Х. М. Комилов, Ф. О. Пўлатова

 
II БОБ
Кимѐвий технологиянинг асосий қонуниятлари 
1-§. Технологик жараѐнларда мувозанат. 
Кимѐвий жараѐнлар қайтар ва қайтмасга бўлинади. Қайтмас жараѐнлар фақат 
бир йўналишда боради. Қайтар кимѐвий реакциялар тўғри ва тескари йўналишда 
боради. Бироқ типик ишлаб чиқариш шароитида кўпгина кимѐвий реакциялар 
амалда қайтмасдир. Масалан, 
CO
2
+ Ca(OH)
2
→ CaCO
3
+ H
2
O – ∆H 

---

43 
Реакция газ аралашмаларини CO
2
дан тозалаш шароитида уларни оҳакли сутда 
ювилади ва у амалда қайтмасдир. Кўпгина мураккаб реакциялар ҳам қайтмасдир. 
Масалан, пиритни куйдириш реакцияси: 
4FeS
2
+ 11O
2
→ 2Fe
2
O
3
+8SO
2
– ∆H 
Гетероген системаларда 
қайтар жараѐнлар
деб шундай жараѐнларга 
айтиладики, уларда модда ѐки иссиқлик бир фазадан иккинчи фазага ўтиши 
мумкин ва аксинча. 
Ҳамма қайтар кимѐвий технологик жараѐнлар мувозанатга интилади, уларда 
туғри ва тескари жараѐннинг тезликлари тенглашади, натижада ўзаро таъсир 
этувчи тизимда уларнинг компонентлари ташқи шароит ўзгармагунча 
ўзгармасдан қолади. Компонентлардан бирининг (ѐки моляр ҳажм, тескари 
концентрация) ҳарорат, босим ва концентрациялари ўзгаришида мувозанат 
бузилади ва янги шароитда мувозанат тикланиши учун системада ўз-ўзидан 
диффузион ва кимѐвий жараѐнлар содир бўлади. Кимѐвий мувозанатга 
термодинамиканинг иккинчи қонунининг умумий кўринишини тадбиқ этамиз, 
яъни алоҳида олинган системада кимѐвий мувозанатнинг шартларидан бирида 
энтропия 
S
максимум ҳисобланади. Энтропиянинг кейинги ўзгаришида ҳамма ўз-
ўзидан содир бўладиган жараѐнлар учун мувозанат ҳолати содир бўлмайди, яъни 
dS = 0. 
Гомоген ва гетероген системаларда технологик шароит параметрларининг 
мувозанатга таъсири термодинамиканинг иккинчи қонунини ифодаловчи Ле 
Шателье принципи орқали аниқланади. Мисол учун экзотермик реакция 
синтезига Ле Шателье принципининг тадбиқ этилишини кўриб чиқамиз: 
mA + nB ↔ pD – ∆H
(2.1) 
бу ерда: 
m, n
ва 
p
– A, B ва D моддаларининг моль миқдори; 
∆H
– энтальпия 
ўзгариши, яъни реакциянинг иссиқлиқ эффекти. Кимѐвий технологияга оид кўп 
қўлланмаларда реакциянинг иссиқлиқ эффекти 
q
p
жоулларда белгиланади; 
q
p
= – ∆H.
Моддалар ҳажмини 
V
орқали белгилаб V
A
+V
B
>V
D
ҳосил қиламиз, яъни 
реакция ҳажмнинг камайишига қараб боради. 
Чиқаѐтган маҳсулотнинг миқдорига таъсир қиладиган асосий шароитлар – 

---

44 
ҳарорат 
t
, босим 
p
ва таъсирлашаѐтган моддалар концентрацияси 
C
A
, C
B
, 
ва 
C
D
.

Мувозанатни ўнг тарафга силжитиш учун, яъни маҳсулот миқдорини ошириш 
(мувозанатли чиқишни ошириш) учун Ле Шателье принципига биноан ҳарорат 
t
ва маҳсулот концентрацияси
C
D
ни камайтириш керак, яъни реакцион зонадан 
маҳсулотни чиқариш ҳамда босим 
p
ва реакцион зонада дастлабки моддалар 
концентрацияси 
C
A
 
ва 
C
B
ни ошириш керак. Шунингдек, 
C
A 
нинг ошиши 
В
модданинг тўлиқроқ ўзгаришига ѐрдам беради ва аксинча. Бу ҳол саноатда кўп 
ишлатилади. Масалан, водород хлориднинг синтезида: 
Cl
2 
+ H
2
→ 2HCl – ∆H