- 
ш о ҳ нин г яхши-ёмон, к атта-к и ч и к навка- 
ри тўрт-беш м ингча эди.
Х исравш оҳ бу ўтар бебақо дунё учун 
ва к е т а р н а в к а р и беваф о учун ш у н ч а
ём онли к ва б адном ликн и ихтиёр қилиб 
ҳамда мунча зулм ва адолатсизли к қил- 
м о қ н и ў з и га ш и о р қ и л и б , к а т т а - к а т т а
ви лоятларга эга бўлиб, ш унча кўп навкар 
ва савдар сақл аш тутумини қилиб, бал- 
к и с ў н г р а л а р н а в к а р ва м у л о з и м л а р и
йигирма-ўттиз мингга етиб, ви ло ятлар и 
ва н оҳ и ял ар и ўз подш оҳи ва мирзолари- 
дан ортиб, умрида эриш ган ғалабаси шу 
бўлди. Ш у туфайли Х исравш оҳ ва тобе- 
лар и н и н г номи сар д ор л и к ка чиқиб, мар- 
дона бўлдилар. Х андақдан ч и қм аган л ар
қ ў р қ о қ л и к д а ном чиқариб, ю р ак си зл и к
билан афсона бўлдилар.
Б адиуззам он мирзо ундан кўчиб, бир 
н еча м а н з и л қ ў н и б Т о л и қ о н н и н г Олғу 
тоғига келиб тушди. Х исравш оҳ Қундуз 
қўргонида эди. Т аш қар и д ан уларга хавф 
солиб туриш учун иниси Валини бир тўда 
ж ас у р й и гитлари билан И ш к а м и ш , Фу- 
лул ва у тоғ этакл ар и га юборган эди. Яна 
Муҳиб А ли қўрчи бир даста баҳодир йи- 
гитларни олиб келиб, Хатлон дарёсининг 
ё қ а с и д а б у л а р н и н г о д а м л а р и г а уч р аб , 
у л а р н и енгиб, бир гуруҳ к и ш и н и асир 
қ и л и б , бир н е ч а б о ш н и к е с и б к е т д и . 
С ўнгги навб ат б у ни нг қ асд и га Сайдим 
А ли эш ико ға, иниси Қулибек ва Б аҳ л у л
Айюб бир қ исм к у ч л и й и ги т л а р билан 
к е л и б , А н б а р к ў ҳ э т а г и д а Х о ж а ч а н г о л
мавзесида Хуросон л а ш к а р и кўчган ма- 
ҳали т ў қ н аш ад и лар. Кўп к и ш и етиб Сай- 
дим А ли ва Қулбобони, я н а бир гуруҳ 
й и гитл ар ни асир олди.
Б у х а б а р С у л т о н Ҳ у с а й н м и р з о г а
етиш ди. Бунин г устига Ҳисорнинг баҳор 
ёғинлари сабабидан л а ш к а р ҳам таш виш - 
дан холи эм асди. Я р а ш учун ич килар- 
дан М аҳмуд барлос ч иқ иб к елди. Таш қа- 
ридан Х о ж а П ир баковул, у л у ғ оғалар 
ҳам да м авж уд бўлган созанда ва ҳофиз- 
л а р к е л и б , Султон М аҳм уд м и р з о н и н г
Х о н зод аб еги м дан бўлган к а т т а қ и з и н и
Султон Абусаид м и р зо н инг қ и з набира- 
си П о ян д а Султонбегимдан бўлган Ҳай- 
дар м ирзога олиб, Ҳисор устидан қўзға- 
либ Қундуз сари ю зл ан д и л ар . Қ ундузга 
к ел и б ҳ ам бир оз сиёсат қ и л г а н бўлиб 
ш а ҳ а р н и қ ам ал қ и л д и л а р . Охири Бади- 
уззамон мирзо орага тушиб, яраш иб, ич- 
к ари -таш қари туш ган йигитларни алмаш- 
тириб қайтиб кетдилар.