29
киради.
Шуни таъкидлаш лозимки, мижознинг суғуртага бўлган талаби унинг
фаолияти билан узвий боғлиқликда намоён бўлади. Мазкур талаб
даражасига айнан:
- мулкчилик шакли ва унинг ҳолати;
- ишлаб чиқариш (иш бажариш, хизмат кўрсатиш) ҳажми ва амалга
оширилаётган операциялар тури;
- тизимнинг
ташкилий-молиявий таркиби, шунингдек, ундаги ишлаб
чиқариш (иш бажариш, хизмат кўрсатиш) бирлашмалари сони;
- субъектнинг фаолиятига таъсир этувчи ички ёки ташқи омиллар
ҳамда унинг қандай мамлакат ҳудудида амалга оширилаётганлиги;
- бошқарув усули;
-
ходимлар таркиби;
- ташкилот мақсади ва унга эришиш йўлида амалга оширилаётган
саъй-ҳаракатлар каби қатор омиллар таъсир этади.
Юқорида кўрсатиб ўтилган омилларнинг хилма-хиллиги ва ҳар бир
субъект томонидан суғуртага бўлган объектив талаб мавжудлиги бу
хизматдан фойдаланиш заруратини юзага келтиради.
Субъектнинг суғуртага бўлган талаби бир бутун мажмуа сифатида
намоён бўлади. Шундан келиб чиқиб, суғурта ташкилоти биринчидан, сон
жиҳатдан чекланган доирадаги кутилган суғурта мукофотлари тушумига
эга бўлса, иккинчидан, унда суғуртага қабул қилган рискларини гуруҳлаш
имконияти ҳам юзага келади.
Кейинги
йилларда, мамлакатимизда ижтимоий-иқтисодий шарт-
шароитнинг ўзгариши, иқтисодиётда янги технологиялар қўлланила
бошлаши натижасида, товар ишлаб чиқариш (иш бажариш, хизмат
кўрсатиш) усулларини янада такомиллаштириш зарурати субъектлардан ўз
фаолиятларини янги асосда ташкил этишларини давр талабига айлантирди.
Бу ҳолат катта корхоналар даражасида самарадорлик ошишига олиб келса,
кичик ва ўрта бизнес субъектларининг молиявий ресурслари тақчиллиги
оқибатида уларнинг иқтисодий аҳволини оғирлаштириши мумкин.
Бу жараёнда субъектларнинг бир томондан, ташкилий-таркибий
ўзгартиришларга бўлган интилишлари фаоллашган бўлса, бошқа томондан,
уларнинг рисклардан ҳимояланишга бўлган эҳтиёжлари ҳам
ортганлиги
кузатилди. Бунинг оқибатида субъектларнинг зарарларни қоплаш юзасидан
манфаатли диверсификацияга бўлган саъй-ҳаракатлари ҳам кенгайди.
Ўз маркетинг тадқиқотларига асосланиб, қатор суғурта ташкилотлари
30
асосий фаолиятларини катта корхоналарга қаратганликлари, яъни катта
рискларни суғурталашни ўз зиммаларига олишлари кузатилмоқда.
Суғуртачи субъектлар қоплама тўловини амалга ошириш имкониятлари
орқали ўз таклифлари билан чиққан бўлса, бошқа томонидан, улар махсус
лойиҳаларни амалда оширишга ҳам ёрдам кўрсатишлари
мумкинлиги
манфаатдор томонларнинг ўзаро ҳамкорликка бўлган интилишлари
ортишига олиб келди.
Қатор ривожланган мамлакатларда кичик бизнес субъектларининг
умумий корхоналар сонидаги салмоғи 80-90 фоизни ташкил этади
1
.
Таркибий-ташкилий тузилиши ҳамда молиявий ҳолатларига кўра, ушбу
тадбиркорлик
субъектларининг
имкониятлари
чеклангандир.
Бу
чекланганлик маблағ етишмаслигини келтириб чиқариши оқибатида улар
турли рисклардан ўз ҳимояларини мустақил равишда таъминлай олмайди.
Бу ҳолат эса, ўз навбатида, суғурта ташкилотлари учун истиқболли
имкониятлар очади.
Ҳозирги шароитда кўрилиши эҳтимол бўлган
рисклар тадбиркорлик
фаолияти йўналишини танлашга таъсир этувчи асосий омиллардан бири
бўлиб қолмоқда. Масалан, маҳсулот ишлаб чиқариш(иш бажариш, хизмат
кўрсатиш)да ҳамкорлик кенгайиши натижасида экспорт кредитлари
суғуртаси объектлари ортиши суғурта фаолиятининг янги объектлари
пайдо бўлишига сабаб бўлмоқда. Тижорат
банклари рискларининг
суғуртаси бунга мисол бўла олади.
Бу рискларнинг асосийлари ўзаро узвий боғлиқликда намоён
бўлмоқда. Улар жумласига:
- молиявий қарорларни қабул қилиш билан боғлиқ бўлган рисклар;
- кредит рисклари;
- активларнинг бозор баҳосида тез сотилишга бўлган ишонч сусайиши
билан боғлиқ бўлган рисклар;
- қарз фоиз ставкалари даражаси билан боғлиқ бўлган туркум
рисклар
киради.
Рисклар билан боғлиқ воқеа ва ҳодисаларнинг сони ҳамда сифатини
баҳолаш зарурати субъектлардан уларни аниқлаштиришни талаб этмоқда.
Масалан, риск катталигига тўхталадиган бўлсак, уни аниқлаш учун йил
давомида кўрилиши эҳтимол бўлган зарарнинг энг юқори даражаси ёки
эҳтимолликка кўра уни тақсимлаш тамойили қўлланилади.
Ҳисоб-китобларнинг
ишончлилик
даражаси
уларни
олиб
1
Шамхалов Ф.И. Государство и экономика: (власть и бизнес)./ Отд. экон. РАН; науч. - ред. совет изд-ва «Экономика», М.: ОАО
Издательство «Экономика», 1999. с. 40.
31
борувчиларнинг касбий маҳоратига боғлиқдир. Улар томонидан соф риск
билан кўрилиши эҳтимол деб топилган зарарнинг катталиги қандай
нисбатда намоён бўлишини олдиндан аниқлаш муҳимдир.
Эҳтимолликка кўра, юз бериши мумкин бўлган
риск мавжудлиги
шароитида, иқтисодиёт субъектлари уларни ўз ички имкониятлари билан
ҳал этишдан манфаатдордир. Суғуртага бўлган талаб риск бўйича қўшимча
қоплама олиш зарурати юзага келган ҳолларда ўзини оқлайди.
Субъектда риск мавжудлиги, унинг оқибатида кўрилиши эҳтимол
бўлган зарарни ўз маблағлари ҳисобидан мустақил равишда қоплай
олмаслиги суғурта ҳимоясини талаб этади, бу эса, ўз навбатида, суғурта
фаолияти ривожи учун шарт-шароитни юзага келтиради. Албатта, рисклар
бўйича суғурта қопламасини олишга бўлган эҳтиёжнинг ортиши юридик ва
жисмоний шахслар томонидан ўз-ўзидан суғуртадан фойдаланиш
ортганлигини англатмайди. Бундай хизматга бўлган талабнинг ортишига
бошқа иқтисодий омиллар ҳам таъсир кўрсатади.
Юқоридаги ёндашувдан келиб чиқиб, суғурта ташкилоти фаолиятини
рисклар трансфери, трансформацияси ва кўрилган зарарларни қоплаш
воситаси сифатида қараш таклиф этилади.
Do'stlaringiz bilan baham: 
