Хаиткариева сабохат хашимовнанинг ўзбекистон тарихи фанидан

12.Журналист – оммавий ахборот воситаси субъекти сифатида

13.Журналистика жанрлари (турлари)
ПУБЛИТСИСТИКАНИНГ ТУРЛАРИ ВА ЖАНРЛАРИ
Жумалистиканинг ўз ижтимоий вазифаларини бажариши, ижтимоий борлиқни
ўзида акс эттиришида публитсистика муҳим рол ўйнайди. Яъни, журналистика
ижтимоий ҳаётни тасвирлаш, таҳлил этиш ва унга қайтадан таъсир қилишда
публитсистикадан кенг фойдаланади. Бошқача қилиб айтганда публитсистика
жумалистиканинг моҳиятини, унинг ички мазмунми, журналистика
матеналларининг о ъзагини ташкил этади.
Публитсистика лотинча “публиcус” сўзидан олинган боииб “ижтимоий”,
“жамиятга оид” деган маънони беради. Публитсистиканинг моҳияти ҳақида
турлича қарашлар, турлича таърифлар мавжуддир. Айрим луғатларда у
ижтимоий, сиёсий масалаларни ёритувчи адабиёт деб қаралса, айрим
мутахассислар томонидан унга ижоднинг бир тури деб таъриф берилади.
Бизнингча бу ҳар иккала таърифда ҳам публитсистиканинг хусусиятлари
ўз лфодасим топган.
Публитсистика бу — ҳаётни тасвирлашнинг алоҳида бир ёии, усули, ижод
туридир. У жамият ҳаётининг шу кундаги, айни замондаги б о ииб ўтган
ижтимоий аҳамиятга молик воқеа ва ҳодисаларни акс эттириб оммага
етказади, даврнинг энг долзарб масалаларига муносабат билдиради,
ечилиши керак боиган муаммоларни кўтариб чиқади, шу кунги, айни
замондаги кишилар учун хизмат қилади. Публитсистика шу замон воқеа ва
ҳодисаларидан шу замон кишиларми хабардор қилиш, шу кун учун зарур
масала ва муаммоларни таҳлил этиш ва уларнинг ечилиши борасида
жамиятга таъсир кўрсатиш воситасидир. Публитсистиканинг бош вазифаси
ҳаётдаги воқеа ва ҳодисалар, масала ва муаммолар ҳақида жамоатчилик
фикрим уйгВжтишдан иборат.
Публитсистика асл маънода - айтилган гап, ёзилган матн, маълум бир
кўримшдаги асар боииб, у журналистика саҳифаларига кўчган, радио,
телевидеме, интеметдан ўрин олган тақдирдагма ғоявий сиёсий ва
маънавий кучга айланади, оммага етиб боради. Гарчи публитсистик руҳ,
й иъни айни замон муаммоларини кўтариб чиқиш ва айни замон
кишиларига етказиб бориш ижтимоий ҳаётни акс эттириш кўринишларидан
бўлмиш бадиий адабиётда ва санъатнинг барча турларида мавжуд боисада публитсистика кенг ва ҳар тарафлама иш кўра оладиган майдон -
журналистикадир Илло, журналистика ҳам худди ана шу ижтимоий вазифани
бажаради, яъни ижтимоий ҳаётни тасвирлайди, таҳлил этади, унга ўз таъсирини
коисатади ва у ўзининг бу ижтимоий вазифасини публитсистика орқали амалга
оширади. Бу эса журналистика билан публитсистиканинг бир-бири билан
чамбарчас богииқлигини кўрсатади. Жумалистикасиз публитсистика ва
публитсистикасиз журналистика иш кўролмайди.
Публитсистика инсониятнинг ҳаётни билиши, уни идрок этиши, оламда юз
бераётган воқеа ва ҳодисалардан хабардор боииши ва улардан ўзи учун
тегишли хулосалар чиқариши воситасидир. Шу боисдан ҳам у инсоннинг
ҳаётни кузатиш, тадқиқ этиш натижаси, тажрибаларидан келиб чиққан фан билан
ҳамда ташқи дунёнинг эстетик инъикоси боиган адабиёт ва санъат билан
чамбарчас богииқдир. Публитсистика ҳаётдаги факт ва воқеаларни қайд
етиш, уларни тадқиқ этиш, моҳиятини, ички қонуниятларни очишда фанга
хос қатор усул ва имкониятлардан фойдаланади. Шу боисдан ҳар қандай
публитсистик асарда м аиум даражада ижтимоий-сиёсий, иқтисодий, илмий
тадқиқот мавжуд боиади. Шу билан биргаликда публитсистика дунёни билиш
ва акс эттиришда асосан сўздан фойдаланганлиги боисидан у бадиий
адабиётга яқин туради ва унинг таркибий қисмига айланади. Публитсистика
сўз санъати боим иш бадиий адабиётдан образ ва образлилик, сюжет,
композитсия ва бошқа зарур тасвирий воситалами олади. Бу адабий-бадиий
унсурлар публитсистик асарларнинг таъсирчанлигини ошириш, ҳаётни жонли,
қизиқарли тасвир этиш учун қоиланилади. Аммо публитсистиканинг асосий
вазифаси шу кунги ижтимоий ҳаётни шу кун учун тезкорлик билан ёритиб
беришдан иборат боиганлиги боисидан унда юқоридаги адабий-бадиий
воситалардан фақат зарур ҳоллардагина, м аиум даражада фойдаланилади.
Яъни, худди журналистика сингари публитсистика ҳам сўз сиёсатидир. Худди
журналистика сингари публитсистика ҳам ижтимоий ҳаётнинг барча соҳаларини
қамраб олади ва жамият ҳаётининг қайси қирраларини ёритишга қараб турли
хилларга боииниб кетади. Масалан, жамиятнинг шу кундаги, айни
замондаги ҳаётининг бош масалаларини ижтимоий-сиёсий публитсистика
ёритса, унинг иқтисоди, ишлаб чиқариш масалаларини эса иқтисодий
публитсистика ўзида акс эттиради. Илмий публитсистика илм-фан соҳасидаги
муаммоларни ёритади. Публитсистика фақатгина жамият ҳаётининг барча
қирраларини ёритишда ўзига хос восита ва усуллардан фойдалафиади.
Жумладан, адабий-бадиий публитсистика ўзида ҳаётнинг барча соҳаларм 1
акс эттирса-да, бунда у алоҳида адабий-бадиий воситаларга таянади. Яъни,
бадиий публитсистика ҳаётга бадиий адабиёт нуқтаи назаридан ёндашади
ҳамда журналистика билан адабиёт ўртасидатуради, улами бир-бирларига узвий
боғлайди.
Ҳажвий публитсистика эса ижтимоий ҳаётни ёритишда алоҳида лжтимоийбадиий восита боиган ижтимоий кулгига, яъни сатира ва юморга асосланади.
Фотосуратлар ёрдамида иш кўрадиган фбтопублитсистика ҳам публитсистика
таркибига киради. Публитсистика журналистика, оммавий ахборот турларига қараб
ҳам турли хилларга боииниб кетади. Ма.салан журналистика, яъни газета ва
журнал саҳифаларидан жой оладиган публитсистик материаллардан ташқари
радиопублитсистика, телепублитсистика ҳам мавжуддир. Телевидениедан жой
оладиган ва кино санъати билан богииқ боиган кинопублитсистика ҳам
умумий публитсистика билан бирлашиб кетади. Ижтимоий ҳаётнинг энг муҳим
томонлари, бош қирраларини акс эттириш боиган публитсистика ана шундай
кенг қамровга ва ранг-баранглик хусусиятига эга. Юқорида келтириб
оcтилган хусусиятлар публитсистиканинг мазмуний ва услубий томонларига
тааллуқлидир. Шу билан биргаликда публитсистика ўзининг ички хусусиятлари,
ижтимоий ҳаётга қай тарзда ёндашиш ва акс эттириш қирралари нуқтаи
назаридан ҳам турли хилларга боииниб кетади.
Ҳаётдаги воқеа ва ҳодисалар ҳақида тезкорлик билан хабар берувчи,
ҳаётнинг кўзга кўрмиб турган устки қатламларини ёритувчи публитсистика
— ахборий, ёки хабардор этувчи публитсистика дейилса, воқеа ва
ҳодисаларнинг ички моҳиятини очиб берувчи, ҳаётнинг чуқур ички
қатламларини ўзида акс эттирувчи публитсистикани таҳлилий публитсистика
деймиз.
Ҳаётдаги воқеа ва ҳодисалар, кишилар фаолиятини адабий-бадиий
воситалар билан ёритувчи, бошқача қиииб айтганда ҳаётни бадиий-естетик
жиҳатдан таҳлил қилиб баҳоловчи бадиий публитсистика мазкур ижод турининг
енг мукаммал, юқори шаклини ташкил этади. Публитсистиканинг мазкур уч
хили бир-бири билан ўзаро муносабатда б о ииб бир-бирини тоидириб келади
ҳамда ижтимоий ҳаётнинг барча қирраларми ўзида ҳар тарафлама, рангбаранг акс эттирувчи ижтимоий-ижодий ҳодиса сифатида инсониятга хизмат
қилади. Яъни, публитсистика ҳаёт ҳақида хабар бериш, уни таҳлил этиш билан
чекланиб қолмасдан уни ранг-баранг, турли жилоларда тасвирлайди. Бу-инсон
онгининг буюк кашфиётларидан биридир.
Публитсистика тур ва хилларга боиинишдан ташқари ички-таркибий
жиҳатдан турли жанрларга ҳам боиинади. М аълумки, жанр сўзи франсузча хил,
тур маъносини билдиради ҳамда адабиёт ва санъат асарларининг м аълум
мазмуний ва шаклий турини билдиради. Масалан, бадиий адабиётнинг насрий
туридаги ҳикоя, қисса, роман, шеърий туридаги шеър, ғазал, баллада,
достон, тасвирий санъатдаги натюрморт, портрет, пейзаж ва бошқалар бунга
мисол б о иа олади. Инсон ижодининг бир тури боиган публитсистика ҳам худди
шу каби ўз жанрларига эга боиади ва бу жанрлар публитсистиканинг вазифаси,
изчил хусусиятларидан келиб чиқади. Жумладан, ахборий публитсистика хабар
(ахборот), репортаж, интервю, ҳисобот каби жанрларга эга. Бу жанрлар
ҳаётдаги факт ва ҳодисаларни, янгиликларм тезкорлик билан ёритишга
хизмат қилади. Мазкур жанрларнинг асосий вазифаси ўқувчиларни жамиятда
юз бераётган воқеа ва ҳодисалардан хабардор қилиш ҳисобланади. Таҳлилий
публитсистика ҳам ўзи учун зарур жанрларга эга. Булар кенгайтирилган
хабар (корреспонденсия) , суҳбат, мақола, тақриз кабилар боииб уларда
ҳаёт воқеаларидан хабар беришдан ташқари улами таҳлил этиш, ички
моҳиятини очиб бериш асосий о ърин тутади.
Таҳлилий публитсистика жанрлари ҳаётнинг ички қатламларига кириб
боради, уларни тадқиқ этади ва ўқувчи онгининг ички қатламларига таъсир
кўрсатади. Таҳлилий публитсистика ҳаётнинг муҳим, зарур масалалари ва
муаммоларини кўтариб чиқишда ва уларга нисбатан жамоатчилик фикрини
уйғотишда кенг миқёсда хизмат қилади.
Ҳаётни адабий-бадиий нуқтаи назардан ёритишга хизмат қилувчи
бадиий публитсистикага лавҳа, очерк, эссе кабилар ҳамда улар қаторига
ҳажвий публитсистикага оид боиган фелетон, памфлет каби жанрлар киради Шу
билан биргаликда ҳажвий публитсистика ахборий ва таҳлилий публитсистика
жанрларидан ҳам (ҳажвий ахборот, ҳажвий мақола ва б.) фойдаланиши
мумкин.
Публитсистика турлари ва жанрларининг хилма-хиллигж унинг ижтимоий ҳаётни
кенг ва ҳар тарафлама акс эттиришдан иборат ижтимоий вазифаданъ келиб
чиқади. Публитсистика орқали инсоният ўзини о Таб турган ташқи дунёдан
хабардор боиади, уни англайди ва ўз манфаати ёиида фойдаланади.
Бинобарм, публитсистика инсониятнинг муҳим ижтимоий-сиёсий, маънавийижодий қуроли, яшаш воситаси ҳисобланади. Инсоният ҳар тарафлама
тараққиётга эришган ҳозирги . даврга келиб жумалистиканинг,
публитсистиканинг ўрни ва аҳамияти тобора ошиб бормоқда. Қуйида биз
публитсистиканинг юқорида келтирилган уч таркибий қисми ва уларга кирувчи
жанрлар билан батафсил танишиб чиқамиз.