H. T. Tursunov, T. U. Raximov ekologiya o’quv qo’llanma Toshkent

ostida bo’lgan yer qatlamini muhofaza qilish, o’zgartirish va foydali
qazilmalardan oqilona foydalanish masalalari tushuniladi. Insoniyat
xo’jalik faoliyati natijasida yeming ustki qatlamiga kuchli ta’sir
ko’rsatadi. Yer po’sti ustki qatlamida joylashgan mineral resurslar
insoniyat hayotida juda muhim rol o’ynaydi. Mineral resurslar deganda
xalq xo’jaligida keng ishlatiladigan turli qazilma boyliklar tushuniladi.
Qazilma boyliklar xalq xo’jaligida ishlatilishga qarab yonuvchi foydali
qazilmalar-ko’mir, neft, gaz; metall foydali qazilmalar- turli rudalar;
metall bo’lmagan foydali qazilmalar tog’-kimyo xom ashyolari, olovga
chidamli materiallar, qurilish materiallari va boshqalarga bo’linadi.
Qazilma boyliklar tugaydigan va qayta tiklanmaydigan tabiiy
resurslarga kiradi. Qazib olish jarayonida texnologiyaning talabga
javob bermasligi natijasida ко’miming 45 foizi, neftning 60 foizigacha,
metallaming 25 foizigacha qolib ketadi. Metall rudalari boyitilganda
metallning bir qismi va rudamas minerallar tashlab yuboriladi. Bunday
nobudgarchiliklar konlaming tezda yaroqsiz ahvolga kelishiga sabab
bo’ladi. Mineral xom ashyolami ochiq va yopiq (shaxta) usullarida
qazib chiqariladi. O’zbekistonda ochiq konlaming chuqurligi 50-350
m, yopiq shaxtalarda 100-700 m atrofida va chuqurligi oshib bormoqda.
Ochiq usulda olinganda qazilmadan ancha to’liq foydalanish mumkin.
Qazilmalami yo’qotish 15-25%ni tashkil qiladi. Lekin atrof miihitga
salbiy ta’sir juda oshib ketadi. Qazilmalami yopiq (shaxta) usulida
qazib chiqarilganda atrof muhitga ta’sir kam bo’ladi, lekin yo’qotish
40-60%ni tashkil qiladi. Yer osti qazilmalaridan isrofgarchilik bilan
foydalanish mineral resurslar tanqisligiga sabab bo’ladi. Dunyo okeani